Rasynda da, «Men shәkirtke múqtajbyn!» degen shynayy ústazdan ghana tuyndaytyn sóz. Ghúlama Jýsip Balasaghún: «Kókten qara jerge týsti sóz» dese, danyshpan Shәkirim: «Sóz Alladan shyqqan bu» degen edi. Sondyqtan, ústaz auzyna salghan sóz Allanyng buy degenge baladyq. 

Endeshe, sózimiz jastayynan bilim alyp, oy týiip, bilimin jastargha ilmek etip kele jatqan ústaz, abaytanushy, senator, akademiyk, ústaz Gharifolla Esim turaly bolmaq.

Ústaz degen úlaghatty sóz de, úlaghatty is te. Úlaghattylyq  tek bilim beruge ghana qaratylyp aitylghan sóz emes. Ol ústazdan shәkirtke beriletin últtyq tәrbie ruhyna qatysty boluy kerek. Óitkeni, úlaghattylyq ústaz ben shәkirt arasyndaghy qatynasqa tiyesili úghym. Ústaz ben shәkirt bir-birinsiz mәni, bolmysy, úshqyry ashylmaytyn júptyq úghymdar. Úshqyry degenimiz birinsiz biri úshtalmaytyndyghy. Úshqyrdyng ýsh qyry bar. Biri ústazdyng - sózi, ekinshisi  - ónegesi, tәrbie isi, ýshinshisi – isi. Mine, osy ýsheui kisilikke bastar hareketter.  

Ilim ýirenip, odan song ony basqalargha ýiretpeu – mol dýnie jiyp, ony keregine jaratpay, kómip qoyghanmen birdey degen halyq danalyghy bar. Ústaz Gharifolla Esim bilgenin, kórgenin, týigenin kómip qoyatyn kisi emes ekenin el-júrt biledi demekpiz.

*****

Ústazda da ústaz bolady

Elimizdegi últ gazeti bolyp sanalatyn «Ana tili» baspasyna bergen bir súhbatynda ústaz Gharifolla Esim: «Bala kezimde Esim atam men ýshin kemenger, dana adam kórinetin. Sol kisi kóp aqyldy sózder aityp, әr nәrseni oimen topshylap otyrady. Sonda júrt kәdimgidey qúlaq qoyyp, úiyp tyndaytyn. Búl maghan únaytyn» -degendi. Ústazdyng osy bir sózining tórkine mәn berip qarasaq, «kemenger», «dana», «oy topshalau», «maghan únaytyn» degen sózderdi angharamyz. Osy bir úghymdardyng tabighatynyng ózi-aq, ýlken bir danalyqty pash etedi. Al ony angharghan Gharifolla Esim óz bolashaghyn ýlken ghylym men ústaz iyesi etip kóredi.  Mine, osy bir anyqtylyqty Esim ata ishi de sezgen bolar.  

Ústaz Gharifolla Esimning «maghan únaytyn edi» degeni filosofiyagha degen ghashyqtyqtyng bastauyna ainalyp, «Esim atam men ýshin kemenger, dana adam» - dep, Esim atasyn eriksiz ózine ústaz etken. Búl filosofiya bilimine әri qaray boylaugha sebep bolady. 

Gharifolla Esimnin  әdebiyetten bilim aluy – kezdeysoqtyq emes, qajettilik. Ony ózi de keyin qajettilikke ainaldyrghan. Atadan estigen aqyldy sózder men danaly oilardy әdebiyetten esty bastaghan. 

Rasynda, qazaq danalyghyn týsinu ýshin qazaq әdebiyeti tuyndylaryn jetik bilu kerek boldy. Ol býginde de ýnemi ózining shәkirtterine kitap oqudy ýndep otyrady. Tipti, kitapty qalay oqu kerek ekendigin qyzyqty etip týsindiredi. Ózining shetel, orys, qazaq әdebiyetining tuyndylaryn tauysyp oqyghanyn ýnemi aityp jýredi.

