اتالمىش ماقالا  1992 جىلى "اقتوبە" گازەتىندە جاريالانعان "كوسەگە قايتسە كوگەرەر؟" اتتى ماقالانىڭ جالعاسى رەتىندە 1994 جىلى جازىلىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىنە، سول كەزدەگى باس مينيستر ءا. قاجىگەلدينمەن ونىڭ ورىنباسارى ن.شايكەنوۆكە جونەلتىلگەنمەن، باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورمەگەن. ماقالانىڭ بۇدان سەگىز جىلعا جۋىق بۇرىن 1994 جىلى جازىلعانىنا قاراماستان، ەلدىڭ دامۋى سونشالىقتى ىلگەرى كەتە قويماعاندىقتان، ناقتى ماسەلەلەردى شەشۋگە ۇسىنىلعان ۇسىنىستار ءالى دە ءوز ءمانىن جويا قويعان جوق.

دەسەك تە، ماتەريالداعى كەيبىر جايتتار بۇگىنگى ادامعا تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن، بۇل قانشا دەگەنمەن جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىنعى ەل احۋالىن ەسكەرىپ جازىلعان دۇنيە ەكەنى بەلگىلى.ويتكەنى، بۇل ەڭبەك جازىلعان ۋاقىت - مەملەكەتتى قۇرۋ مەن قالىپتاستىرۋ  تۋراسىنداعى ۇلكەن ىزدەنىستەر كەزەڭى بولاتىن.ماسەلەن، ەلدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى مەن اۋماعىنىڭ اراقاتىسىن ەسركەرە كەلگەندە، اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىستى قايتا قاراۋ ءالى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەن تاقىرىپ.الايدا، ماقالادا كوتەرىلگەن كەيبىر ماسەلە بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان ەسكىرگەندىگىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

سونىمەن بىرگە، اتالمىش ەڭبەكتە ايتىلعان كوپتەگەن ۇسىنىستار كەزىندە مەملەكەتتىك شەشىم قابىلداۋعا ءوز ىقپالىن تيگىزگەندىگىن كوزى قاراقتى وقىرمان ەل تاريحىن  ويشا شولا وتىرىپ جانە جاريالانىپ وتىرعان ماقالاعا زەر سالا وتىرىپ كوزىن جەتكىزەر دەگەن ويدامىز.ماتەريال مەملەكەتشىل وقىرمانعا ارنالعان.

اتالمىش ماقالا  1992 جىلى "اقتوبە" گازەتىندە جاريالانعان "كوسەگە قايتسە كوگەرەر؟" اتتى ماقالانىڭ جالعاسى رەتىندە 1994 جىلى جازىلىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىنە، سول كەزدەگى باس مينيستر ءا. قاجىگەلدينمەن ونىڭ ورىنباسارى ن.شايكەنوۆكە جونەلتىلگەنمەن، باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورمەگەن. ماقالانىڭ بۇدان سەگىز جىلعا جۋىق بۇرىن 1994 جىلى جازىلعانىنا قاراماستان، ەلدىڭ دامۋى سونشالىقتى ىلگەرى كەتە قويماعاندىقتان، ناقتى ماسەلەلەردى شەشۋگە ۇسىنىلعان ۇسىنىستار ءالى دە ءوز ءمانىن جويا قويعان جوق.

دەسەك تە، ماتەريالداعى كەيبىر جايتتار بۇگىنگى ادامعا تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن، بۇل قانشا دەگەنمەن جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىنعى ەل احۋالىن ەسكەرىپ جازىلعان دۇنيە ەكەنى بەلگىلى.ويتكەنى، بۇل ەڭبەك جازىلعان ۋاقىت - مەملەكەتتى قۇرۋ مەن قالىپتاستىرۋ  تۋراسىنداعى ۇلكەن ىزدەنىستەر كەزەڭى بولاتىن.ماسەلەن، ەلدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى مەن اۋماعىنىڭ اراقاتىسىن ەسركەرە كەلگەندە، اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىستى قايتا قاراۋ ءالى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەن تاقىرىپ.الايدا، ماقالادا كوتەرىلگەن كەيبىر ماسەلە بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان ەسكىرگەندىگىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

سونىمەن بىرگە، اتالمىش ەڭبەكتە ايتىلعان كوپتەگەن ۇسىنىستار كەزىندە مەملەكەتتىك شەشىم قابىلداۋعا ءوز ىقپالىن تيگىزگەندىگىن كوزى قاراقتى وقىرمان ەل تاريحىن  ويشا شولا وتىرىپ جانە جاريالانىپ وتىرعان ماقالاعا زەر سالا وتىرىپ كوزىن جەتكىزەر دەگەن ويدامىز.ماتەريال مەملەكەتشىل وقىرمانعا ارنالعان.

