Atalmysh maqala  1992 jyly "Aqtóbe" gazetinde jariyalanghan "Kósege qaytse kógerer?" atty maqalanyng jalghasy retinde 1994 jyly jazylyp, Qazaqstan preziydentine, sol kezdegi bas ministr Á. Qajygeldinmen onyng orynbasary N.Shәikenovke jóneltilgenmen, basylym betterinde jaryq kórmegen. Maqalanyng búdan segiz jylgha juyq búryn 1994 jyly jazylghanyna qaramastan, elding damuy sonshalyqty ilgeri kete qoymaghandyqtan, naqty mәselelerdi sheshuge úsynylghan úsynystar әli de óz mәnin joya qoyghan joq.

Desek te, materialdaghy keybir jayttar býgingi adamgha týsiniksiz boluy mýmkin, búl qansha degenmen jiyrma jylgha juyq uaqyt búrynghy el ahualyn eskerip jazylghan dýnie ekeni belgili.Óitkeni, búl enbek jazylghan uaqyt - memleketti qúru men qalyptastyru  turasyndaghy ýlken izdenister kezeni bolatyn.Mәselen, elding demografiyalyq jaghdayy men aumaghynyng araqatysyn esrkere kelgende, әkimshilik-aumaqtyq bólinisti qayta qarau әli de kýn tәrtibinen týspegen taqyryp.Alayda, maqalada kóterilgen keybir mәsele býgingi kýn túrghysynan eskirgendigin de joqqa shygharugha bolmaydy.

Sonymen birge, atalmysh enbekte aitylghan kóptegen úsynystar kezinde memlekettik sheshim qabyldaugha óz yqpalyn tiygizgendigin kózi qaraqty oqyrman el tarihyn  oisha shola otyryp jәne jariyalanyp otyrghan maqalagha zer sala otyryp kózin jetkizer degen oidamyz.Material memleketshil oqyrmangha arnalghan.

Atalmysh maqala  1992 jyly "Aqtóbe" gazetinde jariyalanghan "Kósege qaytse kógerer?" atty maqalanyng jalghasy retinde 1994 jyly jazylyp, Qazaqstan preziydentine, sol kezdegi bas ministr Á. Qajygeldinmen onyng orynbasary N.Shәikenovke jóneltilgenmen, basylym betterinde jaryq kórmegen. Maqalanyng búdan segiz jylgha juyq búryn 1994 jyly jazylghanyna qaramastan, elding damuy sonshalyqty ilgeri kete qoymaghandyqtan, naqty mәselelerdi sheshuge úsynylghan úsynystar әli de óz mәnin joya qoyghan joq.

Desek te, materialdaghy keybir jayttar býgingi adamgha týsiniksiz boluy mýmkin, búl qansha degenmen jiyrma jylgha juyq uaqyt búrynghy el ahualyn eskerip jazylghan dýnie ekeni belgili.Óitkeni, búl enbek jazylghan uaqyt - memleketti qúru men qalyptastyru  turasyndaghy ýlken izdenister kezeni bolatyn.Mәselen, elding demografiyalyq jaghdayy men aumaghynyng araqatysyn esrkere kelgende, әkimshilik-aumaqtyq bólinisti qayta qarau әli de kýn tәrtibinen týspegen taqyryp.Alayda, maqalada kóterilgen keybir mәsele býgingi kýn túrghysynan eskirgendigin de joqqa shygharugha bolmaydy.

Sonymen birge, atalmysh enbekte aitylghan kóptegen úsynystar kezinde memlekettik sheshim qabyldaugha óz yqpalyn tiygizgendigin kózi qaraqty oqyrman el tarihyn  oisha shola otyryp jәne jariyalanyp otyrghan maqalagha zer sala otyryp kózin jetkizer degen oidamyz.Material memleketshil oqyrmangha arnalghan.