Instituttyng әdebiyet mamandyghyn bitire salysymen ýsh mamandyqpen júmys jasaugha mýmkindik alady. Biri – pedagogika, ekinshisi – ózi tәmamdaghan әdebiyet kafedrasy, al ýshinshisi – filosofiya kafedrasy. Ústaz Gharifolla Esim sóz joq, oilanbastan filosofiya kafedrasyn tandaghan. Osy jyldar boyy «Ne sebepti tandadynyz?»,  «Ókinbeysiz be?» –degen saualdargha, «Ókinbeymin, meni filosofiya qyzyqtyrdy. Keyin filosofiya meni Abaygha bastap keldi» - dep, jauap berip keledi.   

Studenttik kezenge deyingi «maghan únaydy» degen ishtegi ýlken bir jas tolqyn, lep birtindep «meni qyzyqtyrdy» degen jigerli ústanymgha óte bastaydy. 

«Filosofiya fakulitetin bitirmegendikten  qosymsha kóp oqu kerek boldy» - deydi, bir sózinde Gharifolla Esim. Rasynda, ol zamanda filosofiyany oqyp-ýirenu ýshin K.Marks pen F.Engelisti, V.IY.Lenindi bilu kerek. Olardy bilmesen filosof bola almaysyn degen mindet qoyylady. Osy mindet ony 1978 jyly «dialektikalyq jәne tarihy materializm» boyynsha kandidattyq dissertasiya qorghaugha alyp barady. Qorghau kerek bolghasyn, qorghalady. Kәsiby filosof retinde qalyptasu jolyndaghy mindettilik osymen ayaqtalghangha úqsaydy. Óitkeni, mindettilik – jaldamaly adamnyng isi. Gharifolla Esim ózin ol jolda kórgen emesti. Ekinshi jaghynan, Marks, Engelis, Leninder ústazdyq iyesin anqyta almady. Moyyndau kerek, sol zamanda ózderine sol túlghalardy ústazdyq etken qanshama adamdar boldy. Tang qaldyratyny, býginde kýnning ózinde de olardy ústaz etetinder de jie kezdesedi. 

Ghalymnyng tar tynysyn keneytken –Tәuelsizdik boldy. Tәuelsizdikdi әr adam әrtýrlishe qabyldaghany belgili. Biraq oishyl ýshin eng aldymen oy tәuelsizdigi edi. Óitkeni, jastayynan jastyq astynda jasyryn oqityn qazaq әdebiyeti tuyndylaryn oqugha mýmkindik arta bastady. Eng bastysy, Abaygha bir qadam jaqynday týsti. «Maghan danalyq únaydy» - degen Gharifolla Esimning ómirlik joly aldyna Abay danalyghy bet-betimen ashyla bastaydy. Esim atanyng «aqyldy, dana sózderi maghan únaydy» degeni, endigi kezekte «Abaydy oqu maghan únaydy» degenge auysa bastady. Abay danalyghy tang qaludy órbite týsedi. Ony ózi de ishtey seze bastady. Esim ata ústazdyghy endigi kezekte birtindep Abaydyng ústazdyghyna auysty. Abay – ruhany ústazgha ainalady.  Ishki lep, kýsh-quat arta týsedi. 

Abaydyng danalyghy negizinde qazaqtyng danalyghy. Sol danalyqty filosofiya bilimining obiektisine ainaldyryp, 1994 jyly «Abay dýniyetanymyndaghy Alla men Adam bolmysy» taqyrybynda doktorlyq dissertasiyasyn qorghady. «Hakim Abay» kitabyn jaryqqa shygharady. Endi, mine qazaq filosofiyasy qanday boluy kerek, nemen shúghyldanu kerek, onyng ereksheligi nede?- degen qordalanyp túrghan aluan súraqqa jauap izdeuge bilek sybanyp kirisip ketedi. Qazaq filosofiyasymen birge qazaqstandyq órkeniyet tújyrymdamasyn órbite týsti. Anaharsisten Abaygha deyingi birtútas mәdeny – tarihy kenistik konsepsiyasyn jasady. Yollyghtegin, Qorqyt, Jýsip Balasaghún, Mahmút Qashqari, A.Yassaui, Asan Sәbiytúly, Búqar jyrau t.b kóptegen ghúlamalardyng filosofiyalyq oi-tolghamdarynan qazaq filosofiyasyna qúndy mәlimetter beredi. 

Sosializmning kýnәlaryn monshaqtay tizip, eldikting tól dýniyetanymyn týgeldep «Sana bolmysy» kóp seriyaly kitaptary jaryq kóredi. Býginde búl kitaptyng 18-nshi kitaby baspagha dayyndyq ýstinde. 

