Qasymdy qazaqtyng últtyq aqyny degende, men basqa da qazaq aqyndarynyng últtyq sypatyn, halqynyng tarihy men býgingi ómirin, tilin, әdet-ghúrpyn jyrlaghanyn, sol qazaqtyng kózi, qúlaghy, tili bola bilgenin joqqa shygharmaymyn. "Halyq aqyny" men "Últ aqyny" degenning aiyrmashylyqtary bary ras. Belinskiy Últ aqynyn biyik qoyghan. Últ aqyny sol últtyng ruhynan jaralghan, eldikti, erlikti, dәstýrdi jyrlaghanda sol ruhtyng kýshinen nәr alatyn, jigerlenetin, onyng biyiktigin tanytatyn, qysqasha aitqanda, ruhtyng tilimen sóileytin últjandy aqyn boluy kerek. Ol qazaqtyng ónerin, kórkem tilin de jasytpay ruhpen túlghalandyryp, oiyndaghysyn jasqanbay aitugha tiyis. Býkil halyqtyn, últynyng boyyna sonymen qayrat, qaysarlyq darytyp, bәrimizding boyymyzdaghy mýlgip, qalghyp jatqan ruhty oyatatyn aqyn - Últ aqyny. Belinskiy Pushkindi "Últ aqyny" degende osyny aitqan. "Zdesi russkiy duh, zdesi Rusiu pahnet", - deydi ol. Osynday oidy Pushkin ólgende sóilegen sózinde Gogoli de aitqan. "Aqynnyng últtyghy tipti ol óz últy emes, basqa bir ómirdi suretteuding ózinen kórinedi, - degen ol. - Óitkeni ol ómirge ózining últtyq stihiyasy túrghysynan, óz halqynyng kózqarasymen qaraydy, ony oqy otyryp, otandastary odan óz oiy men sezimin taba alady".
Aqyndyqtyng osynday biyik ruhyn biz basqalargha qaraghanda Qasym boyynan anyghyraq kóre alatynymyz dausyz. Aldyna Maghjandy ústap, sonynan Múqaghalidy ertip, Qasym osy paradta oqshau keletinin әrkim-aq sezinedi, moyyndaydy. Búlardyng ólen-jyrlarynan, eng aldymen, qazaq iyisi anqyp túratyny, qazaq janynyng keng kórinis tabuy olardyng shygharmashylyghyn erekshe oryngha qoyady.

Qazaqstan deytin mening bar elim,
Jatyr alyp jarty dýnie әlemin.
Búl dalada atam qolgha tu alghan,
Búl dalany anam jaspen suarghan.
Búl dalagha jylap kelip uangham,
Búl dalany kórip alghash quangham,
Búl dalada ósken janda joq arman.

Qasym osyny jazghanda, Qazaqstan ózindik onasha otauy ghana bar, biraq tәuelsiz el dәrejesine jete almaghan respublika bolatyn. Qasym zamanynan oza sóilep, onyng ruhyn kóterip, otaudyng ózin ýlken ýy dәrejesine qoyyp madaq tútty.

Elu jylda "elim bar" dep aita almay,
Ketpes esten kýiingenin, múnly Abay.
"Elim bar" dep aitatúghyn tudy kýn,
"Elim bar" dep shyrqatayyn men býgin,
Qoysyn endi Qorqyt babam sarnamay.

Asan ata, jelmayana ber tynym,
Sen tappasan, bizder taptyq jer tynyn.
Gýljazira jer úiyqtan kem be eken,
Mynau dala - bizder ósken keng meken,
Qyzyl tuly el Qazaqstan deytúghyn.

Avtonomiyalyq qúrylymnan odaqtyq respublika dәrejesine kóterilip, Úly Otan soghysynyng maydandarynda Otan qorghau isinde, әsirese Mәskeudi qorghauda, janqiyarlyq erlikter jasap, eldigin, erlik dәstýrin janghyrtqan, últtyq batyrlardy kóp shygharghan Qazaqstandy Qasym osylay tanydy.

Keng peyildi, keng dalaly qazaqpyz.
Qúl emespiz, erkin janbyz, azatpyz.
Qas taghdyrdyng qiqanyna kónbeymiz,
El namysyn keskilespey bermeymiz,
Serting osy - azat jigit, azat qyz.

