- Ziyaly demekshi, bizde songhy uaqyttarda jappay min taghu, ziyaly qauymdy synap, qoghamda últqa ónege bolar túlghalar joq degen pikirler jiyilep ketken siyaqty. Meninshe, últ ziyalylaryn jamandaudan arylu kerek. Men últ ziyalylaryn synaudan, jamandaudan aulaqpyn. Múnym olarmen jaulasqym kelmegendikten emes, syn aitudan eshqashan qoryqpaymyn. Biraq, ekinshi jaghynan, jas úrpaqqa el aghalaryn syilaudy ýiretpesek - biz últ bolu qasiyetimizden aiyry­lamyz, - deydi «Jas qazaqqa» arnayy súhbat bergen sayasattanushy, «Núr Otan» HDP-nyng hatshysy Erlan Qariyn.

Jas qazaq: Sizding ómirlik ústanymynyz­dy, adamdyq pәlsapanyzdy biluge bola ma?
Erlan Qariyn: Mende kredo, formula degen joq, ony qalyptastyrugha әrekettengen de emespin. Óitkeni ómir degen әri kýrdeli, әri aluan týrli. Onyng barlyghyn bir formulagha, kredogha syighyzu mýmkin emes. Alayda óz basym ústanatyn prinsipterim bar. Olar: adaldyq, adamgershilik, qarapayymdylyq. Búl kishkene kezimnen әke-sheshemning boyyma darytqan qasiyetteri.
Jas qazaq: Últqa qyzmet etu degen úly múratty qalay týsinesiz? Últtyq ziyaly dep kimderdi aitamyz? «Batystyng tәrbiyesin alghan ziyalylarymyzdyng ayanyshty jeri - ruhany jaghynan óz halqyna ógey bolyp qaluy» dep jazyp edi óz zamanynda Mústafa Shoqay. Al, býgingining ziyalylary ruhany jaghynan óz últyna ógey bolyp jýrgen joq pa?

- Ziyaly demekshi, bizde songhy uaqyttarda jappay min taghu, ziyaly qauymdy synap, qoghamda últqa ónege bolar túlghalar joq degen pikirler jiyilep ketken siyaqty. Meninshe, últ ziyalylaryn jamandaudan arylu kerek. Men últ ziyalylaryn synaudan, jamandaudan aulaqpyn. Múnym olarmen jaulasqym kelmegendikten emes, syn aitudan eshqashan qoryqpaymyn. Biraq, ekinshi jaghynan, jas úrpaqqa el aghalaryn syilaudy ýiretpesek - biz últ bolu qasiyetimizden aiyry­lamyz, - deydi «Jas qazaqqa» arnayy súhbat bergen sayasattanushy, «Núr Otan» HDP-nyng hatshysy Erlan Qariyn.

Jas qazaq: Sizding ómirlik ústanymynyz­dy, adamdyq pәlsapanyzdy biluge bola ma?
Erlan Qariyn: Mende kredo, formula degen joq, ony qalyptastyrugha әrekettengen de emespin. Óitkeni ómir degen әri kýrdeli, әri aluan týrli. Onyng barlyghyn bir formulagha, kredogha syighyzu mýmkin emes. Alayda óz basym ústanatyn prinsipterim bar. Olar: adaldyq, adamgershilik, qarapayymdylyq. Búl kishkene kezimnen әke-sheshemning boyyma darytqan qasiyetteri.
Jas qazaq: Últqa qyzmet etu degen úly múratty qalay týsinesiz? Últtyq ziyaly dep kimderdi aitamyz? «Batystyng tәrbiyesin alghan ziyalylarymyzdyng ayanyshty jeri - ruhany jaghynan óz halqyna ógey bolyp qaluy» dep jazyp edi óz zamanynda Mústafa Shoqay. Al, býgingining ziyalylary ruhany jaghynan óz últyna ógey bolyp jýrgen joq pa?