Últtyq dýniyetanym men filosofiyasynyng úghymdary men týsinikteri tizbelengen «Adam-zat» atty kitaby qazaq filosofiyasynyng sózdigine ainalghan enbegi. Onda Jan, Tәn, Nәpsi, Aqyl, Kónil, Ruh, Shaytan, Perishte, Niyet, Áke Kýnә, Áyel, Min, Kinә, Kýnә, Nege, Kerek, Ruh, Qate, Sәbi, Kýdik, Úyat, Týsinik, Taghdyr, Jaratylys, Qúdiret, Tylsym, Rizyq, Qúday, Nýkte, Anyq, Jar, Mýmkindik, Ghashyqtyq t.b. kóptegen úghymdargha týsinikter berilgen. 

 Hakim Abay –danalyqtyn, ghylymnyn, tausylmas bilimning izin salushy. Tәuelsizdik jyldary onyng shygharmashylyghyn әr qyrynan zertteushiler kóp boldy. Kóptegen kandidattyq, doktorlyq dissertasiyalar qorghalyndy. Degenmen Abaydy bilushiler kóp bolghanymen onyng janyn týsinushiler az boldy. Ol ýshin Hakim Abaydyng oy izine dóp basyp jýru qajet boldy.

Ústaz Gharifolla Esimning «Hakim Abay» enbegi Abaydyng sol bir oy izin dóp basqanynyng nәtiyjesi. Oy izimen jýre bersen ol bәri bir ózining oy tizbegimen jýrgizdiredi. Sol tizbek ústazdy Múhtar Omarhanúlyna apardy. Ol kisining kemengerligine tang qaldy. Ústaz shygharmashylyghy «Kemenger Múhtar» enbegimen tolyqty. Hakim Abay oy tizbegine jýre bergen sayyn túnghiyqqa batyryp jiberedi. Ony Abay shygharmashylyghyna ýnilgender jaqsy biledi. Ýnilgenderding kóp bóligi dissertasiyalaryn qorghap, sóitip óz sharualaryn bitire sala hakim esigin jәy jaba salghandarda boldy. 

Ústaz Hakim Abaygha Shәkәrim arqyly kire otyra, «Danyshpan Shәkәrim» kitabyn shyghardy. Onyng diniy-filosofiyalyq bilimdi qajet etetin «Ýsh anyq» enbegin týgeldep shyqty. Danyshpan Shәkәrimning 1912 jyly «Ayqap» jurnalyna shyqqan «Eng jaqsy adam ne qylghan kisi?» degen súraghyna óz jauabyn berdi.  Býginde ústaz Gharifolla Esim «Hakim Abay», «Danyshpan Shәkәrim», «Kemenger Múhtar» kitaptaryn biriktirip, ýlken etip «Ghúlama-name» triologiyasyn jaryqqa shyghardy. Hakim Abaydy bilgisi keletin jan iyesi osy bir ýsh kitaptyng mazmúnymen tanysqanda ghana Abay әlemine shynayy ene alady, el jaghdayy men últ taghdyryn týsine alady demekpiz. 

*****

Shәkirtke múqtajdyq - shynayy ústaz paryzy

Ústaz Gharifolla Esim býkil sanaly ómirin bilim salasynda ótkizip keledi. Onyng sózi- dana, isi –ústazdyq. Ústazymyzdyng ústazy Hakim Abayda týgeldey últtyng ústazy bolyp, dana sózderin qara etti. Ústaz ruhany ústaz bolghanda ghana úlaghattylyq tuyndaytynyn ýndedi. Elimizding barlyq bilim ordalarynda aitty. Jogharydan estising dep, biylik tórine shyghyp ta aitty. 

Ústaz Gharifolla Esim Abay bolystay el mýddesi ýshin senatorlyq qyzmet atqardy. Biylikke aralasty. Bilim, ghylym, mәdeniyet mәselelerine atsalysty. Biraq ta bәri bir bir býiregi ústazdyqqa, ghylymgha búryp túrdy. Senatorlyq qyzmetten bosay salysymen L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining filosofiya kafedrasyna keldi. Kafedranyng professorlyq-oqytushylyq qúramy  akademikpen tolyqty. Ghylymgha serpin berdi, osy serpin óz tolqynyn respublikanyng týkpir-týkpirine jetti. 