«اباي-اقپارات»

اڭداتۋ

"قايتا  قۇرۋ"  ۇرانىمەن  باستالعان  كەڭەستىك جۇيەنى دامىتۋ  يدەياسى  ون  جىلعا  سوزىلىپ، اقىرى سول جۇيەنىڭ  ىدىراۋىمەن  اياقتالىپ  وتىر. "وداقتىڭ" ىدىراۋ  ناتيجەسى  ەۆرازيا قۇرلىعىندا  جاڭا  مەملەكەتتەردىڭ  بوي كوتەرىپ، ولاردىڭ جاڭا   قوعام    قۇرۋعا يتەرمەلەدى. اتالمىش  ون  جىل  كەڭەستىك  مەنتاليتەتتىڭ سارساڭعا  تۇسە  ىدىراپ، جاڭا  پسيحولوگيا مەن جاڭا  كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن  جاڭا  ارەكەت  قانا  جاڭا  قوعام   تۋدىراتىنىن  مويىنداتۋدا. سونىمەن، كەلمەسكە  كەتكەن  كەڭەسشىلدىك  جويىلعانىمەن، الدىمىزدان  جاڭا  قوعام   قۇرۋدىڭ  وبەكتيۆتى  جاعدايى  ءبىز  كۇتكەندەي  قۇشاعىن  جايمادى. وسىلايشا، ەگەمەندىك  ەلەستى قۋعىزعان  ون جىلدىڭ  قالاي  وتكەنىن دە  بايقاماي  قالىپىز.

ەگەمەندىك  دەگەنىمىز  -  جاڭا  قوعام  قۇرۋ  ەكەن. ال، ءبىز  ونىڭ  ۇستىنە  جاڭا  فورماتسيالى قوعامدى  قولعا  الۋدامىز. جاڭانى  قۇرۋ  ءۇشىن  ەسكىنىڭ  جويىلۋى  زاڭدى  بولسا،  سول ەسكىنىڭ  ىدىراۋىنا  "ەڭبەك  ەتكەن"  ون جىل بوس  كەتتى  دەۋگە  نەگىز  جوق. بۇل  مەرزىم  ەسكى  جۇيەنى  جويۋعا  جۇمسالعان  بولىپ  شىقتى. دەمەك، قازىرگى  ەكونوميكالىق   بوجىراۋ  مەن الەۋمەتتىك السىزدىك -  قالاي  ويلاعاندا دا وبەكتيۆتىك  جايت.ەندەشە، قازاقتىڭ  "وتكەن ىسكە  وكىنبە"  دەۋى  "وبەكتيۆتىلىكتى  مويىنداپ، بۇدان  بىلاي  سۋبەكتيۆتىك  ارەكەتتى  تالاپ  ەتەتىن  زامانعا   دايىن بول"  دەگەنى ەكەن.

قازىرگى،  ىرىقتى  ەكونوميكانى  ءوز ەركىنە  كوندىرىپ، دامىعان ەل  اتانعان  مەملەكەتتەردىڭ  تاريحى مەن  تاجىريبەسىن  سارالاي  كەلگەندە،  ىرىقتى  ەكونوميكانىڭ   نەگىزىن   سالعان  قوس  فاكتورعا نازارىمىز اۋدى:

1. ۇيلەستىرۋ  فاكتورى -  ەلدىڭ  بار  مۇمكىندىگىن  ەكونوميكانىڭ  ورىستەۋىنە  ءتيىمدى  دە  ينتەنسيۆتى  تۇردە ۇيلەستىرە بىلەتىن  وكىمەت (دەموكراتيالىق  پا،  توتاليتارلى  ما، اۆتوريتارلى ما - ءبارىبىر);

2. ۇيلەسىم  فاكتورى -  ىرىقتى  ەكونوميكالىق  قاتىناسقا پسيحولوگيالىق،  داعدىلىق  جانە  مەنتاليتەتتىك  جاعىنان دايىندىعى  بار حالىق.

ءسويتىپ، جاڭا  ەكونوميكا  ءۇشىن  ەڭ  باستىسى: ەلدىڭ  ساۋاتتىلىعى،  جەردىڭ  بايلىعى ەمەس، شەتەلدىڭ  قاراجاتى دا، تاجىريبەسى دە ەمەس، ەڭ  اۋەلى  ەكونوميكالىق  وسكىننىڭ  ءبۇر  جارۋى  ءۇشىن  ءتول توپىراق  بولىپ تابىلاتىن  حالىقتىڭ  باسقا  ەشتەڭەگە الاڭداماي، مەنشىك  قارجىسى بولۋعا دايىندىعى  مەن  وكىمەتتىڭ  ىرىقتى ەكونوميكانى مەڭگەرە  الاتىنداي  قابىلەتتى  بولۋى. ال، قالعانىنىڭ  بارلىعى  جولايى  پايدا  بولىپ، ناتيجەسىن  جولشىباي  قوساتىن  قوسىمشا  فاكتورلار. وزگەنىڭ، باسقا  ەلدىڭ  اقىلىنا  ءزارۋ  ەمەس  وكىمەت  قانا الاڭسىز، ءوز  ەلىنىڭ  پوتەنتسيالىنا  سۇيەنىپ،  سىرتقى  الەۋەتتى  تارتا  الادى. ويتپەگەندە،  وكىمەت  وزگە  ەلدىڭ ءتۇرلى شارالارىن ءوز ەلىنىڭ  پوتەنتسيالى مەن جاعدايىن  ەسكەرمەي  ەنگىزۋمەن  اۋرە  بولىپ، باسقارىلۋ وبەكتىسىن  بوجىراتىپ،  باسقارۋ  سۋبەكتىسىن  قۇراي المايدى. ءار ەلدىڭ  ءوز "عاجايىبى"  ءوزىنىڭ  ىشكى  مۇمكىندىگىنە  بارىنشا  نەگىزدەلىپ،  سىرتقا  جاعدايعا  بەيىمدەلە  العاندا  عانا  پايدا بولادى.