Erlan Qariyn: Mening oiymsha, últyna qyzmet etu degen - qanday da bir salada, әrkim óz dengeyinde elin damytugha ýles qosu. Týsinikti etip aitsaq, kýn sayyn ózinning kishkentay ghana bir isinmen últynnyn, elinning iygiligine, paydasyna asatyn is-әreket jasau. Ol qol jayyp, bir syn saghatty, ne bir shayqasty kýtip otyru emes.
Biz songhy kezderi kim-kimdi bolsyn orynsyz synaugha qúshtar bolyp kettik. Eger basqa bireulerge Elbasy jaqpaytyn bolsa, keybireulerine Ábish aghamyz jaqpaytyn bolsa, shyndyqty betke aitatyn Toqtar aghamyz jaqpaytyn bolsa, onda búl qoghamgha erteng basqa kim jaghady?! Yaghny últtyng ziyalysyna syn aitu bir bólek, al aghanyng aghalyghyn, dananyng danalyghyn moyyndau - ol bir bólek. Búl - bir. Ekinshi qyrynan alghanda, últtyq jauapkershilikti sol últtyq ziyaly qauymnyng ózi ýlgi etu kórsetu qajet. Últ ziyalysy da ózining jazghan shygharmalarymen, kitaptarymen, aitqan sózderimen, istegen әreketterimen qoghamgha týrtki bolyp, qoldau jasap otyrsa - ol últqa qyzmet etkeni. Men nege ýnemi Alash qayratkerlerin ýlgi tútyp, ónege etip aitamyn? Sebebi, olardyng eshqaysysy da sayasatker ne qogham qayratkeri bolyp tumaghan. Olar belgili bir kezende ózderi tandaghan mamandyqtan, jolynan basqa eldik maqsat-mýddege ómirlerin arnady. Qarap otyrsaq, biri - biolog, biri - mal dәrigeri, biri - matematiyk, biri - injener, biri - ghalym. Mysaly, Jýsipbek Aymauytov - әri ghalym, әri kýresker, әri qogham qayratkeri, әri jazushy. Ol qazaqsha túnghysh romandy jazghan adam. Mysaly, Álihan Bókeyhanov - geolog, jer mәselesimen qatty shúghyldanghan. Ahmet Baytúrsynov alghash әlipbiydi jasap shygharghan kisi. Yaghny olardyng әrqaysysy últ ýshin jahandyq kýrespen qatar, jeke-jeke últymyzdyng iygiligine asatyn bir sharualardy istedi. Al qazir she? Aqyn bolsa - minez joq, ghalym bolsa - kýresker emes, sayasatker bolsa - ziyalylyghy joq. Soghan ókinesin... Az ghana ghúmyrynda eline payda tiygizetindey bir әreket jasauyng kerek. Qazir barlyghymen qatar ainalysatyn zaman. Juyrda ataqty boksshy Qanat Islәm degen jigitpen sóilestim. Ol 2008 jyly Beyjing olimpiadasyna qatysyp, Qytaydyng últtyq qúramasyna kirgen sportshy. Áriyne, 16 mln halyqtyng ishinen top jaryp shyghu bir bólek, al 1 mlrd-tan astam halyqtyng ishinen últtyq qúramagha iliguding jóni basqa. Osy túrghydan kelgende, Qanat bizding - ýlken maqtanyshymyz. Bir joly bizding chempiondarymyzdyng biri - Baqyt Sәrsekbaevty jenisimen qúttyqtap túrghandaghy bauyrmaldyghyn, qanshyldyghyn kórip tәnti boldym. Qazaqstangha kóship kelgenin estigen son, izdep tauyp, jaqyn sóilestim. Sonda Qanat: «Qazaqstandaghy kóp adamdarda «Búl mening elim! Tughan jerim!» degen sezim joq siyaqty» degen bir oiyn aitty. Rasynda da, onyki dúrys. Bizding qoghamdaghy ziyaly qauymda da, sheneunikte de, elitanyng ózinde de osynday sezim joq!
