Senbi, 23 Qarasha 2024
Ne deydi?! 5633 4 pikir 8 Qantar, 2020 saghat 11:20

Týngi kezbe

Orystyng folikloryn jinaushy jazushysy Vladimir Dali (1801-1872) qazaq dalasyna otarlaushy әskerlerding qúramynda birneshe ret kelgen, qazaqtar jayly teris pighylda әngimeler qaldyrghan adam. Tegi nemis, biraq ózin orys jerin "keneytushilerdin" túqymymyn dep sanap "Kazak Luganskiy" degen  býrkenshek at alghan. Onyng "Týngi kezbe" ("Polunoshniyk") dep atalatyn әngimesinde 18 ghasyrda Batys Qazaqstan ónirinde  orys kazaktary men qazaqtardyng arasynda bolghan bir oqigha suretteledi.

 Búl oqigha osydan kóptegen jyldar búryn bolypty - ol kezde mening atam óz atasynyng nemeresi kezinde, sirә Pugachev kóterilisi zamanynan keyingi uaqyt bolsa kerek. Sol bir jyldary oraldyq kazaktar túratyn tómengi stanisalarda óte-móte mazasyz jaghday ornapty. Kazaktar kýni-týni iyghynan vintovkalaryn tastamay qorasynan qarusyz shygha almaytyn bolghan; maly men attaryn Qamys-Samaragha aidap jiberip, qalghan bir bóligin ózderine qaldyryp stanisa men beketterden (ol kezde beketterdi polovinka, redanka jәne mayak dep ataghan) úzap shygha almaytyn jaghdaygha jetipti. Baqtashylar kýzetterin eki esege kýsheytken,  qaruy - nayza men vintovka, jatyp demalugha múrshasy bolmaghan; bireui, atqa mingeni jaqyn tóbege shyghyp jan-jaqty ýzdiksiz sholyp túrady eken.

Mine, osynday kýzding qaranghy týnderining birinde qyrghyzdardyng (qazaqtardyn) shaghyn búzyq toby "jol ashyp", yaghny Jayyqtan bildirmey ótip, bir-birlep, ekeulep jaghadaghy qamystyng arasyna tyghylyp alghan. Týgel jinalyp bolghan song jaghada kýzetterin qaldyryp saqtyqpen dalalyq tóbeshikterge shyghyp stanisalargha shaba jóneledi. Mýmkin basqa uaqytta olardyng búl joryghy sәtti bolar ma edi, biraq aldyn ala qarastyrylghan erekshe kýzet sharalarynyng arqasynda, búzyq top mal qoralardyng aldyna qoyylghan qúpiya kýzetke (týngi auyspaly qarauyl) tap bolady. Ýsh kazak, bireui prikaznyy (mayda kense qyzmetkeri), alystan at dýbiri men osqyruyn estip sybyrlap sóilesip kele jatqan attylardyng kim ekenin dauystamay tanu maqsatynda jerge jata ketti. Otyz qadymday jerge jaqyndatyp, qazaqtar ekenin bastaryndaghy malaqaylary men sózderinen angharyp dúshpandardy ýsh vintovkadan bir mezgilde oq atyp qarsy alady, osy sәtte ózderi qiqulap nayzalaryn qoldaryna alyp qaranghyda algha jýgirip qazaqtardyng betin qaytarady da attaryna jýgirip jetedi. Attaryna mingenderding bireui beketke, ekeui stanisagha shauyp jol-jónekey dabyl qaghady. Birinshisi beketke shauyp jetip ýlgergen joq, basyna qamys pen sanyltyr oralghan syryq otbelgining birinshisi  jaghylyp aidalany jaryq etti. Búl belgini kórgender ony dereu qabyldap Jayyqtyng tómengi jәne jogharghy jaghalauyndaghylar ot belgilerdi jagha bastady. Osy