باستى  فاكتور  رەتىندە اتالىپ جۇرگەن  شەتەل  ينۆەستيتسياسىن  جەتكىلىكتى  تۇردە  تارتۋ  سونشالىقتى  قيىن  ەمەس،  ەگەر  دە  باتىل دا ناقتى زاڭدار  قورىن  قابىلدايتىن پارلامەنت قابىلەتتى  بولسا;  ۇكىمەت  جاعدايدى  وندىرىمپازدىق  باعىتقا  بۇرسا; كوررۋپتسيا  سونشالىقتى  قاتەرگە  اينالماس  ەدى، ەگەر  دە  سوت  ورگانىنىڭ  قۇرىلىمى  مەن  قاۋقارى ادىلدىك  جولىندا  قاتال  قۇقىقتىق  سيپاتقا  يە  بولسا. ءسويتىپ، وكىمەتتىڭ  ءۇش  بۇتاعى  ءبىر  بىرىمەن  يت- ىرقىلجىڭ  قاتىناستان  گورى، ءبىرىن ءبىرى  تولىقتىرۋ  قاتىناسىنا  كوشىپ، ءبىرتۇتاس  وكىمەت  قۇراپ،  ۇيلەستىرۋ  فاكتورىن  نەگىزدەگەندە  عانا  سونى  اسۋ  الىنار. ال،  باسقاشا  جاعدايدا  قوعام  قاجەتتى  ۋاقىتىن  قاجەتسىز  سەرگەلدەڭگە   سارپ  ەتەدى.

سونداي-اق، قوجالىق  پسيحولوگيانى  بويىنا دارىتىپ  ۇلگەرمەگەن  حالىق  ىرىقتى  ەكونوميكانىڭ  ۇيلەسىم  فاكتورىن  قۇراي  المايدى. سوندىقتان   جەكەشەلەندىرۋ  ساياساتى  حالىق  قانشالىقتى  قوجالىق  قاسيەتكە  يە  بولۋىنا  ساي  جۇرگىزىلۋ  قاجەت ەدى. ەگەر  جەكەشەلەندىرۋ  قوعامداعى  قوجايىندىق  سيپاتتان  كەشىكسە، نەمەسە  وزىپ  كەتسە، ول  پروتسەسس  بەلگىلى  ءبىر  تەرىس  ناتيجەگە  تىرەلەدى.

الايدا،  ۇيلەستىرۋ  فاكتورى  ۇيلەسىم فاكتورىنىڭ  قالىپتاسۋىن  جەتەلەپ، ونىڭ  وزدىگىنەن  قالىپتاسۋىن  كۇتىپ، بوسقا  ۋاقىت  وتكىزبەگەنى  ابزال. ايتالىق،  قالادان  گورى  اۋىلدا  ءالى  كۇنگە  قوجايىندىق  مىنەز  تولىق  قالىپتاسقان جوق  جانە بۇعان وكىمەت  تاراپىنان قاجەتتى  جاعداي،  ۇگىت، ناسيحات  جەتكىلىكتى دە، كورنەكتى  دە ەمەس.

سونىمەن، سايىپ  كەلگەندە  ەلدەگى  جاڭا ەكونوميكالىق قاتىناس  ۇيلەستىرۋ  مەن ۇيلەسىم  فاكتورلارىنىڭ ورنىعىپ، ولاردىڭ  ءبىر بىرىنە  قاتىناسىنىڭ  ادىلدىك، قۇقىقتىق  سيپاتىنىڭ  قالىپتاسۋىنا  كورىنىس  تابادى دا،  باسقا  جاعدايدىڭ  بارلىعى  وسى  كورىنىستىڭ  قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ، رەتتەلىپ  وتىرادى. ويتكەنى، ۇيلەسىم  فاكتورى  بولىپ  تابىلاتىن  حالىق  سونىمەن  بىرگە  ىرىقتى  ەكونوميكانىڭ  باستى  وبەكتىسى  دە، ول  ۇيلەستىرۋ  فاكتورى  بولىپ  سانالاتىن وكىمەت، سونىمەن قاتار ىرىقتى  ەكونوميكانىڭ باستى سۋبەكتىسى عوي.

قۇرعالى وتىرعان  قوعامنىڭ  قۇقىققا  نەگىزدەلگەن  دەموكراتيالىق قوعام  بولعاندىقتان، وعان  سايكەس  ادىلەتتى ارەكەت  پەن  جاڭا قۇرىلىم  جاساماي، ناتيجەگە  جەتۋ  مۇمكىن  ەمەس  ەكەنىن  ەسكەرەتىن ۋاقىت  جەتتى.

جوعارىدا  اتالعان  جايتتى  قالىپتاستىرىپ، دامۋىن  جەدەلدەتەتىن  شارالار  ۇسىنا  وتىرىپ،  بۇلاردىڭ  جۇزەگە اسۋ جولدارى  مەن  ارگۋمەنتىن  كوپشىلىكتىڭ  ءوز  تالقىسىنا  قالدىرۋدى  ءجون  كوردىك.

جوعارعى  كەڭەس

ماركستىك - لەنيندىك  ءىلىم  كەڭەستىك  جۇيەنىڭ  ارقاۋى  بولسا، دەموكراتيالىق قوعامنىڭ  ارقاۋى -  ادام  مەن قوعامنىڭ  ءبىر بىرىنە  قاتىناسىن  مىندەت  پەن  قۇقىققا نەگىزدەگەن  زاڭدار. ال، دەموكراتيالىق  قوعامنىڭ بار بولمىسى  مەن  ءبىتىمىن  ايگىلەيتىن  ايناسى  -  جك (جوعارعى كەڭەس). سول سەبەپتى  جك  قانشالىقتى  ۇجىم  رەتىندە  قالىپتاسسا،  سونشالىقتى  ونىڭ  دەموكراتيالىق ورگان  بولعانى، سونشالىقتى زاڭشىعارىس  ىسىنە  قابىلەتتى  بولعانى. جك  قوعامعا  ەڭ  الدىمەن  زاڭ  شىعارۋمەن  ەڭبەك ءسىڭىرىپ،  ىقپال ەتەدى.