Jas qazaq: Ereke, siz búryn biylikti qatty synaytyn tәuelsiz sarapshy ediniz, endi biylikting bas partiyasynyng beldi ókilisiz. Júrttyng kóbi osy ústanymynyzdy týsine almay jýrgen sekildi...
Erlan Qariyn: Óz basym bәrimizge ortaq elimizdi, jerimizdi aq pen qara dep eki lageri túrghysynan bólip-jarugha eshqashan kelispeymin. Biylikte de osynday bólip-jarumen kýresemin. Qay jerde, qay qyzmette jýrsem de, men óz aldyma sonday maqsat qoyamyn - qarsylas taraptardy tabystyru, kelistiru, ortaq maqsatqa júmyldyru. Eng bastysy, qarsylasushylyq prinsiypinen el mýddesi ýshin joghary túru.
Búryn da biylik pen oppozisiyanyng ortasynda jýrip, eki jaqqa birdey syn aityp, tayaq jeytinbiz. Mening jaghdayym qazir de qatty ózgergen joq. Bayaghyday óz pikirimdi aitamyn, jogharydan eskertu men sógis estip qalasyn, al oppozisiyadan jauapty syn tyndaysyn. Onay joldy tandasam, barlyghy ózgeshe bolatyn edi. Eng manyzdysy, óz pikirindi aitu bir basqa, onyndy dәleldep, bireuge jetkize bilu - ekinshi mәsele.
Jas qazaq: Biyl el tәuelsizdigine 20 jyl tolady. Alayda, sayasy túrghydan, tәuelsizdik alghanymyzben, sanamyzda ruhany tәuelsizdik ornaghan joq. Múnyng sebebi nede? «Kenestik sanadan» «tәuelsizdik sanasyna» óte almauymyzgha kim kinәli, ne kedergi?
Erlan Qariyn: Shynynda da, 20 jylda biz kóp nәrsege qol jetkizdik. Sayasat, ekonomika, mәdeniyet, óner, sport jәne t.b. salalarda birqatar biyikterge, kóp jetistikterge jettik. Biraq, bir ókinishtisi, ruhany salada jetistikter týgili, qarama-qayshylyqtargha jol berip qoydyq. 20 jylda memleket qúrghanymyzben, memleketshildik sanany qalyptastyra almadyq. Memleket, Tәuelsizdik degen úghymdardy sanamyzgha әli sinire qoymaghan siyaqtymyz... Eng aldymen, mәsele ózimizde... Sebebi, tәuelsizdikti Alla taghalanyng bizge bergen baqyty retinde qabylday almay otyrmyz. Dýniyejýzinde bizden san jaghynan birneshe ese kóp últtar bar. Tarihy bizden de tereng halyqtar bar. Biraq, olar tittey de jerge ie bola almay otyr. Osy túrghydan qaraytyn bolsaq, biz shynymen de, naghyz baqytty elmiz, baqytty últpyz. Osyny jýrekpen sezine almay otyrmyz.
Jas qazaq: Sonda búghan ne sebep?