«Abay-aqparat»

Andatu

"Qayta  qúru"  úranymen  bastalghan  kenestik jýieni damytu  iydeyasy  on  jylgha  sozylyp, aqyry sol jýienin  ydyrauymen  ayaqtalyp  otyr. "Odaqtyn" ydyrau  nәtiyjesi  Evraziya qúrlyghynda  jana  memleketterdin  boy kóterip, olardyng jana   qogham    qúrugha iytermeledi. Atalmysh  on  jyl  kenestik  mentaliytetting sarsangha  týse  ydyrap, jana  psihologiya men jana  kózqarasqa negizdelgen  jana  әreket  qana  jana  qogham   tudyratynyn  moyyndatuda. Sonymen, kelmeske  ketken  kenesshildik  joyylghanymen, aldymyzdan  jana  qogham   qúrudyn  obektivti  jaghdayy  biz  kýtkendey  qúshaghyn  jaymady. Osylaysha, egemendik  elesti qughyzghan  on jyldyn  qalay  ótkenin de  bayqamay  qalypyz.

Egemendik  degenimiz  -  jana  qogham  qúru  eken. Al, biz  onyn  ýstine  jana  formasiyaly qoghamdy  qolgha  aludamyz. Janany  qúru  ýshin  eskinin  joyyluy  zandy  bolsa,  sol eskinin  ydyrauyna  "enbek  etken"  on jyl bos  ketti  deuge  negiz  joq. Búl  merzim  eski  jýieni  joigha  júmsalghan  bolyp  shyqty. Demek, qazirgi  ekonomikalyq   bojyrau  men әleumettik әlsizdik -  qalay  oilaghanda da obektivtik  jayt.Endeshe, qazaqtyn  "ótken iske  ókinbe"  deui  "obektivtilikti  moyyndap, búdan  bylay  subektivtik  әreketti  talap  etetin  zamangha   dayyn bol"  degeni eken.

Qazirgi,  yryqty  ekonomikany  óz erkine  kóndirip, damyghan el  atanghan  memleketterdin  tarihy men  tәjiriybesin  saralay  kelgende,  yryqty  ekonomikanyn   negizin   salghan  qos  faktorgha nazarymyz audy:

1. Ýilestiru  faktory -  eldin  bar  mýmkindigin  ekonomikanyn  óristeuine  tiyimdi  de  intensivti  týrde ýilestire biletin  ókimet (demokratiyalyq  pa,  totalitarly  ma, avtoritarly ma - bәribir);

2. Ýilesim  faktory -  yryqty  ekonomikalyq  qatynasqa psihologiyalyq,  daghdylyq  jәne  mentaliytettik  jaghynan dayyndyghy  bar halyq.

Sóitip, jana  ekonomika  ýshin  en  bastysy: eldin  sauattylyghy,  jerdin  baylyghy emes, sheteldin  qarajaty da, tәjiriybesi de emes, en  әueli  ekonomikalyq  óskinnin  býr  jaruy  ýshin  tól topyraq  bolyp tabylatyn  halyqtyn  basqa  eshtenege alandamay, menshik  qarjysy bolugha dayyndyghy  men  ókimettin  yryqty ekonomikany mengere  alatynday  qabiletti  boluy. Al, qalghanynyn  barlyghy  jolayy  payda  bolyp, nәtiyjesin  jolshybay  qosatyn  qosymsha  faktorlar. Ózgenin, basqa  eldin  aqylyna  zәru  emes  ókimet  qana alansyz, óz  elinin  potensialyna  sýienip,  syrtqy  әleuetti  tarta  alady. Óitpegende,  ókimet  ózge  elding týrli sharalaryn óz elinin  potensialy men jaghdayyn  eskermey  engizumen  әure  bolyp, basqarylu obektisin  bojyratyp,  basqaru  subektisin  qúray almaydy. Ár eldin  óz "ghajayyby"  ózinin  ishki  mýmkindigine  barynsha  negizdelip,  syrtqa  jaghdaygha  beyimdele  alghanda  ghana  payda bolady.