kezde kýzette túrghan basqa kazaktar birinshi ot belgi jaghylghan jaqqa qaray shapty. Vintovkamen atylghan alghashqy ýsh oq shyqqannan bir saghattay uaqyt ótken shamasynda qaghylghan dabyl Guriev pen Oraldyng baghytyna qaray bir shaqyrymgha jetip, barlyghy ayaqtarynan tik túryp jan-jaqtan kómek beruge asyqty. Saq qazaqtar, ashyq shayqasqa barudan qashyp sol zamatta shegindi, sheginip bara jatyp jolyndaghy bir shómeleni órtedi, esh kinәsi joq, óz júmysymen bir stanisadan ekinshi stanisagha ketip bara jatqan syzrandyq etikshining otbasyn, mújyq pen әielin jәne eki balasyn shanshyp ketti de Jayyqtan ótip ketti. Kazaktardyng ýlken otryady jinalyp ýlgermedi, biraq tәuekelge bel baylaghan bes atty kazak dúshpandarynyng taktikasyn jaqsy biledi ghoy, olar aldyn ala ózenning arghy betine ótip qazaqtardyng ótkelden qaytyp ótuin kýtip jatty. Attardyng sudan óter kezdegi shalpylyn estip jaqyn jerden ótkelden ótip kele jatqan búzyqtardyng bir tobyn kórdi, ótkel sanalsa da búl jerding suy teren, jýzip ótu kerek edi, oghan qosymsha eki shaqyrymday jerdegi qazaqtar órtegen shómelening jaryghy sudyng betin әjeptәuir jaryq etip túrdy. Búzyqtardy birneshe myltyqtyng oghy qarsy aldy, biraq basym kýsh ózennen ótip ýlgerip bizding kazaktar sheginuge mәjbýr boldy. Biraq bir jaraly qazaqty alyp qaytty; oghan qosa alghashqy atylghan ýsh oqtyng bireuimen bir qazaq ólip, ekinshisi jaralanyp ol da tútqyndaldy. Sýitip, kazaktar qoldaryna "til" týsirdi, búl óte manyzdy bolatyn. Endi búl úrylardyng qay taypa men rudan, qay auyldan ekendigi anyqtalady. Endi kinәlilardyng kim ekenin anyqtap rulastaryn tólem tóletuge mәjbýrleuge bolady.  Tanerteng shaghyn otryad Sarayshyqqa jinaldy. Ol kezde kazaktargha arnalghan mindetti kiyim formasy bolmaghan, shtat dep atalatyn iyghynan asyryp taghyp alatyn sómkesi bar belbeudi syrtqa issapargha shyqqan kezde ghana taghatyn, oraldyqtar kәdimgi alqyzyl beli kók týspen býrmelengen úzyn, jeni qayrylghan shapan kiyip jýretin; qylyshty әskery sheneunikter ghana ústaytyn, jәy kazaktar nayza men pistoly bar vintovka ústaytyn. Dalalyq joryqtargha (ol kezde jii bolatyn) shyqqan kezde, osy jolghy siyaqty asyghys jau shapqan kezderde ýiindegi shapanyn, keyde úzyn  kók shapanyn, hiualyq ala halatpen, syrmaqpen, býrmeli shapanmen nemese maqtaly keudesheni kiyip atyna qonyp shygha beretin. Biraq qolyna jaqsy qaru alyp, basyna biyik qara eltiri qúlaqshyn kiyedi. Otryad tang ata jolgha shyqty: er toqymdar men qajetti kerek-jaraqtardy jenil qayyqqa tiyedi; ózderi de soghan ýsh-tórt adamnan otyryp attaryn shylbyrlaryna aldy. Bir saghattan song attary  ózenning arghy betinde ertteuli dayyn bolyp otryad aqseleu ósken sary dalanyng oily-qyrly dónesterimen úzaq shúbatylghan jiptey sozylyp bara jatty.