Erlan Qariyn: Bir ókinishtisi, biz tәuelsiz memleket qúru kezeninde últshyldyqtan ýrkip, bas tarttyq. Memleketting damuyna bastapqy energiyany beretin - osy. Ony últshyldyq, últjandylyq dep qalay atasaq ta bәribir. 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasynan keyin, bizde, eng aldymen, elitada, ziyaly qauymda bir ýrey qalyptasty. 20 jyl boyyna osy últshyldyqty basyp keldik. Tipti ony últjandylyq dep júmsartyp, kópúlttylyq dep ózgertip, ózimizdi-ózimiz aldap, sol úghymdy joqqa shygharyp kelemiz. Búl kenestik dәuirden qalyptasqan kózqaras - últshyldyqty jaghymsyz faktor retinde qabyldau. Al býgin osy ózinen-ózi jarylyp keledi. Biz uaqytty ótkizip aldyq. Ekinshi jaghynan, bir zertteushi-ghalym aitqanday, kóptegen postkenestik elderde elitanyng kóbi tәuelsizdik degen úghymnyng ornyna «beznakazannosti» degen úghym keldi. Nege? Sebebi, búrynghy elita jaltaq minezdi boldy. Sheneunik bolsyn, ziyaly qauym bolsyn, Mәskeu jaqqa jaltaqtap ómir sýrdi. Sóitip jýrgende, Kenes odaghy ydyrap, әrqaysysy tәuelsizdik aldy. Sondaghy birinshi payda bolghan sezim - biz eriktimiz. Negizinen alghanda, әrbir memleketting qozghaushy kýshi - elita. Elitanyng ishinde sheneuniging de, últtyq burjuaziyayng da, ziyalyng da bar. Mine, osy elita últtyq memleketke ainalu prosesining bir dinamikasyn tejep qaldy. Sol tejeu әli de bar. Býgingi uaqyttaghy kóp qarama-qayshylyqtar halyqtyng ishinde emes, sol elitanyng ózinde. Kóptegen janjaldardyng kózi daladaghy eki kisining arasynda emes, elitanyng ishindegi belgili bir toptardyng qayshylyqtarynan tuyndap jatady. Mysaly, últtyq problemalardy alayyq. Qyzyljar dauy Jarasbay Sýleymenov pen Tasbay Simambaevtyng arasynda, 23 aqpan dauy jóninde Bekbolat Tileuhan men Tәnirbergen Berdiongharovtyng arasynda boldy. Yaghny osydan-aq óziniz qorytyndy shyghara beriniz. Al mynau jogharyda aityp otyrghan jәy daular, odan basqa elitanyng ishindegi týrli toptardyn, klandardyng da soghysy bar, bәsekesi bar emes pe?
Jas qazaq: Sizding oiynyzsha, Otandy sýn neden bastalady? Qanday adamdy naghyz patriot deymiz? Býgingi jastar otanshyl ma? Tәuelsizdik pen otanshyldyqtyng arasynda qanday baylanys bar? Últshyldyq pen otanshyldyq egiz úghym deuge bola ma?
Erlan Qariyn: Bir kezderi Bilim jәne ghylym ministrligi eldegi otanshyldyq dengeyin ólshep, zertteuler jariyalaytyn. Sony oqysanyz, óte qyzyq, dúrysy kýlkili. Mәselen, elimizdegi otanshyldyq sezim jastardyng boyynda bir jyly 60 payyz bolsa, keyin ol 80 payyzgha ósipti. Sonda súraytynmyn, al bir kýni sol 100 payyzgha jetse ne isteymiz? Otanshyldyq, eljandylyqtyng ólshemi qanday? Otanshyldyq sezimdi birdenemen ólsheu óte qiyn. Óitkeni búl - ruhany sezim. Biraq «býgingi jastar otanshyl emes» degen pikirmen mýldem kelispeymin. Onyng sebebi, ózime kerek kóp nәrseni qazirgi jastardan ýirenip kelemin. Býgingi jastargha qatty qyzyghyp qaraytynym - olarda jaltaq minez, kelte oy joq. Kenestik kezende bilim alyp, tәrbie kórgen buynmen salystyrghanda, olardyng óz oiyn býkpesiz ashyq aituynyng ózi - tamasha jetistik. Mening oiymsha, býgingi jastarda patriottyq sezimge negiz bolatynday tamasha qasiyetter jeterlik. Mysalgha, jalyndy minez, azat oi, ashyq kónil. Tek bir qynjyltatyny, olarda aiqyn maqsat, naqty baghdar joq. Eger jas qyz-jigitter aldyna aiqyn maqsat qoya alsa, sol maqsaty eldik mýddemen qabysyp jatsa, onda elimizding keleshegi kemel bolady. 