جك - ءتىڭ كەمەلدەنۋىنە  تىلەكتەس  بولا  وتىرىپ، مىنداي  ۇسىنىس:

- ەكى   جارىم  جىلعا دەيىن جك  دەپۋتاتتارى  سايلاۋشىلار  الدىنداعى  ەسەپتى، 3-5 دەپۋتاتتان  قۇرالعان توپپەن وزدەرى  سايلانعان  وكرۋگپەن  شەكتەلمەي، جالپىلاما ەل  ارالاۋمەن الماستىرۋ; ەل  ارالاۋ  قابىلدانعان زاڭدار مەن نورماتيۆتىك  اكتىلاردىڭ  ومىرشەڭدىگى  مەن ىسكە  اسىرىلۋىن  تەكسەرۋگە، ەكونوميكا  مەن  الەۋمەتتىك  جاعدايدىڭ  كەرى  كەتۋ  سەبەپتەرىن  ىزدەۋگە  نەگىزدەلۋ  قاجەت;

- ءاربىر  دەپۋتاتتىڭ  زاڭجوبانى  دايىنداۋعا  قاتىسى  تۋرالى  سايلاۋشىلارعا  تۇراقتى  تۇردە  مالىمەت  بەرۋ;

- ءاربىر  دەپۋتاتتىڭ  ماجىلىسكە  قاتىسىمى  تۋرالى  مالىمەتتى  تۇراقتى تۇردە  جاريالاۋ;

- ءاربىر  دەپۋتاتتىڭ  ءوز عۇمىرىنا  تۆورچەستۆالىق  سالاعا  قانشالىقتى  قاتىسى  بارلىعى  تۋرالى  مالىمەت  جاريالاپ  تۇرۋ;

-  قابىلدانعان  زاڭجوبا  اۆتورلارىنىڭ  ەڭبەگىن  اقىلاۋ  جانە  زاڭجوبا  جاساۋداعى باسەكەلەستىك  تۋعىزۋ  جولىندا  ۇكىمەتپەن  بىرلەسكەن  زاڭشىعارىس  قورىن ۇيىمداستىرۋ.

سوت

وكىمەتتىڭ سوت   بيلىگىن  جاڭا  جاعدايعا  بەيىمدەۋ  ونىڭ  قازىرگى  ء"ۇشباستى"  سيپاتىن  بىرتۇتاستاندىرۋمەن  بايلانىستى. ءبىرتۇتاس  بيلىكتىڭ  ءبىر بىرىمەن  بايلانىسسىز  مەملەكەتتىك  ءۇش ورگانعا  جىكتەلۋى باسقا دايەكتى  بىلاي   قويعاندا  اقىلعا  سىيمايدى.

ناقتى  تۇردە سوت  قۇرىلىمى  تۋرالى  مىناداي  ۇسىنىس: كونستيتۋتسيالىق  جانە  جوعارعى سوت  پەن تورەلىك(اربيترلىق)  سوتتاردى   بىرىكتىرىپ،  ءبىر  عانا  ۇلتتىق  سوت قۇرۋ  قاجەت; ۇلتتىق  سوت  جوعارعى  جانە تومەنگى كوللەگيادان  تۇرادى.

جوعارعى  كوللەگيا  كونستيتۋتسيا  جانە  مەملەكەتتىك  دەڭگەيلى سيپاتتاعى  سوتتىق  ءىستى قارايدى، ال ۇلتتىق سوتتىڭ  تومەنگى  كوللەگياسى  شارۋاشىلىق  جانە  جوعارعى  كوللەگيا  قاراۋىنا    ەنبەيتىن سوتتىق  ىستەردى  قارايدى. جوعارعى  كوللەگيا  9  ادامنان:  تورتەۋىن  جوعارعى  كەڭەس، تورتەۋىن  پرەزيدەنت  تاعايىندايدى  دا،  توراعانى  پرەزيدەنت  ۇسىنۋىمەن  جوعارى  كەڭەس  بەكىتەدى. ال، تومەنگى  كوللەگيا  قۇرامىن  تۇگەلدەي  پرەزيدەنت  تاعايىندايدى.

جەرگىلىكتى  سوتتار  دا  ەكى  كوللەگيادان:  ازاماتتىق ءىس  جونىندەگى  جانە  شارۋاشىلىق  سوت  كوللەگيالارىنان تۇرادى. جەرگىلىكتى  سۋديالاردى  پرەزيدەنت  عۇمىربويى  مەرزىمگە تاعايىنداپ، ال  توراعالاردى (بۇل جەردە اۋداندىق سوتتار جونىندە) ماسليحاتتىڭ  ۇسىنىسىمەن پرەزيدەنت بەكىتەدى.