— Túra túryndar, sodyrlar! - dedi kazaktardyng biri nayzasynyng úshyn etigimen sýikep. - Qúday bizge senderdi kezdestirmeydi deysinder me, Sarayshyqty úmytpaytyn bolasyndar! - Osy itterdi nege mýsirkeytinderin týsinbeymin, Tәnirim keshire gór! - dedi ekinshisi.  — Osyndaylargha jaqsylyq jasaysyn, al sening әbigerindi sondaylar alady. Qasqyr әrqashan qasqyr bolyp qalady, qolyna týsti me  ólgenshe úr,  jem berip bosatasyng - basyna tiyetin shoqpardy sodan kýte ber. Búl isti taghyda sol bayaghy Kitaykanyng jasaghanyn bilemin; odan rahym kýtu beker. Ótken jylghy kýzde ony nayzanyng úshyna ilip qolymyzgha týsirgenimizde múnday әbigerge týspegen bolar edik. Solay emes pe,  Sidorych, — dep әngimesin jalghastyrdy qasyna jaqyndaghan qara saqaldy qaratory kazakqa búrylyp. Búl kazakty olar Qyzylbasov (Qazaqtar irandyqtardy qyzylbastar dep ataghan, qazaqtyn tarihy jyrlarynda jii kezdesedi, Aud.) dep ataytyn, - solay emes pe?  — Solay, — dep jauap berdi ol, basyn da kótergen joq, ózimen ózi sóileskendey. - Keybireulerdi nayzamen shanshu az ghoy, qazaqtardan da ótken jamandar bar... - dep jalghastyrdy da joldan búryldy.  — Kórding be, qany qorasandyq (Iranda Qorasan degen ýlken aimaq bar, Aud.) qoy! - dedi alghashqysy. - Bayqaysyng ba, ol ózining eski qarsylasy Paholkiyngha әli kýnge deyin tisin qayrap jýr, taghy da shekisip qalghan ba?

Osy jaghdayatty týsindire keteyik. Qyzylbasovtyng әkesi tútqyn persiyalyq bolatyn, tegi Hiuadan shyqqan.  Kazaktardyng qataryna qosylyp ýilengen, shoqynghan, biraq kazaktardyng arasynda túiyq mazasyz talapshyl minezimen aty shyqqan, persiyalyqtargha tәn sol minezderi ýlken úlyna qanymen qaldyrghan. Onyng otbasy kedey túrdy, sebebi balyqshy kәsibin atqara almady, saudamen ainalysu naqty qolma qol aqshasyz (qory) qiyn. Sol sebepten de úly jastayynan әsker qyzmetine túrugha mәjbýr boldy. Ol kezde de, qazir de әsker qyzmetine tek eriktiler baratyn, alatyn әjeptәuir aqshasy bar. Osynday jaghdaylar men qatynasqa kezikken Qyzylbasovtyng ýlken úly otyz jasyna deyin boydaq bolugha mәjbýr boldy. Osy jasqa jetken song ghana әkesining qojalyghyna ie bolyp biraz baylyq jinap bay otbasynyng qyzyn alugha dәrejesi jetti. Ol kezde auqatty bolmasan, qúdalyqqa qyryq týrli syilyq aparmasan, eshbir adamnyng qyzyna qúda týse almaysyn. Qyzyn dýnie berip úzatu ol kezde, qazir de oraldyq kazaktarda atymen bolghan emes. Qayyn atasy qyzyna nemese kýieu balasyna mal-dýniyeni qalasa beredi, keyde bermeydi, birneshe jyl ótken song jastar tatu-tәtti ómir sýrip jatsa ghana beredi. Ýilengisi kelgen Qyzylbasov uryadnik Miron Krasotochkinning qyzy Orinagha kóz tastay bastady. Jasy kelgen qartamys, onyng ýstine