Jastar - janasha jәne innovasiyalyq oilaudyng iyeleri. El ishinde, onyng sayasiy-әleumettik, mәdeni-ekonomikalyq ómirinde ontayly ózgerister oryn alsa, ol tek jastardyng iynersiyalyq kýshimen ghana jýzege asatynyn estirtti. 

Ústazymyzdyn  «Janasha jәne innovasiyalyq oilau filosofiyasy» dep atalatyn arnayy kursynyng «Janasha jәne teris oilau» degen ýshinshi taqyrybynda: «Janasha oilaytyn – jastar. Janasha oilau – úrpaqtyng tәjiriybesi. Jastargha kimder әser etip jatyr degende:

63-90 jas aralyghyndaghylardyng paydaly әser koeffisiyenti qanday (PÁK). PÁK – óte az. Sebebi, Marks, Staliyn, sosializm, kolhozdy aitady. 100% - dyng 5% - PÁK. 

50-63 jas aralyghyndaghylar –  komsomoldar. Búlar kommunistik zamannyng úrpaqtary, ózderi de kommunister.  Jastargha berer ýlgileri óte az. Olardyng dýniyetanymy negizinen, kommunizm ilimimen ulanghan. Búl jastaghylar Ýkimet basynda qyzmette. 

40-50 jas aralyghyndaghylar – qola úrpaq. Osy jastaghylar Ýkimet basyna jappay kelse dep oilaymyn. 

30-40 jas aralyghyndaghylar – kýmis úrpaq. Biylik basyna kelgende, eldegi jaghday mýldem basqasha bolady. Kýmisti sugha salghanda tazartady. 

20-30 jas aralyghyndaghylar – altyn úrpaq. 

1- 20 jas aralyghyndaghylar – brilliant úrpaq. Búl úrpaq biylik basyna kelgende, dýniyejýzi boyynsha myqty memleketke ainalamyz. 

10 jyl sayyn qúndylyqtardyng jýiesi auysyp otyr. 10 jas ýlken adamdarmen әngimeleriniz jarasady ma, ony oilanynyzdar! 

Bizding bolashaghymyz, qazaq elining baghy, kórki, keleshegi, osy «kýmis» úrpaqqa, «altyn» úrpaqqa jәne «brilliant» úrpaqtargha tikeley qatysty. Búl úrpaqtar arasynda janasha oilaytyndardyng ýlesi mol bolmaq dep tileymiz»- dep, oy qorytty. 

 Jastarda oblystardan aghyla kelip, Gharifolla Esim ústazgha shәkirt bolu armandaryn aiqyndylyqqa ainaldyra bastady. Songhy 5-6 jyldyng kóleminde jalpy sany 43 doktorantty qabyldap,  onyng 18-i ózining ghylymy jetekshileri etip akademik Gharifolla Esimdi tandady. Qazirding ózinde 3 doktorant ózderining ghylymy dissertasiyalaryn qorghap, PhD doktory ataghyna ie boldy. Jastardyng ústaz Gharifolla Esimge qyzyghushylyqtarynyng sebebi nede desek, olar birneshe faktorlardan kórinis tabady. Birinshiden, filosofiya mamandyqtarynyng bakalavr, magistratura, doktorantura dengeyinde bilim alushylargha arnap ózining jeti avtorlyq kursyn engizdi. Olar: «Dәulet filosofiyasy»;  «Iskerlik filosofiyasy»; «Dәstýr filosofiyasy»; «Qazaq qyzy iydeyasy»; «Sabaqtastyq iydeyasy»; «Janasha jәne innovasiyalyq oilau filosofiyasy»; «Jaqsy qazaq iydeyasy jәne filosofiyasy». Búl degeniniz, elimizding ónirlik joghary oqu oryndaryndaghy filosofiya salasynda ekpindi ózgeristerding bolmauy. Al albyrt jastargha ekpindi ózgerister qajet. Ekinshiden, akademikpen engizilgen arnayy kurstar albyrt jastardyng oy órisin jana bilimmen tolyqtyra aldy. Búl kurstar kóptegen doktoranttar ýshin ghylymy dissertasiyalary taqyrybyn tandaugha negiz boldy. Gharifolla Esim birbetkeyli, bir jaqty oilaytyn jastardy janasha oilau jýiesi relisine sala bastady. Mәselen, janasha jәne innovasiyalyq oilau jýiesi kursy mazmúnyndaghy teris oilau, jaqsy qazaq iydeyasy, innovasiyalyq oilau – jastardyng jetistikke jetudegi keremet motivasiyagha ainala bastady. Ýshinshiden,  ústazymyz óte qarapayym jan iyesi. Ústazy Hakim Abaydyng «Adamzattyng bәrin sýi, bauyrym» - degen sózin, janynyng jalauy, ómirlik maniyfesti etip bekitken jan.