Basty  faktor  retinde atalyp jýrgen  shetel  investisiyasyn  jetkilikti  týrde  tartu  sonshalyqty  qiyn  emes,  eger  de  batyl da naqty zandar  qoryn  qabyldaytyn Parlament qabiletti  bolsa;  Ýkimet  jaghdaydy  óndirimpazdyq  baghytqa  búrsa; korrupsiya  sonshalyqty  qaterge  ainalmas  edi, eger  de  sot  organynyn  qúrylymy  men  qauqary әdildik  jolynda  qatal  qúqyqtyq  sipatqa  iye  bolsa. Sóitip, ókimettin  ýsh  bútaghy  bir  birimen  iyt- yrqyljyn  qatynastan  góri, birin biri  tolyqtyru  qatynasyna  kóship, birtútas  ókimet  qúrap,  ýilestiru  faktoryn  negizdegende  ghana  sony  asu  alynar. Al,  basqasha  jaghdayda  qogham  qajetti  uaqytyn  qajetsiz  sergeldenge   sarp  etedi.

Sonday-aq, qojalyq  psihologiyany  boyyna darytyp  ýlgermegen  halyq  yryqty  ekonomikanyn  ýilesim  faktoryn  qúray  almaydy. Sondyqtan   jekeshelendiru  sayasaty  halyq  qanshalyqty  qojalyq  qasiyetke  iye  boluyna  say  jýrgizilu  qajet edi. Eger  jekeshelendiru  qoghamdaghy  qojayyndyq  sipattan  keshikse, nemese  ozyp  ketse, ol  prosess  belgili  bir  teris  nәtiyjege  tireledi.

Alayda,  ýilestiru  faktory  ýilesim faktorynyn  qalyptasuyn  jetelep, onyn  ózdiginen  qalyptasuyn  kýtip, bosqa  uaqyt  ótkizbegeni  abzal. Aytalyq,  qaladan  góri  auylda  әli  kýnge  qojayyndyq  minez  tolyq  qalyptasqan joq  jәne búghan ókimet  tarapynan qajetti  jaghday,  ýgit, nasihat  jetkilikti de, kórnekti  de emes.

Sonymen, sayyp  kelgende  eldegi  jana ekonomikalyq qatynas  ýilestiru  men ýilesim  faktorlarynyng ornyghyp, olardyn  bir birine  qatynasynyn  әdildik, qúqyqtyq  sipatynyn  qalyptasuyna  kórinis  tabady da,  basqa  jaghdaydyn  barlyghy  osy  kórinistin  qajettiliginen tuyndap, rettelip  otyrady. Óitkeni, ýilesim  faktory  bolyp  tabylatyn  halyq  sonymen  birge  yryqty  ekonomikanyn  basty  obektisi  de, ol  ýilestiru  faktory  bolyp  sanalatyn ókimet, sonymen qatar yryqty  ekonomikanyng basty subektisi ghoy.

Qúrghaly otyrghan  qoghamnyn  qúqyqqa  negizdelgen  demokratiyalyq qogham  bolghandyqtan, oghan  sәikes  әdiletti әreket  pen  jana qúrylym  jasamay, nәtiyjege  jetu  mýmkin  emes  ekenin  eskeretin uaqyt  jetti.

Jogharyda  atalghan  jaytty  qalyptastyryp, damuyn  jedeldetetin  sharalar  úsyna  otyryp,  búlardyn  jýzege asu joldary  men  argumentin  kópshiliktin  óz  talqysyna  qaldyrudy  jón  kórdik.

Jogharghy  Kenes

Markstik - Lenindik  ilim  Kenestik  jýienin  arqauy  bolsa, demokratiyalyq qoghamnyn  arqauy -  adam  men qoghamnyn  bir birine  qatynasyn  mindet  pen  qúqyqqa negizdegen  zandar. Al, demokratiyalyq  qoghamnyng bar bolmysy  men  bitimin  әigileytin  aynasy  -  JK (Jogharghy Kenes). Sol sebepti  JK  qanshalyqty  újym  retinde  qalyptassa,  sonshalyqty  onyn  demokratiyalyq organ  bolghany, sonshalyqty zanshygharys  isine  qabyletti  bolghany. JK  qoghamgha  en  aldymen  zan  shygharumen  enbek sinirip,  yqpal etedi.