اكىمشىلىك  -  اۋماقتىق  ءبولىنىس

قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك - اۋماقتىق ءبولىنىسى ء(اب) جاڭا فورماتسياعا وراي، ىرىقتى ەكونوميكالىق قاتىناستىڭ سيپاتى، دەموگرافيالىق احۋال مەن اۋماقتىق مۇمكىندىگى   ەسكەرىلە وتىرىپ، قايتا قۇرىلۋى قاجەت. ناقتىلاي ايتقاندا، ءاب قازىرگى وبلىستىق زۆەنونىڭ جويىلىپ، دەلدال اكىمشىلىك ءبولىنىستى ۋاقىت تالابىنا ساي مەملەكەتتىك ورگاندارمەن الماستىرۋ ارقىلى باسى ارتىق اكىمشىل - ءامىرشىل جۇيەنىڭ تۇبىرىمەن الاستاۋىنا باتىل ارەكەت جاسالعانى ءجون. رەسپۋبليكانىڭ اۋماعى 200 اۋدانعا ءبولىنىپ، ءار اۋدان مۋنيتسيپيالدىق مۇددە مەن مەملەكەتتىك تومەنگى اۋقىمداعى مۇددەنىڭ وبەكتىسى بولادى. اۋداندار ەكونوميكالىق  قاۋقارىنا وراي شارتتى تۇردە;

- يندۋستريالى (يا);

-اگروسەكتورلى (اسا);

-ارالاس (اا) بولىپ جىكتەلەدى.

يا - دى  ءىرى قالا، وعان تاياۋ پوسەلكەلەر، سەلولار مەن اۋىلدار اۋماعى قۇرايدى، ال اا - دى ونىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىن ايقىندايتىن ورتاشا قالا مەن وعان تاياۋ پوسەلكەلەر، شاعىن قالا، سەلولار مەن اۋىلدار اۋماعى بىرىكتىرەدى. اسا بولسا، نەگىزگى ەكونوميكاسى اۋىل شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن ەلدى مەكەندەر مەن شاعىن قالا، پوسەلكەلەردەن تۇرادى. ەلدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىنىڭ بۇلايشا شارتتى  جىكتەلۋى مەملەكەت تاراپىنان ولاردىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي ديففەرەنتسيالدى دامىتۋ مەن ولاردىڭ ءبىر بىرىمەن ينتەگراتسيالاۋ مۇددەسىن  كوزدەۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل ءۇشىن ءار ايماققا ورنالاسقان  شامامەن 40 اۋداندىق ەكونوميكالىق - الەۋمەتتىك جانە مەملەكەتتىك اتقارۋ بيلىگىنىڭ اكىمشىلىك ارقىلى باياندى بولۋىن ۇيىمداستىرىپ جانە ۇيلەستىرىپ، اتقارۋىن باقىلايتىن ايماقتىق مينيسترلىكتەر سايكەس ايماققا ورنالاسۋى  قاجەت  بولادى. سونىمەن ەل اۋماعى شارتتى تۇردە بەس ايماققا: شىعىس،باتىس،تۇستىك، تەرىستىك جانە ورتالىق بولىپ بولىنەدى. الايدا، بۇل ايماقتار اكىمشىلىك - اۋماقتىق بولىنىسكە جاتپايدى، سەبەبى، ايماق بويىنشا وكىمەتتىڭ وزگە بيلىكتەرى ء(ماسليحات، سوت) ورگاندارىن قۇرمايدى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىك  وكىمەت  قازىرگىدەي  3 سورەلى (يارۋستى) ەمەس 2 سورەلى بولىپ نىعايادى: جوعارعى جانە تومەنگى. سوت بيلىگىن الساق - ۇلتتىق سوت جانە اۋداندىق سوت، وكىلدىك بيلىك - جوعارعى كەڭەس ء(ماجىلىس) جانە اۋداندىق (اۋىلدىق، قالالىق، پوسەلكەلىك)  ءماسليحاتتار، ال اتقارۋ بيلىگى - پرەزيدەنت پەن ۇكىمەت جانە اۋداندىق (اۋىلدىق قالالىق، پوسەلكەلىك) اكىمشىلىكتەر. اتقارۋ بيلىگىنىڭ قىزمەتىن ناقتىلايتىن بولساق; مينيسترلەر كابينەتى پرەزيدەنت بەلگىلەگەن مىندەتتىڭ ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق شەشىمىن انىقتاپ، ىسكە اسۋ جولدارىن  ناقتىلايدى; ايماقتىق مينيسترلىك شەشىمدى ىسكە اسىرۋدى  ايماق بويىنشا ۇيىمداستىرادى، ۇيلەستىرەدى جانە باقىلايدى، ال اۋداندىق اكىمشىلىكتەر  شەشىمدى ىسكە  اسىرۋدى اتقارادى. اۋداندىق اكىمشىلىكتەر  مۇنان باسقا مۋنيتسيپالدىق مۇلىكتەرگە قوجالىق ەتىپ، مۋنيتسيپالدىق ورگانداردى باسقارادى. جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ اتقارۋ سالاسى بويىنشا سايكەس تۇردە اۋىل، پوسەلكە مەڭگەرۋشىلەرى مەن قالا امىرلەرى (مەر) اۋدان اكىمىنىڭ ۇسىنۋى ارقىلى  ءماسليحاتتاردا سايلانادى. ال، اۋدان اكىمى تيىسىنشە پرەزيدەنت ۇسىنىسىمەن اۋداندىق ءماسليحاتتا سايلانادى. سونىمەن بىرگە ءاربىر اۋىلدا، پوسەلكەدە جانە قالا بولىكتەرىندە (ميكرواۋدان) اقساقالدار القاسىن قۇرىپ، وعان زاڭدى تۇردە مىناداي فۋنكتسيا ۇسىنۋعا بولادى:

-  زەينەتكەرلەر، كوپبالالىلار مەن جالعىزباستىلار ماسەلەلەرىن  شەشۋگە قاتىسۋ;

-  مورالدىق - رۋحاني اقساقالدىق سوت ۇيىمداستىرۋ;

-  سايكەس  اۋماق  بويىنشا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تاربيەسىنە ارالاسۋ ت.ب.