Býginde ústaz qasyna bir top jas, ghylym úrshyghyna birinen keyin biri kelip iyirilgen jiptey iyirilude. Olardyng barlyghy derlik talaptary tauday jas iyerimder. Atap ótsek, mәdeniyettanu mamandyghynyng doktoranttary Aydos Maqúlbekovke «Qazaq auditoriyasy: mәdeniy-filosofiyalyq taldau»; Erkebúlan Tatiyevke «Ejelgi týrki dәuirindegi ieoroglifter: mәdeniy-filosofiyalyq taldau; Baghlan Aralhanovqa «Qazaq bolmysyndaghy dombyra fenomeni»; Jazira Baysarinagha «Abay aghylshyn tildi mәdeny kontekste»;  Gýlnar Nayzabaevagha «Qazirgi zamandaghy mәdeniyet úghymy» taqyryptary, filosofiya mamandyghynyng doktoranttary Rauan Kemerbaygha «Asan Qayghy: qily zaman filosofiyasy»; Djamila Ayazbekovagha «Últtyq kinomatograftyng filosofiyalyq diskursy: aksiologiyalyq kontekst»; Symbat Shakirovke «Áleumettik dau-janjal jәne әleumettik mediasiya»; Jylbek Janabaevqa «Qazaq fәlsafasyndaghy qút mәselesi»; Talghat Túmashbaygha «Úrpaq uaqyty: әleumettik-filosofiyalyq taldau»; Sayra Shamahaygha «Qúpiya shejire: mәdeniy-filosofiyalyq taldau»; Saltanat Maqataevagha «Abay mәdeny múrasynyng kenistik jәne postkenistik kezende zertteluine salystyrmaly taldau», Samal Djalmaghambetovagha «Sana pәlsapasy: ghylymiy-metodologiyalyq taldau»; Ánel Esjanovagha «Blezi Paskali men Abaydyng ruhany sabaqtastyghy (B.Paskalidyng «Oylary», Abaydyng «Qara sózderi»); Túrdyqúl Shanbaygha «Qazaq pәlsapasy»; Qarshygha Múqyshqa «Dәulet –filosofiyalyq kategoriya retinde»; Asan Amangelidiyevke «San filosofiyasy» taqyryptary úsynylghan bolatyn. Mine, biz osy jastar qauymy býginde ústazymyz Gharifolla Esimning ýndeushileri, qorghany men tireushileri bolatynyna kәmil senemiz.  

Sózimizding sonynda, ústazymyzdyng 70 jyldyq mereytoyy qarsanynda semeylik jurnalist Maqsat Jarylqasynúlyna bergen súhbatynan: «Mening jetekshiligimen qorghaghan ghalymdar býginde elimizding әr oblysyndaghy joghary oqu oryndarynda, ghylymy mekemelerde tipti basshylyq júmystarda jýr. Sanyn aitpay-aq qoyayyn, kóp jәne әr qaysysy óz biyiginde. Áli de talay jasty qanaghattandyrsam dep oilaymyn»- degen bolatyn. 

Iya, rasynda ústaz Gharifolla Esim – hareketshil jan.  Ol ýnemi tolghanysta, izdeniste jýredi. Sol bir tolghanys sәtinde, ústaz «Siz, nege múqtajsyz?» -degen, shәkirtterimen qoyylghan saualgha  «Men shәkirtke múqtajbyn!» - degen jauap alghan bolatynbyz. «Men shәkirtke múqtajbyn!» - degen ústaz auzynan eriksiz shyqqan sóz rasymen de Alladan shyqqan bu edi dep oilaymyz.  

Jylbek Janabaev

Abai.kz