JK - ting kemeldenuine  tilektes  bola  otyryp, mynday  úsynys:

- eki   jarym  jylgha deyin JK  deputattary  saylaushylar  aldyndaghy  esepti, 3-5 deputattan  qúralghan toppen ózderi  saylanghan  okrugpen  shektelmey, jalpylama el  aralaumen almastyru; el  aralau  qabyldanghan zandar men normativtik  aktylardyn  ómirshendigi  men iske  asyryluyn  tekseruge, ekonomika  men  әleumettik  jaghdaydyn  keri  ketu  sebepterin  izdeuge  negizdelu  qajet;

- әrbir  deputattyn  zanjobany  dayyndaugha  qatysy  turaly  saylaushylargha  túraqty  týrde  mәlimet  beru;

- әrbir  deputattyn  mәjiliske  qatysymy  turaly  mәlimetti  túraqty týrde  jariyalau;

- әrbir  deputattyn  óz ghúmyryna  tvorchestvalyq  salagha  qanshalyqty  qatysy  barlyghy  turaly  mәlimet  jariyalap  túru;

-  qabyldanghan  zanjoba  avtorlarynyn  enbegin  aqylau  jәne  zanjoba  jasaudaghy bәsekelestik  tughyzu  jolynda  Ýkimetpen  birlesken  zanshygharys  qoryn úiymdastyru.

Sot

Ókimetting Sot   biyligin  jana  jaghdaygha  beyimdeu  onyn  qazirgi  "ýshbasty"  sipatyn  birtútastandyrumen  baylanysty. Birtútas  biyliktin  bir birimen  baylanyssyz  memlekettik  ýsh organgha  jiktelui basqa dәiekti  bylay   qoyghanda  aqylgha  syimaydy.

Naqty  týrde Sot  qúrylymy  turaly  mynaday  úsynys: Konstitusiyalyq  jәne  Jogharghy Sot  pen tórelik(arbitrlyq)  sottardy   biriktirip,  bir  ghana  Últtyq  Sot qúru  qajet; Últtyq  Sot  jogharghy  jәne tómengi kollegiyadan  túrady.

Jogharghy  kollegiya  Konstitusiya  jәne  memlekettik  dengeyli sipattaghy  sottyq  isti qaraydy, al Últtyq Sottyn  tómengi  kollegiyasy  sharuashylyq  jәne  jogharghy  kollegiya  qarauyna    enbeytin sottyq  isterdi  qaraydy. Jogharghy  kollegiya  9  adamnan:  tórteuin  Jogharghy  Kenes, tórteuin  Preziydent  taghayyndaydy  da,  tóraghany  Preziydent  úsynuymen  Joghary  Kenes  bekitedi. Al, tómengi  kollegiya  qúramyn  týgeldey  Preziydent  taghayyndaydy.

Jergilikti  sottar  da  eki  kollegiyadan:  azamattyq is  jónindegi  jәne  sharuashylyq  sot  kollegiyalarynan túrady. Jergilikti  sudiyalardy  Preziydent  ghúmyrboyy  merzimge taghayyndap, al  tóraghalardy (búl jerde audandyq sottar jóninde) maslihattyn  úsynysymen Preziydent bekitedi.