ءاربىر اۋدان مۋنيتسيپالدىق دەڭگەيدەگى دەربەستىككە يە بولىپ، ءوزىن ءوزى باسقارادى، سوعان وراي ءار اۋداننىڭ  قاجەتى مەن  مۇمكىندىگىنە سايكەس مادەنيەت، ءبىلىم، دەنساۋلىق، ءتارتىپ قورعاۋ جانە  كوممۋنالدىق ت.ب. سالا  بويىنشا  مەنشىگى  بولۋى كەرەك.

اۋداندىق بيۋدجەت جەرگىلىكتى سالىقتان قۇرالادى، ول جەتپەگەن جاعدايدا ايماقتىق مينيسترلىك  قۇزىرىمەن دوتاتسيا كولەمى  انىقتالىپ، مەملەكەتتىك  بيۋدجەتتەن  تولىقتىرىلادى.

ءسويتىپ، اكىمشىلىك ءوز قۇزىرى، بەلگىلى ءبىر مولشەردە ءوز قاراجاتى، مۇلكى ارقىلى جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋمەن ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ تولىققاندى بىرلىگى بولادى، سونداي-اق، ۇكىمەتتىڭ ۆەرتيكال باعىنىستاعى تومەنگى زۆەنوسى رەتىندە مەملەكەتتىك ورگان بولىپ تابىلادى..

مەملەكەتتىك باعىنىستاعى شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ قىزمەتىن وزىنە ءتيىستى ايماق مۇددەسىنىڭ  ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە باسقا سالالارى بويىنشا بەلگىلەنگەن ماقساتقا  جۇمىلدىرا وتىرىپ، سايكەس ايماقتىق مينيسترلىك سول ايماقتاعى جويىلعان وبلىستىق اكىمشىلىكتەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مەنشىكتىك، قۇرىلىمدىق مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇرىلىمنىڭ ءىسى مىعىم بولۋى ءۇشىن مينيسترلەر كابينەتى جونىندەگى زاڭدا ارنايى ءبىر تاراۋ  ايماقتىق مينيسترلىك جونىندە بولىپ، ال ءمينيستردىڭ ۇكىمەتكە مۇشە بولۋى  قاجەت بولماق.

اكىمشىلىك - اۋماقتىق ءبولىنىستىڭ بۇلايشا  الپەتتەنۋى ءار سالا  بويىنشا بۇرىنعى جەرگىلىكتى  مەكەمە، ورگانداردىڭ اۋداندىق جانە جالپىمەملەكەتتىك  بولىپ، فۋنكتسيالىق جانە باعىنىس  جاعىنان، قارجىلاي، مۇلىكتەي  قامتۋ جاعىنان  جىكتەلۋىنە تۋرا كەلەدى. ايتالىق، بۇرىنعى وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارمالارى  بىرىكتىرىلىپ، ءوز  ايماقتارى  بويىنشا  ءبىر  باسقارما  قۇرايدى، ياعني 19 - دىڭ ورنىنا 5 باسقارما  قۇرىلادى، ال اۋداندىق بولىمدەر اۋدان كولەمىنە وراي ىرىلەنىپ، ونىڭ  فۋنكتسياسى، اكىمشىلىكپەن ارا قاتىسى ءتيىستى زاڭدا كورسەتىلىپ، كادر، قارجى، مۇلىك، مەنشىك جاعىنان  تۇگەلىمەن  جالپىمەملەكەتتىك   باعىنىسقا  تۇسەدى. ال، مۋنيتسيپالدىق وكىمەت قاراۋىنا  ۋچاسكەلىك ميليتسيونەرلەر توبى مەن بيۋدجەت شاماسىنا  قاراي وزگە دە بولىمشەلەر بولۋى مۇمكىن. سونىمەن، جويىلعان 19   وبلىستىق جانە 20 - دان  اسا اۋداندىق اكىمشىلىككە تيەسىلى مۇلىكتەر مەن ۇنەمدەلگەن بيۋدجەتتىك  قارجىنى بىلاي جۇمساۋعا بولادى:

-جاڭادان  جاساقتالعان (ىرىلەنگەن) اۋدانداردىڭ قاجەتىن تولىقتىرۋ;

-قۇرىلعان بەس ايماقتىق مينيسترلىكتىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ;

-قالعان مۇلىك پەن قارجىنىڭ اقشاعا  شاققانداعى مولشەرىنىڭ جارتىسىن بەسكە ءبولىپ، ءار ايماقتى دامىتۋ قورىن (ادق) قۇرۋعا ءبولۋ، ال قالعان جارتىسىن استانانى  كوشىرۋ قورىن قۇرۋعا قوسۋ.

ادق  ايماقتىق مينيسترلىك قۇزىرىندا بولىپ، ول قازاقستاندى وركەندەتۋ بانكاسىنىڭ قىزمەتىنەن تىس سالانى قامتۋعا  باعىتتالۋى    ءتيىس.

سونداي-اق، ءاربىر ايماق بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ رەسمي وكىلدى ورگانى قۇرىلعانى دا ءجون بولار ەدى.