Qasymgha osy sózderdi aitqyzyp otyrghan da ("Elim bar dep aitatúghyn tudy kýn", "Qas taghdyrdyng qiqanyna kónbeymiz, El namysyn keskilespey bermeymiz") jogharyda aitqanday, auyr soghys maydanynan qazaqtardyng óz ornyn tabuy edi. 1941 jyldyng songhy ailarynda Mәskeudi qorghauda bastalghan erligin qazaqtar býkil soghys boyynda jalghastyra bildi. Qazaqtan 500-den astam Kenester Odaghynyng Batyry shyqty. Olar Mәskeu týbinde-aq kim ekenin kórsetti. Panfilov basqarghan qazaq diviziyasy qiyn sәtterde Otannyng astanasyn qorghap qaldy. 28-panfilovshy batyrlar, Bauyrjan Momyshúly, Tólegen Toqtarov, Mәlik Ghabdulliyn, Mәnshýk pen Áliya, Martbek, taghy basqalar, Qasymsha aitqanda, "Qas taghdyrdyng qiqanyna kónbeymiz, El namysyn keskilespey bermeymiz" dep shyqty.
Soghys Qazaqstan tarihyna ýlken ózgerister kirgizdi. Eng aldymen, ol qazaqtargha degen búrynghy kózqarasty ózgertti. Kenes odaghy basshylarynyn, әsirese Stalinning kónilinde qatqan qazaqtargha degen múzdy jibitti. Búlay deuge býgin bizding tolyq haqymyz bar siyaqty.
Stalin Kenes ókimetining alghashqy jyldarynda-aq qazaqtarmen talay ret kezdesken. Alghash ol Kenes odaghynyng qúramyna avtonomiyalyq qúrylymyn saqtap kirmek bolghan Alashorda ókilderimen kelissóz jýrgizdi. Kelise almay, Alashordany taratyp tyndy. Ekinshi ret Kenestik avtonomiya qúrushylarmen kezdesti. Olarmen de til tabysa alghan joq. Songhy sózdi Lenin aitugha tiyis boldy. Ol Qazaqstan delegasiyasyn ózi qabyldap, olardyng degenin jasady, shekarasyn bekitip berdi. Stalinning kelisimin alyp, Qazaqstanda "kishi oktyabri" jýrgizbek bolghan Goloshekin sayasaty da kýireuge úshyrady. Oghan S.Qojanov, S.Saduaqasov, J.Mynbaev, t.b. tik túryp qarsylyq kórsetti. Osydan keyingi Stalinning qazaqtardy últshyl halyq dep týsinui әbden mýmkin. Ol 26 jyl boyyna Qazaqstan biyligine óz últynyng ókilin juytqan joq. Qazaqtardy kim biylemedi deysiz - orystar da, ukraindyqtar da, evrey de, gruzin de, armyan da basqardy. Soghystyng alghashqy kezeninde de qazaqtargha degen senimsizdik boy kórsetti. Qazaqtardan әsker alynbady. Dihan Ábilevting "ózimnen ózim jýrip jay, syimay-aq qoydym kóshege, soghysqaly neler ai, aryz berdim keshe de. Jiber meni, voenkom, jibermeysiz nesine?" dep óleng jazghany bar. Soghys auyrlaghan kezde ghana Qazaqstanda 100, 101-atqyshtar diviziyalary men 104-105-atty әsker diviziyalaryn qúrugha rúqsat etildi. Olar maydangha 1941 jyldyng ayaghyna taman jetip edi. Birden Mәskeu týbindegi úrysqa aralasyp ketti.
Soghystan keyin ghana Stalin qazaqtargha jibidi deytin sebebimiz de osydan. 1941 jyldyng ayaghynda erlik jasaghan Mәlik pen Tólegenge 1943 jyly ghana "Úly Otan soghysynyng Batyry" ataghy berildi. Sodan keyin qazaqtargha degen kózqaras ózgerip jýre berdi. 1946 jyly Qazaqstan Kompartiyasynyng ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy bolyp qazaq Júmabay Shayahmetov saylandy.
Mine, Qasym aqynnyng últjandy jýregin qozghaghan, ony últtyq mәselelerdi jyrlaugha jigerlendirgen jaghdaylar osynday edi. Qasym da aqyndyq tvorchestvosynda osy erlikti qaytalady, jana zamannyng batyr úldaryn tanyp jyrlady. Onyng maydan jyrlarynyng ózi de qaysarlyq pen erlikke toly sezimdi, qazaq ruhynyng biyiktigin pash etti. Sol erlikti ashar jana obrazdar tapty. Últ aqynynyng dauyldy sózderi taudan qúlap kele jatqan sarqyramaday aghylyp, tógilip, sol biyik ruhty әigiledi. Sol batyrlardyn, er qazaqtardyng ishinde Qasymnyng óz beynesi de elesteydi.

Mening bir bar edi erke tentek úlym,
Óli me, tiri me, әlde sol qúlynym.
Deytindey boldyng ghoy sen, Otan-ana,
Joghaldym zym-ziya bop shyqpay ýnim.

Barmyn men búl dýniyede jýrmin tiri,
Joqsyng de jala jabar qudyng biri.
Týssem de otqa, sugha, mayyr emen
Soldattyng etigindey janym siri.