Ákimshilik  -  aumaqtyq  bólinis

Qazaqstannyng әkimshilik - aumaqtyq bólinisi (ÁB) jana formasiyagha oray, yryqty ekonomikalyq qatynastyng sipaty, demografiyalyq ahual men aumaqtyq mýmkindigi   eskerile otyryp, qayta qúryluy qajet. Naqtylay aitqanda, ÁB qazirgi oblystyq zvenonyng joyylyp, deldal әkimshilik bólinisti uaqyt talabyna say memlekettik organdarmen almastyru arqyly basy artyq әkimshil - әmirshil jýiening týbirimen alastauyna batyl әreket jasalghany jón. Respublikanyng aumaghy 200 audangha bólinip, әr audan munisipialdyq mýdde men memlekettik tómengi auqymdaghy mýddening obektisi bolady. Audandar ekonomikalyq  qauqaryna oray shartty týrde;

- industriyaly (IA);

-agrosektorly (ASA);

-aralas (AA) bolyp jikteledi.

IA - dy  iri qala, oghan tayau poselkeler, selolar men auyldar aumaghy qúraydy, al AA - dy onyng ekonomikalyq quatyn aiqyndaytyn ortasha qala men oghan tayau poselkeler, shaghyn qala, selolar men auyldar aumaghy biriktiredi. ASA bolsa, negizgi ekonomikasy auyl sharuashylyghyna negizdelgen eldi mekender men shaghyn qala, poselkelerden túrady. Elding әkimshilik-aumaqtyq bólinisining búlaysha shartty  jiktelui memleket tarapynan olardyng ereksheligine oray differensialdy damytu men olardyng bir birimen integrasiyalau mýddesin  kózdeudi talap etedi. Búl ýshin әr aimaqqa ornalasqan  shamamen 40 audandyq ekonomikalyq - әleumettik jәne memlekettik atqaru biyligining әkimshilik arqyly bayandy boluyn úiymdastyryp jәne ýilestirip, atqaruyn baqylaytyn aymaqtyq ministrlikter sәikes aimaqqa ornalasuy  qajet  bolady. Sonymen el aumaghy shartty týrde bes aimaqqa: shyghys,batys,týstik, teristik jәne ortalyq bolyp bólinedi. Alayda, búl aimaqtar әkimshilik - aumaqtyq bóliniske jatpaydy, sebebi, aimaq boyynsha ókimetting ózge biylikteri (mәslihat, sot) organdaryn qúrmaydy. Sóitip, memlekettik  ókimet  qazirgidey  3 sóreli (yarusty) emes 2 sóreli bolyp nyghayady: jogharghy jәne tómengi. Sot biyligin alsaq - Últtyq Sot jәne audandyq sot, ókildik biylik - Jogharghy Kenes (Mәjilis) jәne audandyq (auyldyq, qalalyq, poselkelik)  mәslihattar, al atqaru biyligi - Preziydent pen Ýkimet jәne audandyq (auyldyq qalalyq, poselkelik) әkimshilikter. Atqaru biyligining qyzmetin naqtylaytyn bolsaq; Ministrler kabiyneti Preziydent belgilegen mindetting strategiyalyq jәne taktikalyq sheshimin anyqtap, iske asu joldaryn  naqtylaydy; Aymaqtyq ministrlik sheshimdi iske asyrudy  aimaq boyynsha úiymdastyrady, ýilestiredi jәne baqylaydy, al audandyq әkimshilikter  sheshimdi iske  asyrudy atqarady. Audandyq әkimshilikter  múnan basqa munisipaldyq mýlikterge qojalyq etip, munisipaldyq organdardy basqarady. Jergilikti ókimetting atqaru salasy boyynsha sәikes týrde auyl, poselke mengerushileri men qala әmirleri (mer) audan әkimining úsynuy arqyly  mәslihattarda saylanady. Al, audan әkimi tiyisinshe Preziydent úsynysymen audandyq mәslihatta saylanady. Sonymen birge әrbir auylda, poselkede jәne qala bólikterinde (mikroaudan) aqsaqaldar alqasyn qúryp, oghan zandy týrde mynaday funksiya úsynugha bolady:

-  zeynetkerler, kópbalalylar men jalghyzbastylar mәselelerin  sheshuge qatysu;

-  moraldyq - ruhany aqsaqaldyq sot úiymdastyru;

-  sәikes  aumaq  boyynsha balalar men jasóspirimder tәrbiyesine aralasu t.b.