kelbetining qaralyghyna qaramastan sol kezdegi dәstýr boyynsha mal túratyn qoralargha baryp Orinamen birge maldy kýtip, shygharyp salyp jýrdi, qysty kýnderi kók múzdy aidyngha baryp,  qyzdarmen birge syrghanaq oinap jýrdi. Eger uryadnik Miron Qyzylbasovty jaqtyrmaghan bolsa ol mal qoragha, múz aidynyna qyzymen birge baryp qyzyna kóz tastap jýrgen adamgha: "Renjime, bauyrym, búl bizding qyz emes, bótendiki" dep aitqan bolar ma edi. Biraq, olay bolghan joq.  Al Orinagha keler bolsaq,  jigitke kózinshe "saban tyqqan túlypsyng dep aitqan, qasyndaghy qúrbylaryna talay ret  "onyng basyna siyr sauatyn shelekti  kiygizemin" dep eskertipti. Biraq jigitti ayady ma, әlde sýtin tóguge ayady ma, aitqan sózderin oryndamapty. Osy jaydy kórgen Qyzylbasov qyz ózin әdep saqtap úrsyp jýr, qyzyq kórip ózinen bas tartady dep oilaghan. Jaghday osylay bolyp jýrgen shaqta, oilamaghan jerden kenetten kórshi stanisada túratyn Paholkin degen shaldan Krasotochkinning ýiine elshiler kelip qyzyna qúda týsip jýzbasy balasyna berudi súraydy. Ia, búl jigit Qyzylbasovtyng teni emes edi, jýzbasy Paholkin myqty jigit bolatyn, әkesining Qamys-Samarada ózining kishkentay hutory (jer telimi) bar, taghy bir jer telimi Ózende, onda bir ýiirge jaqyn jaramdy jylqysy bar, onymen qosa shal jyl sayyn qazaqtardan eki myn, keyde ýsh myng qoydy aiyrbasqa alyp qúshanagha jiberip túrady. Múnday jaghdayda Qyzylbasovty eshkim eske aluy mýmkin emes-ti, ony tipti úmytyp ta ketti. Krasotochkin qyzyn beruge kelisip, kýieu bala birneshe kýnnen song qalyndyghyn kóruge keldi, az uaqyttan song taghy da kelip qyryq týrli syilyq әkeldi, syilyqtyng myqtylyghy sonsha eki apta boyy júrtqa kórsetuge qoyyldy. Tipti Baqsay men Karmanov stanisalarynyn  әielderi kelip kórip jatty. Múnday jaghdaygha tap bolghan Qyzylbasov kópke deyin sabyr jinap bolghan iske bolattay boldy, búl sәtsizdikke múqalghan joq. Biraq múnday kezde әzil-ospaqpen týrtetinder bolady emes pe, әsirese qyzdar, kezdese qalsa bir birining auzyna týkirip qoyghanday, neghyp kórinbey ketting deytin boldy. Jigitting yzaly jýregi kek alatyn sәtti izdey bastady, meyli kim bolsyn - Paholkin be, әlde Krasotochkin be, bәri bir. Paholkin de, Krasotochkin de  Qyzylbasovtan esh habary joq, quanyshty toylaryn atqaryp jýrip jatty. Osylay jarty jyl ótti, biraq Qyzylbasov búl mәselege óz nýktesin qoymaghan, sózderine qaraghanda bir jamandyqty oilastyryp jýrse kerek. Onyng kýtip jýrgen sәti mynaday bolsa kerek: jyldam jinalghan otryadta Qyzylbasovtyng baqytty qarsylasy ghana emes, onyng eki aghasy, әkesining inisi jәne úly men jiyenin ertken Krasotochkin shal da boldy. Sonymen birge ózge stanisalardan kelgen kazaktar ózara tuys, jekjat bolyp keletin, bir sózben aitqanda Sarayshyqtan jinalghan kazaktar, qatardaghylar men shendilerining kópshiligi Paholkin men Krasotochkin shalmen alys-jaqyn tuystyqtary bar adamdar edi.  