"Elge hat" óleninde Qasym osylay qazaq maydangerlerining qiynshylyq pen azapqa tózimdi beynesin otqa da, sugha da, batpaqqa salsa da, mynq etpeytin soldattyng kerzi etigi týrinde kóredi. Dәuir, soghys tudyrghan obraz. Osydan bastap Qasym qazaq soldatynyng erlik sypatyn tanytar ólenderdi kóp jazdy.

Janymdy kýidirsem de jalyngha sap,
Qasqyr bop talasa da meni azap.
Tughan jer topyraghynda tip-tik ósken,
Qara emen qasarysqan - men bir qazaq.

...Bilmeymin qayda joghalttym
Seskenu, qorqu degendi.
Esigin qaqtym tozaqtyng
Ólenmen kelip men endi.

...Soldatpyn men de ózindey
Qan qatqan shiyneline.
Qasaryp kelem kónbey,
Ajaldyng degenine.
Qasaryp kelem kónbey,
Qajysam, esh syr bermey.

Mine, Qasym soldatynyng harakteri osynday. Ol - jay qaryspa emes, soghystyng auyr kýiin janymen sezinip, oghan qasarysa qarsy túrushy, ólimmen talay betpe-bet kelip, ony jengen erlikting obrazy. Onyng Berlin kóshesinde fristerdi jónge salyp jýrgen "Jylqyaydary", podpolkovnik Alipiyni, baldaqty jigiti de - erlikting ýlgileri, soghysta jýrgen qazaq soldatynyng beyneleri.
Soghystan keyin Qasym "Baldaqty jigit" degen óleng jazdy.

Baldaghy bar bir jigitti kórdim de,
Qasaqana súrau berdim keldim de,
Bir ayaghyng kórinbeydi, qaraghym,
Keshegi ótken súrapylda berding be?
Jigit eken jauap berdi tosynnan
Bir ghajayyp kýlki oinady erninde.
- Bir ayaghym kórip túrsyz osynda,
Ekinshisin basyp túrmyn Berlinde.

Úly Otan soghysynan kenes adamy tym biyiktep shyqqanyn, Kenes elinsiz әlemdik mәselelerding bir de bireui sheshile almaytyn dәrejege kóterilgenimizdi eskersek, bir ayaghyn elde, ekinshisin Berlinde basyp túrghan Qasym soldaty dýnie kartasynyng ýstinde taltayyp túrghan jenis iyesin elestetedi.
Sonymen birge Qasym alapat soghystyng qatal shyndyghyn da jasyrmaydy.

Bir doly ot auyzdy, temir tisti,
Qyrshyn jas ómirlerdi jatty asap.
...Syryldap qos ókpesi izdep jemtik,
Samolet sumang etip kelse jetip.
Búlttaghy doly saytan nayzasynday,
Qadalsa qara bomba jerge kep tik.

Múnday suretting ózi - aqynnyng janalyghy. Onday soghys sureti qazaq әdebiyetinde búryn bolmaghan.
Osynday súrapyl ishinde otyrghan soldattyng ishki sezimi qanday boluy kerek? Búl da Qasym jyrynyng taqyryptyq auqymyn keneyte týsedi.

Qan qaqtaghan jalpaq dala,
Janymday bop jatty órtenip.
Keshki aspan qyzyl ala
Tómen týsip túrdy tónip.

Oralghanday túmsha búltqa
Otyrdym men beyne qúz-tas.
Ishki tolqyn teuip syrtqa
Shashyrady kózimnen jas.

...Týrtkilep japyraghyn oq jegende,
Qaraushy em ayanyshpen sorly emenge.
Janymnyng jannat tuyn jalyn sharpyp,
Dostarym sol emendey boldym men de.

Búl ólender Qasymnyng múny men saghynyshyn, jaqsy-jaman sezimderding arpalysyna týsken kýiin anyq tanytqanday. Onyng eline degen saghynyshy osyndayda anyq kórinedi. Atamekenin ol ózin ólimnen arashalaushy dep úghady.
Jylytyp bauyrymdy yp-ystyq qan.
Kezimde óli dosty baryp qúshqan
Ýstime sen kep tónip túrghanday bop,
Qalushy em, atameken Qazaqstan.

...Tughan el, sen degende janym jaylau,
Ornashy zerdeme kep Úly Alatau.
Qúiylshy jýregime Esil men Syr,
Óteyin qaptatyp sel, qiratyp jau.