Árbir audan munisipaldyq dengeydegi derbestikke ie bolyp, ózin ózi basqarady, soghan oray әr audannyn  qajeti men  mýmkindigine sәikes mәdeniyet, bilim, densaulyq, tәrtip qorghau jәne  kommunaldyq t.b. sala  boyynsha  menshigi  boluy kerek.

Audandyq budjet jergilikti salyqtan qúralady, ol jetpegen jaghdayda aimaqtyq ministrlik  qúzyrymen dotasiya kólemi  anyqtalyp, memlekettik  budjetten  tolyqtyrylady.

Sóitip, әkimshilik óz qúzyry, belgili bir mólsherde óz qarajaty, mýlki arqyly jergilikti mәselelerdi sheshumen ózin ózi basqarudyng tolyqqandy birligi bolady, sonday-aq, Ýkimetting vertikal baghynystaghy tómengi zvenosy retinde memlekettik organ bolyp tabylady..

Memlekettik baghynystaghy sharuashylyq subektilerining qyzmetin ózine tiyisti aimaq mýddesinin  ekonomikalyq, әleumettik jәne basqa salalary boyynsha belgilengen maqsatqa  júmyldyra otyryp, sәikes Aymaqtyq ministrlik sol aimaqtaghy joyylghan oblystyq әkimshilikterding sayasi, ekonomikalyq, menshiktik, qúrylymdyq múrageri bolyp tabylady. Búl qúrylymnyng isi myghym boluy ýshin Ministrler kabiyneti jónindegi zanda arnayy bir tarau  Aymaqtyq Ministrlik jóninde bolyp, al Ministrding Ýkimetke mýshe boluy  qajet bolmaq.

Ákimshilik - aumaqtyq bólinisting búlaysha  әlpettenui әr sala  boyynsha búrynghy jergilikti  mekeme, organdardyng audandyq jәne jalpymemlekettik  bolyp, funksiyalyq jәne baghynys  jaghynan, qarjylay, mýliktey  qamtu jaghynan  jikteluine tura keledi. Aytalyq, búrynghy oblystyq Ishki Ister basqarmalary  biriktirilip, óz  aimaqtary  boyynsha  bir  basqarma  qúraydy, yaghny 19 - dyng ornyna 5 basqarma  qúrylady, al audandyq bólimder audan kólemine oray irilenip, onyn  funksiyasy, әkimshilikpen ara qatysy tiyisti zanda kórsetilip, kadr, qarjy, mýlik, menshik jaghynan  týgelimen  jalpymemlekettik   baghynysqa  týsedi. Al, munisipaldyq ókimet qarauyna  uchaskelik milisionerler toby men budjet shamasyna  qaray ózge de bólimsheler boluy mýmkin. Sonymen, joyylghan 19   oblystyq jәne 20 - dan  asa audandyq әkimshilikke tiyesili mýlikter men ýnemdelgen budjettik  qarjyny bylay júmsaugha bolady:

-Janadan  jasaqtalghan (irilengen) audandardyng qajetin tolyqtyru;

-qúrylghan bes Aymaqtyq Ministrlikting qajetin qanaghattandyru;

-qalghan mýlik pen qarjynyng aqshagha  shaqqandaghy mólsherining jartysyn beske bólip, әr aimaqty damytu qoryn (ADQ) qúrugha bólu, al qalghan jartysyn astanany  kóshiru qoryn qúrugha qosu.

ADQ  Aymaqtyq ministrlik qúzyrynda bolyp, ol Qazaqstandy órkendetu bankasynyng qyzmetinen tys salany qamtugha  baghyttaluy    tiyis.

Sonday-aq, әrbir aimaq boyynsha Preziydentting resmy ókildi organy qúrylghany da jón bolar edi.