Qyzylbasov búl adamdardyng keybirimen liniyalyq qyzmette (Resey eshqashan qazaq dalasyna qatysty "shekara" degen sózdi qoldanbaghan, onyng ornyna "liniya" deytin bolghan, yaghny qazaq dalasyn bos jatqan kenistik dep sanaghan, S. J.) jýrgen kezinde tanysqan bolsa, endi bir sәtte olardyng barlyghymen betpe-bet kezdesip otyr. Osynshama jek kórinishti adamdarmen bir mezgilde kezdesui Qyzylbasovtyng ejelgi ashu-yzasyn tudyrdy. Otryad keshke deyin bir jerde ghana demalys jasap búzyqtargha jete almay biraz joldy artyna qaldyrdy. Týnde demalyp alyp tanerteng kózdegen auylgha shabuyl jasamaq bolyp týneuge toqtady. Qanshalyqty qauipti aimaqta jýrgenin biletin kazaktar saqtyq sharalaryn jasap jan-jaghyna týgel kýzet qana qoymay, týnde jayylymgha shygharghan attardy erekshe kýzetke aldy. Týnning bir kezinde, qarauyldardyng ekinshi me, әlde ýshinshi auysymy kezinde kezekte túrghandardyng bireui, Qyzylbasov joq bolyp shyqty. Býkil otryadty dauystap, aiqaylap izdedi, bir jerde úiyqtap qaldy ma dedi, esh jerde joq, izi de, ózi de joq. Eshkim ne oilaryn bilmedi.  «Bizding Qyzylbasovtyng esi auysqan shyghar, - dep jatty kazaktar, - qayda joghalyp ketti: keshqúrym ghana bar edi - tyghylyp kelgen qarsaqtar (qazaqtar) úrlap alyp ketpedi me eken?" Al Qyzylbasov bolsa jaqyn jerde auyl bar ekenin bilip erekshe iske tәuekelge bardy: Ishki soqyr ashu-yza kókiregin kernep otryadqa kýtpegen jerden shabuyl jasap dúshpandaryn joq qylghysy kelu maqsatynda otryadtan qashqan. Osynday jamandyq oy otryad jinalghan kezde oiyna kelgen, ishinde  tolyp jatqan jek kóretin adamdary bar. Eshkimdi ayamaugha bel baylaghan Qyzylbasov, ózi jayly da oilamaghan...

Týn әli qaranghy, tannyng atuyna biraz uaqyt bar; otryad tynyghyp jatty, tek qarauyldar ghana anda-sanda qysqasha bir-birimen til qatyp túrdy. Osy kezde ýsh erjýrek qazaqtyng jas jigitteri otryadqa attardyng pyryldaghan dauysyn estiytin jerge jaqyn kelip jerge jabysyp enbektep kele jatty. Olardy anttan bezgen satqyn ertip әkeldi. Bireui aldynda, qalghan ekeui jerden basyn kótermey  alghashqynyng sonynan jer bauyrlap keledi. Ol on, on bes qadym jol sayyn toqtap, basyn kóterip jan-jaghyna qaraydy. Olardyng saq kele jatqany sonshalyqty, jylan siyaqty syrghyp keledi, әrqaysysynyng belinde ótkir pyshaq; kiyimderi óte jenil, jyrtyq shoqpyttar, pyshaqtan basqa esh qaruy joq.  