Onyng ólenderindegi tughan jerdi eske týsiretin Ertis, Esil, Syr, Saryarqa, Oral t.b. jer-mekender qazaq soldatyn tәrbiyelep, erlik jolyna attandyrghan aruaqtyng beynesin tanytady. Bәri de qazaq iyisi anqyp, qazaq jeri, Qazaqstan tabighaty, atameken ekenin bayqatyp túr. Aqyndyq sezimdi de, oqyrmannyng oiynda janyp túrghan obrazdar.
Qasymnyng osy jyrlary adam tabighatyn tútas tanugha, ondaghy patriottyq sezimderding ornyghu prosesin týsinuge sebep bola alady. Qazaghyn, Qazaqstanyn, Atamekenin osylay tanyghan aqyn múrasy osynysymen qymbat. Ol әrkimnin-aq patriottyq sezimin qozghaydy.
Shyqshy taugha, qarashy keng dalagha!
Mәz bolasyn, úqsaysyng jas balagha.
O sheti men bú shetine jýgirsen,
Sharshaysyng ba, qúmaryng bir qana ma?
O, darigha! Altyn besik - tughan jer,
Qadyryndy kelsem bilmey, keshe gór.
Jata almas em topyraghynda tebirenbey,
Qasym bolmay, tasyng bolsam men eger.

Netken baytaq, netken úly, jer edin,
Qanday kýige jýregimdi bóledin.
Sende tudym, sende óstim, sende ólsem,
Armanym joq búl dýniyede der edim.

Men de ózindey baytaq edim, keng edim
Qyzyghyndy kórip erkin kelemin.
Sen de ayamay berding maghan baryndy,
Men de ayamay barym saghan beremin.

Boldym ghashyq, tughan dala, men saghan,
Alys jýrsem, armanym sen ansaghan.
Jaqyn jýrsem, men tórinde jannattyng
Altyn dingek - ózim tughan bosagham.

Osy ólenderdi býgingi úrpaq oqysa, jattap ósse, tughan jer qasiyetin Qasymsha sezinse, patriottyq tәrbiyening eng ýlkeni sol bolar edi.
Sondyqtan Qasym - bizding últymyzdyng tuy, eldigimizding pasporty, tәuelsizdigimizding jyrshysy. Ony qazaq atauly týgel biluge, oqugha tiyis. Sonda biz últtyghymyzdy, eldigimizdi sezinemiz.
Qasym ólenderi ólendik qúrylymy, oy aghymy jaghynan da sheberding qolynan qashalyp shyqqan mýsinge úqsaydy. Onyng "jýrekte jarqyldaghan jyry", "Qúlaqta sanqyldaghan ýni" qaldy. Múnday obrazdy kezinde ol V.Mayakovskiyge qoldanghan edi. Endi ony býgin ózine arnaymyz. Sóitip

Jyr kerek qoy dýniyege, jyr kerek qoy,
Nege ghana óledi aqyn adam! -
degen óz sózin qaytalaymyz.

Sóz basynda men Qasymmen ýndes, tuys aqyn dep Múqaghalidy eske alyp edim. Sóz ayaghynda ol jóninde bir-eki auyz pikir qosayyn.
Qasym men Múqaghaly taghdyrlary da, sóz ónerindegi orny da, aqyndyq pafosy men sóz túlghalandyru jolyndaghy tirshiligi de úqsas, ýndes aqyndar. Múnday últ aqyndaryn Alla taghala arasyna dәl 20 jyl salyp beripti. Ekeuining mereytoylary da bir mezgilde ótip keledi. Qasym - 44, Múqaghaly - 45 jyl ghana jasady. Qasym aghasyn jaqsy tanyghan Múqaghaly kezinde búl úqsastyqty sezgen de siyaqty.

Deysinder-au, Qasymnyng nesi Qasym,
Qasym solay bolmasa, nesi Qasym?
Aqynmyn dep qopandap jýrgenderding
Ámmasynan Qasymnyng mysy basym, -

degendi ol jay aita salmaghan. "Qasym degen janartau - jandy da ketti órtenip" deydi Múqaghali. Ekeuining múny da ortaq, halqymen birge. Ekeui de - múndy bolghan song últshyl. Kókeyinde múny, auzynda últynyng tili qabat tógilip, últ jýregin jaulap aldy. Ekeui de ruhty biyik qoydy, onyng tasqyn kýshin sezindi. Qasym pir tútqan dauyl Múqaghalidyng ruhyna da dәl keletin edi. Sondyqtan ekeui de aghyl-tegil til baylyghyn, sóz obrazdaryn qazaqtyng bay tilining kәusar búlaghynan alyp susyndady. Aytqanyn basqa bireu aita almaytynday etip, búltartpastay qashap aitty.
Úly aqyndar turaly qashan da anyz kóp bolghan. Sәken, Maghjan jónindegi anyzdar elge mәlim. Qasym turaly da anyz kóp taraghan. Býgin Múqaghaly turaly da anyz tuyp jatyr.
Búl - eki úly aqyndy jaqyndastyra týsedi. Olardyng ólmeytindey etip jazyp ketken ólenderi - ózderining de ólmeytinining belgisi.

Serik QIRABAEV,
ÚGhA-nyng akademiygi

01.09.2011 j.

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6485