Sayyp kelgende, elding әkimshilik-aumaqtyq bólinisin búlaysha "oysyrata" ózgertuge yryqty ekonomikaly demokratiyalyq qogham  jaghdayynda tiyimdi de qauqarly jәne arzan basqaru tetigin qúraugha iytermeleytinine kóp úzamay-aq kóz  jetedi. Al, qazirgi  bólinisting sonshalyqty oralymsyz da iykemsiz әri qymbat ekenin, 22 mln-dyq halqy bar Ózbekstanda 13 oblys ekenin, al 17 mln-dyq Mәskeu oblysy  men ózimizdi salystyru arqyly kóz  jetedi. Yryqty ekonomika jaghdayynda memleket basqaru organynyng kólemi onyng demografiyalyq jәne aumaqtyq (territoriya) sipatyna   baylanysty  bolatynyn  eskeru lәzim.

IYDEOLOGIYa

Bizding elding qazirgi  jaghdayyna  jana  formasiyanyng prinsipteri men eldik mentaliytetke negizdelgen jana iydeologiyany birtútas iydeologiyalyq organmen naqty jýzege asyrghan jón. Búl organ Preziydent apparaty janyndaghy ekspertti-iydeologiyalyq ortalyq bolyp, onyng әr aimaq boyynsha Preziydent ókiline qaraytyn bólimsheleri bolsa.

IYdeologiya ýsh salagha: qúqyqtyq, yryqty ekonomikalyq jәne azamattyq iydeologiya bolyp bólinui tiyis.

Ár qyzmetkeri әri sarapshy, әri iydeolog bolugha tiyis.

Saraptamaly - iydeologiyalyq ortalyqqa (SIO) qoyylatyn talap azamattardyng qúqyqtyq mýmkindigin biluge, memleket aldyndaghy mindetterin sezinuge, olargha jana  ekonomikalyq qatynastyn  qyr - syryn  tanytugha, jalpy - adamzattyq yntymaq pen әdep joldaryn nasihattap, qazaqstandyq birtútas mәdeniyet qúrugha júmyldyrumen birge, qazaqstandyqtardy patriottyqqa baghyttap, qoghamdyq, qúqyqtyq, ekonomikalyq, azamattyq salalargha sergek kózqaraspen, sarapshylyq dengeymen bagha berip otyru, Ýkimet júmysyna ishki sayasat salasy túrghysynan bagha men baghyt silteuge negizdelui qajet.

JER REFORMASY

Búl reforma jerge menshikti sipat berumen ghana jýzege aspaq. Ol ýshin Qazaqstannyng barlyq jer kólemin Jalpy memlekettik jer qory (JJQ) jәne menshikteletin jer kólemi (MJK) retinde eki bólip qarastyru qajet. MJK - ne jekeshelengen jәne oghan  jatatyn barlyq obektilerding jer alany, jeke menshiktegi ýi, sayajay, garaj, týrli menshiktegi sharuashylyq, óndiris  ornalasqan jer alandarynyng kólemi jatady da, al  JJQ - gha qalghan jer kólemining barlyghy tiyisti bolady.JJQ memlekettik strategiyalyq jer qory  bolyp  tabylyp, qajetke qaray onyng belgili bir bóligi satylyp otyruy mýmkin.

MJQ jerdi reformalaudyng birden bir  obektisi bolyp tabylady. Jerdi reformalau ýshin  MJQ - nyng naqty sandyq shamasy anyqtalady. Árbir jan basyna tiyisti jer kólemin (JTK) jekeshelendiru arqyly sayyp kelgende reforma jýzege aspaq. MJK sandyq shamasyn Qazaqstan halqynyng sany (HS) men sheteldik qazaq diaspory sanynyng (DS) qosyndysyna bólu arqyly JTK anyqtalady: JTK = MJK: (HS+DS).