سايىپ كەلگەندە، ەلدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىن بۇلايشا "ويسىراتا" وزگەرتۋگە ىرىقتى ەكونوميكالى دەموكراتيالىق قوعام  جاعدايىندا ءتيىمدى دە قاۋقارلى جانە ارزان باسقارۋ تەتىگىن قۇراۋعا يتەرمەلەيتىنىنە كوپ ۇزاماي-اق كوز  جەتەدى. ال، قازىرگى  ءبولىنىستىڭ سونشالىقتى ورالىمسىز دا يكەمسىز ءارى قىمبات ەكەنىن، 22 ملن-دىق حالقى بار وزبەكستاندا 13 وبلىس ەكەنىن، ال 17 ملن-دىق ماسكەۋ وبلىسى  مەن ءوزىمىزدى سالىستىرۋ ارقىلى كوز  جەتەدى. ىرىقتى ەكونوميكا جاعدايىندا مەملەكەت باسقارۋ ورگانىنىڭ كولەمى ونىڭ دەموگرافيالىق جانە اۋماقتىق (تەرريتوريا) سيپاتىنا   بايلانىستى  بولاتىنىن  ەسكەرۋ ءلازىم.

يدەولوگيا

ءبىزدىڭ ەلدىڭ قازىرگى  جاعدايىنا  جاڭا  فورماتسيانىڭ پرينتسيپتەرى مەن ەلدىك مەنتاليتەتكە نەگىزدەلگەن جاڭا يدەولوگيانى ءبىرتۇتاس يدەولوگيالىق ورگانمەن ناقتى جۇزەگە اسىرعان ءجون. بۇل ورگان پرەزيدەنت اپپاراتى جانىنداعى ەكسپەرتتى-يدەولوگيالىق ورتالىق بولىپ، ونىڭ ءار ايماق بويىنشا پرەزيدەنت وكىلىنە قارايتىن بولىمشەلەرى بولسا.

يدەولوگيا ءۇش سالاعا: قۇقىقتىق، ىرىقتى ەكونوميكالىق جانە ازاماتتىق يدەولوگيا بولىپ ءبولىنۋى ءتيىس.

ءار قىزمەتكەرى ءارى ساراپشى، ءارى يدەولوگ بولۋعا ءتيىس.

ساراپتامالى - يدەولوگيالىق ورتالىققا (سيو) قويىلاتىن تالاپ ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مۇمكىندىگىن بىلۋگە، مەملەكەت الدىنداعى مىندەتتەرىن سەزىنۋگە، ولارعا جاڭا  ەكونوميكالىق قاتىناستىڭ  قىر - سىرىن  تانىتۋعا، جالپى - ادامزاتتىق ىنتىماق پەن ادەپ جولدارىن ناسيحاتتاپ، قازاقستاندىق ءبىرتۇتاس مادەنيەت قۇرۋعا جۇمىلدىرۋمەن بىرگە، قازاقستاندىقتاردى پاتريوتتىققا باعىتتاپ، قوعامدىق، قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق، ازاماتتىق سالالارعا سەرگەك كوزقاراسپەن، ساراپشىلىق دەڭگەيمەن باعا بەرىپ وتىرۋ، ۇكىمەت جۇمىسىنا ىشكى ساياسات سالاسى تۇرعىسىنان باعا مەن باعىت سىلتەۋگە نەگىزدەلۋى قاجەت.

جەر رەفورماسى

بۇل رەفورما جەرگە مەنشىكتى سيپات بەرۋمەن عانا جۇزەگە اسپاق. ول ءۇشىن قازاقستاننىڭ بارلىق جەر كولەمىن جالپى مەملەكەتتىك جەر قورى (ججق) جانە مەنشىكتەلەتىن جەر كولەمى (مجك) رەتىندە ەكى ءبولىپ قاراستىرۋ قاجەت. مجك - نە جەكەشەلەنگەن جانە وعان  جاتاتىن بارلىق وبەكتىلەردىڭ جەر الاڭى، جەكە مەنشىكتەگى ءۇي، ساياجاي، گاراج، ءتۇرلى مەنشىكتەگى شارۋاشىلىق، ءوندىرىس  ورنالاسقان جەر الاڭدارىنىڭ كولەمى جاتادى دا، ال  ججق - عا قالعان جەر كولەمىنىڭ بارلىعى ءتيىستى بولادى.ججق مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق جەر قورى  بولىپ  تابىلىپ، قاجەتكە قاراي ونىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ساتىلىپ وتىرۋى مۇمكىن.

مجق جەردى رەفورمالاۋدىڭ بىردەن ءبىر  وبەكتىسى بولىپ تابىلادى. جەردى رەفورمالاۋ ءۇشىن  مجق - نىڭ ناقتى ساندىق شاماسى انىقتالادى. ءاربىر جان باسىنا ءتيىستى جەر كولەمىن (جتك) جەكەشەلەندىرۋ ارقىلى سايىپ كەلگەندە رەفورما جۇزەگە اسپاق. مجك ساندىق شاماسىن قازاقستان حالقىنىڭ سانى (حس) مەن شەتەلدىك قازاق دياسپورى سانىنىڭ (دس) قوسىندىسىنا ءبولۋ ارقىلى جتك انىقتالادى: جتك = مجك: (حس+دس).