Mening bir kónilge týigenim, jas balanyng nemese ómirdi kórgen orta buynnyng ókilining sanasyna jaydan-jay otanshyldyqty, patriotizmdi ýgitteu-nasihattau arqyly ornyqtyru mýmkin emes. Eng aldymen, biz imandylyqty ornatuymyz kerek. Otanshyldyqty imandylyghy bar adamnyng boyyna siniru kerek. Patriottyq sezim adamnyng ruhany dýniyesine egiletin dәn. Biz jas balanyng boyyna eng birinshi Alla taghalagha, onyng jaratqan nәrselerine, әke-sheshege, qorshaghan ortagha degen sýiispenshilikti sinirmey túryp, oghan «Sen Otanshyl bol!» dep aituymyz - qate. Yaghny ruhany jaghynan tolyq qalyptasqan adamnyng sanasyna últ­shyldyq, otanshyldyq siyaqty asyl qasiyet­terdi op-onay sinire alamyz. Al jaydan-jay ainalandaghynyng barlyghy úrlap-tonap, bir-birin aldap-arbap jatqan qoghamda 24 saghat boyyna otanshyldyqty ýgittep-nasihattasang da odan esh payda joq.
Jas qazaq: Qazaqstandyq patriotizmning negizin qalaushy - memlekettik til. Tughan Otanynnyng patriotizmin kórshi elding (Reseydin) memlekettik tilimen jasau mýmkin emes. Sondyqtan, biyl «Memlekettik til turaly» jana zang qabyldanuy kerek deydi últ ziyalylary. Sol zang qashan qabyldanady?
Erlan Qariyn: Preziydent әkimshiliginde qyzmet istep jýrgende onday úsynys boldy, biraq sol qabyldanbay qaldy. Nege? Sebebi, sol kezdegi әdilet jәne mәdeniyet ministrleri әkimshilikke hat jazyp, qajet emes dep Parlamentting zandar dayyndau josparynan dәl osy zandy alyp tastaghan bolatyn. Biraq Elbasymen bir sóileskende ol kisi zannyng qajettigin joqqa shygharmady. Mening oiymsha, búl orta dengeydegi sheneunikter men әrtýrli lauazymdy qyzmetkerlerding ya qarsylyghy, ya nemqúraydy qarauy. Ekinshi jaghynan, saya­sy elitadaghy belgili bir top búghan sanaly týrde qarsylyq tanytuy da mýmkin. Sebebi, qazaq tilining ayasy keneygen sayyn, olardyng bәsekege qabilettiligi de tómendeydi. Al zang degenimiz - mindetteu. Qazir kez kelgen jiynda qazaqsha sóileuine de, sóilemeuine de bolady. Nemese bir sóilemmen bastap, ayaghyn ayaqtay saluyna bolady. Al memlekettik til turaly zang shyghyp, qatardaghy taksiyshiden bastap ministrge deyin әrkim ózining ólsheminde qazaq tilin biluge mindetti bolsa, búl belgili bir buyngha, tolqyndaghy sayasatkerlerge qiyndau bolatyny anyq. Sondyqtan, zandy qabyldatpau ózderining biyliktegi uaqytyn qanshalyqty bolsa da úzartudyng amaly siyaqty kórinedi keyde... Mәsele tipti zanda da emes. Eng aldymen, biz azat minez ben erkin oy ýshin kýresuimiz kerek! Mysaly, biz Alashtyng 90 jyldyghyn, Álihan Bókeyhanovtyng 145 jyldyghyn atauda ya beyjaylyq, ya qarsylyqqa tap bolamyz. Biylikke qarsy sheruge shyghyp jatqan eshkim joq. Kerisinshe, memlekettin, biylikting sharuasyn istep jatyrmyz. Sonda da ýnemi qarsylyq, nemqúraydylyq, beyjaylyq taghy aldymyzdan shyghuda. Meni yzalandyratyn da - osy. Osy kemshilikpen kýreskim keledi.

Súhbattasqan Tólen TILEUBAY,
Astana

http://jasqazaq.kz/post/azat-m%D1%96nez-erk%D1%96n-oi-%D2%AFsh%D1%96n-k%D2%AFresu%D1%96m%D1%96z-kerek