Jerdi jekeshelendiru eki tәsilding qabat  jýrgizilui arqyly jýzege asady. Aldymen jeke qojalyghy (ýi, sayajay, garaj, fermerlik sharuashylyghy) bar adamdargha (janúya) JTK - nen aspaytyn jer alandarynyn  jalpy kólemi qújattanady, әr obekt ornalasqan jer alanyna sәikes Jer kuәligi beriledi de, qújattanghan jer kólemi JTK - ge  jetpegen jaghdayda qalghan  bóligining sandyq shamasy kórsetilgen jer kupondary (JK) beriledi. Al, iyeliginde eshqanday jer kólemin qajet etetin obektisi joq adam (janúya) týgeldey JTK shamasy bar JK iyelenedi. Qoldanystaghy jer kólemi JTK - nen asyp ketse, ol adam (janúya) jer kólemining JTK - nen asqan shamasyna sәikes JK satyp alu arqyly qalghan jer alanyn óz iyeligine kóshirip qújattaydy.

Taratylghan JK jer alanyn alugha nemese qúndy qaghaz retinde satylugha mýmkindigi bolmaq, sonday-aq, olardy investisiyalyq jekeshelendiru  qorlaryna (IYJQ) ótkizu arqyly aksiyagha ie bolugha jaghday tughyzyluy qajet.

Jer alany men JK satu jәne satyp alu prosesi arnayy qúrylghan Jyljusyz mýlik (nedvijimosti) birjasy (JMB) arqyly jýredi. JK- yn  qabyldaghan IYJQ ony jekeshelendiru  kupony tәrizdi jekeshelengen ne soghan tiyisti obektilerding jer alanyn satyp alugha júmsaydy da, JK qojayyndary sol obektining aksioneri bolyp tirkeledi.

JMB - nyn  baqylau paketine memleket atynan ie bolatyn Jer qatynasy jәne ony  reformalau (JQRK) komiyteti men Qúrylys ministrligi jarghylyq qordyng keminde 25% - tin jasaqtap, qalghany týrli menshikti subektiler qúraydy. JMB JK - nyn  nominaly men satysqa týsken  jerding 1 sharshy metrining orta narqyn aiqyndaugha jәne jerding talan - tarajgha týspeui men zansyzdyq obektisine  ainalmauyna, sonday-aq týrli qaghazbastylyq pen kedergilerdi alastaugha ýles qosuy qajet. JMB  óz mndetin әr aimaqtaghy filialy arqyly atqarmaq.

Jer reformasy kezinde mynalargha kónil bóluge tura keledi:

- JQRK -nyng talapqa say qayta qúryluy;

-  JK - nyng azamattyq kuәligi barlar men olardyng janúyasyna jәne qazaq diasporasynyng Qazaqstandaghy ókilderi men janúyalaryna berilui, әr sheteldik qazaqqa tiyesili JK- ne  sәikes jer kólemining saqtauly boluy;

-  JK - ny satu  men satyp alu, ony qúndy qaghazgha aiyrbastau JMB arqyly jýzege asuy;

-  Jer alanynyng sheteldik (azamattargha emes) investorlargha ghana shekteuli kólemde satyluy;

-  Jer alanynyng shetel azamattaryna (qazaq diasporasy men  Qazaqstan azamatynan basqa)  satyluyn  boldyrmau;

-  sheteldik investorlargha jer alanynyng kepil retinde tirkelui arnayy komissiyanyn  sheshimimen ghana jýzege  asuy;

-  jekemenshik jer alanynyn  intensivti týrde jәne  kesirsiz, ziyansyz paydalanuyn túraqty nazarda ústau;

-  jer  alanyna qojalyq kuәligi Azamattyq kuәligi(tólqújaty) bar adamgha ghana tirkelui;

-  JK - na qúndy qaghaz týrlerine  salynatyn  salyqtyng taraluy;

- jekeshelengen jer alanyna arnayy jer salyghynyn  salynuy;

- memleketting strategiyalyq mýddesine qatysty jer alandarynyng aldyn ala  aiqyndalyp, jekeshelendiru prosesi bastalmastan onyng jalpy memlekettik  menshik  retinde  jariyalanuy;

- jer qoynauynyng memlekettik menshik ekendigi.

«Abay-aqparat»

(Jalghasy bar)