جەردى جەكەشەلەندىرۋ ەكى ءتاسىلدىڭ قابات  جۇرگىزىلۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى. الدىمەن جەكە قوجالىعى ء(ۇي، ساياجاي، گاراج، فەرمەرلىك شارۋاشىلىعى) بار ادامدارعا (جانۇيا) جتك - نەن اسپايتىن جەر الاڭدارىنىڭ  جالپى كولەمى قۇجاتتانادى، ءار وبەكت ورنالاسقان جەر الاڭىنا سايكەس جەر كۋالىگى بەرىلەدى دە، قۇجاتتانعان جەر كولەمى جتك - گە  جەتپەگەن جاعدايدا قالعان  بولىگىنىڭ ساندىق شاماسى كورسەتىلگەن جەر كۋپوندارى (جك) بەرىلەدى. ال، يەلىگىندە ەشقانداي جەر كولەمىن قاجەت ەتەتىن وبەكتىسى جوق ادام (جانۇيا) تۇگەلدەي جتك شاماسى بار جك يەلەنەدى. قولدانىستاعى جەر كولەمى جتك - نەن اسىپ كەتسە، ول ادام (جانۇيا) جەر كولەمىنىڭ جتك - نەن اسقان شاماسىنا سايكەس جك ساتىپ الۋ ارقىلى قالعان جەر الاڭىن ءوز يەلىگىنە كوشىرىپ قۇجاتتايدى.

تاراتىلعان جك جەر الاڭىن الۋعا نەمەسە قۇندى قاعاز رەتىندە ساتىلۋعا مۇمكىندىگى بولماق، سونداي-اق، ولاردى ينۆەستيتسيالىق جەكەشەلەندىرۋ  قورلارىنا (يجق) وتكىزۋ ارقىلى اكتسياعا يە بولۋعا جاعداي تۋعىزىلۋى قاجەت.

جەر الاڭى مەن جك ساتۋ جانە ساتىپ الۋ پروتسەسى ارنايى قۇرىلعان جىلجۋسىز مۇلىك (نەدۆيجيموست) بيرجاسى (جمب) ارقىلى جۇرەدى. جك- ىن  قابىلداعان يجق ونى جەكەشەلەندىرۋ  كۋپونى ءتارىزدى جەكەشەلەنگەن نە سوعان ءتيىستى وبەكتىلەردىڭ جەر الاڭىن ساتىپ الۋعا جۇمسايدى دا، جك قوجايىندارى سول وبەكتىنىڭ اكتسيونەرى بولىپ تىركەلەدى.

جمب - نىڭ  باقىلاۋ پاكەتىنە مەملەكەت اتىنان يە بولاتىن جەر قاتىناسى جانە ونى  رەفورمالاۋ (جقرك) كوميتەتى مەن قۇرىلىس مينيسترلىگى جارعىلىق قوردىڭ كەمىندە 25% - ءتىن جاساقتاپ، قالعانى ءتۇرلى مەنشىكتى سۋبەكتىلەر قۇرايدى. جمب جك - نىڭ  نومينالى مەن ساتىسقا تۇسكەن  جەردىڭ 1 شارشى مەترىنىڭ ورتا نارقىن ايقىنداۋعا جانە جەردىڭ تالان - تاراجعا تۇسپەۋى مەن زاڭسىزدىق وبەكتىسىنە  اينالماۋىنا، سونداي-اق ءتۇرلى قاعازباستىلىق پەن كەدەرگىلەردى الاستاۋعا ۇلەس قوسۋى قاجەت. جمب  وز مندەتىن ءار ايماقتاعى فيليالى ارقىلى اتقارماق.

جەر رەفورماسى كەزىندە مىنالارعا كوڭىل بولۋگە تۋرا كەلەدى:

- جقرك -نىڭ تالاپقا ساي قايتا قۇرىلۋى;

-  جك - نىڭ ازاماتتىق كۋالىگى بارلار مەن ولاردىڭ جانۇياسىنا جانە قازاق دياسپوراسىنىڭ قازاقستانداعى وكىلدەرى مەن جانۇيالارىنا بەرىلۋى، ءار شەتەلدىك قازاققا تيەسىلى جك- نە  سايكەس جەر كولەمىنىڭ ساقتاۋلى بولۋى;

-  جك - نى ساتۋ  مەن ساتىپ الۋ، ونى قۇندى قاعازعا ايىرباستاۋ جمب ارقىلى جۇزەگە اسۋى;

-  جەر الاڭىنىڭ شەتەلدىك (ازاماتتارعا ەمەس) ينۆەستورلارعا عانا شەكتەۋلى كولەمدە ساتىلۋى;

-  جەر الاڭىنىڭ شەتەل ازاماتتارىنا (قازاق دياسپوراسى مەن  قازاقستان ازاماتىنان باسقا)  ساتىلۋىن  بولدىرماۋ;

-  شەتەلدىك ينۆەستورلارعا جەر الاڭىنىڭ كەپىل رەتىندە تىركەلۋى ارنايى كوميسسيانىڭ  شەشىمىمەن عانا جۇزەگە  اسۋى;

-  جەكەمەنشىك جەر الاڭىنىڭ  ينتەنسيۆتى تۇردە جانە  كەسىرسىز، زيانسىز پايدالانۋىن تۇراقتى نازاردا ۇستاۋ;

-  جەر  الاڭىنا قوجالىق كۋالىگى ازاماتتىق كۋالىگى(تولقۇجاتى) بار ادامعا عانا تىركەلۋى;

-  جك - نا قۇندى قاعاز تۇرلەرىنە  سالىناتىن  سالىقتىڭ تارالۋى;

- جەكەشەلەنگەن جەر الاڭىنا ارنايى جەر سالىعىنىڭ  سالىنۋى;

- مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىنە قاتىستى جەر الاڭدارىنىڭ الدىن الا  ايقىندالىپ، جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسى باستالماستان ونىڭ جالپى مەملەكەتتىك  مەنشىك  رەتىندە  جاريالانۋى;

- جەر قويناۋىنىڭ مەملەكەتتىك مەنشىك ەكەندىگى.

«اباي-اقپارات»

(جالعاسى بار)