Osylay jer bauyrlap kelgender attardy qorshap túrghan qarauyldar tizbegine jaqyndady, olardy týnek qaranghyda angharu mýmkin emes. Osylay birer minut kýtip qarauyldar bir birine jaqyndap sosyn alystaghan kezinde jigitter  túsaulanghan attardyng ishine kirip aldy. Áueli attargha ózinshe til qatyp sauyrynan sipap olardyng túsaularyn kese bastady, basqa attardyng da túsaularyn kesti. Sosyn bir mezgilde ýsheui de atqa qarghyp minip kýtpegen jerden qiqulatyp jylqylardy aiday bastady. Múnday qiqudy estimegen jylqylar túsaularyn ýzip esirip ongha, solgha shashyrap aldynan shyqqan qarauyldargha qaramay   qiqulap bara jatqan jigitterding sonynan shapty. Kazaktar osy minutta oryndarynan úshyp túryp qarularyna jarmasty. Qaru ústamasa bolmaytyn, sebebi osy sәtte birneshe jýz búzyqtar otryadqa qiqu salyp shapqan edi. Múnday tótenshe shabuylgha qarsy túru әriyne mýmkin emes, biraq tegeurindilik bolsa jәne oghan myltyq qosylsa, sәttilik bolsa tәrtipti emes tobyrlardyng qarqyny bәsendeydi, olar ekinshi ret shabuyldaymyn degenshe kazaktar uaqyt útyp myltyqtaryn oqtap ýlgeredi. Dәl osylay boldy da, qazaqtar eki-ýsh ret jasaghan shabuyldarynan song shegindi; qiqulary alystan estildi, otryad olardy tipti qumaqshy da boldy, biraq atty men jayau teng emes qoy, sol sebepten de jýzbasy Paholkin kazaktardyng paydasyz erligin toqtatty. Otryadta bar bolghany bes qana  at qalypty, tәuekelge bel bughan kazaktar qalghan attargha minip quylghan jylqylardyng sonynan shaba jóneldi. Búl kezde tang atyp kele jatqan edi, jylqylardy asyghystyqpen aidap bara jatqan jyrtqyshtar alystan kórindi. Bes attyng bireui ghana jaramdy bolatyn, qalghandary senimsiz edi.  Búl at uryadnik Krasotochkiyn, Paholkinnin  qayyn atasynyng astynda mingeni bolatyn. Jaujýrek shal  basqa tórt joldasyn kýtpey  baghyn synamaq bolyp jylqylardy qua jóneldi. Jylqylardy ainalyp ótip, qazaqtardyng dabyl qaqqanyna qaramastan, aldynan shyqqan qazaqtardyng birin týirep tastap qiqu salyp attardy ózine búrdy. Jylqylardy bir ainalyp ótip aldyna shyghyp bir top jylqyny qosyngha alyp keldi. Búl kezde onyng qasyndaghy tórt joldasy ýlgerip jetip qaytarylghan jylqygha shabuyl jasaudan qorghady. Attardyng birazyn qosyngha qaytaryp alyp kelgen song olardy dereu erttep mingen Paholkin bastaghan kazaktar  qazaqtardyng sonynan qaytadan shapty. Olardy quyp jetip bir bóligin jayratyp, qalghandary qashyp qútyldy, beseuin tútqyngha týsirdi, qughynnyng basty maqsaty da osy bolatyn. Tútqyngha alynghan bes adam otryadty týgelimen qútqaruy tiyis. Ólgendi qaytara almaysyn, qazaqtar ol jaghyna onsha basty qatyrmaydy, olar sonymen birge ólgenderding mýrdesin ózimen alyp ketip jerleuge asa mәn beredi; biraq tútqyndaryn qaytarugha erekshe bar kýshin salady, satyp alugha eshtenesin ayamaydy.

Kýn tolyq kóterilip bolghan kezde otryad jinalyp adamdary men attaryn týgendedi, Qyzylbasovtan basqalary týgel, eki-ýsh kazak ghana nayzamen, baltamen jaralanghan; biraq jetpiske juyq at jetispeydi. Ústalghan tútqyndardy qarap shyqqan Paholkin olardyng ishinen jaralanghan jas qazaq jigitti tandap alyp astyna bir jaman atti mingizip, ózin әbden qorqytyp búzyqtardyng bastyghy Jýsip Ghalykeev súltangha bar dep tapsyrdy. Eger týske deyin aidalyp ketken attar men Qyzylbasov jetkizilmese myna tútqyndardyng osy jerden óligin tabatyn bolasyndar, otryad Ghalykeevtyng auyldaryn tonap kezdeskenderding barlyghyn tiri qaldyrmaydy dep jetkizudi búiyrdy. Ýsh saghattan song Ghalykeev súltannan jaushy kelip tútqyndardy auystyrugha kelisetinin, biraq uaqyt merzimin úzartudy súrady, sebebi attardy úzaq jerge aidap әketipti, sonynan alyp keluge adam júmsalypty. Ayyrbas jartylay jasaldy. Attar aidap әkelindi, jaraly jәne tabylmaghan attar ýshin qazaqtar óz attaryn berdi. Biraq Qyzylbasovty, múnday jaghdayda ony ayamas ta edi, Paholkinning talabyna qaramastan bere almady, ol qashyp ketti dep sendirdi.  Osy sebepti negizge alyp jýzbasy tútqyndardy bere almaymyn dedi, sebebi qazaqtar kelisim shartyn oryndamady. Endeshe attardy qaytyp berinder dedi qazaqtar. Osylay dau bastalyp arty tóbeleske ainalyp, aqyr sony  qazaqtar ýshin tiyimsiz ayaqtaldy: kazaktar olardy ayausyz jazalap jaqyndaghan búzyqtargha qayta shauyp týnge deyin quyp soqty.   Osylay Paholkinning otryady Sarayshyqqa bir adamyn da joghaltpay aman-esen jetip әn salyp jenisti úranmen qaytyp keldi, eng bastysy kózdegen maqsatyn oryndady, jyrtqyshtardyng sazayyn tarttyrdy, malyn qaytaryp әkeldi.

Qyzylbasovtyng satqyndyghy jayly habar býkil әskerge tarady, onyng basyna aitylghan sonshama qarghys pen jaman sózder eshkimge aitylmaghan shyghar, jastyng da,  kәrining de laghnetteri  osy bir bishara jartylay persiyalyqtyng atyna tógildi.

Birneshe jyl ótti; Qyzybasov jayly dalalyqtan kelgen sol kezdegi habardyn, yaghny onyng habar-osharsyz joghalghany jayly sózding rastyghyn dәleldedi. Kýnderding bir kýninde, kýzding qaranghy týnek kýnderining birinde, osy әngimemizding basynda sipattalghan oqigha dәl solay bolyp qaytalandy: qazaqtardyng búzyq toby Kojeharovogha jaqyn jerdegi liniyanyng ishine kirip ketipti. Sol mezette jaghylghan ot belgiler túrghyndardyng barlyghyn ayaghynan tik túrghyzdy, jinalghan otryad tonaushylardyng sonyna týsti. Otryad keshke qaray  arqasyn kólge berip toqtady, ol jerde jaqsy jayylym bar eken, jaghalay qarauyl qoydy, sholghynshylardy belgili shatqalgha deyin (ol jerde bir tike jar bar edi) júmsap tosqauyl bar-joqtyghyn tekseruge jiberdi. Sholghynshylar shatqalgha qas qaraya jetti, jardyng ol jaghy men búl jaghyn birneshe shaqyrymgha deyin jýrip tekserdi. Eshbir jannyn  belgisi joq, tynyshtyq, esh jerde auyldyng nemese búzyqtardyng izi joq. Kenetten (sholghynshy kazaktardyng sózimen aityp otyrmyn) bir atty kazak tereng saydan aldyna shygha keledi: basyn shúlghyp, qolyn qúlaqshynyna aparady, amandasyp túrghan siyaqty, sýitti de  jasqana iymenip sholghynshylardy ainalyp ótedi. Osy kórgen qúbylys kazaktardy esinen tandyrghany sonsha, birneshe minut selt etpey qarap túrghan, oghan qarap dauys shygharmaghan... Sosyn ghana búl kazaktyng Qyzylbasov ekenin tanyp, atyn atap ózine shaqyrady, kýnәndi aityp keshirim súra, óz erkinmen basshylyqqa kel degendi aitady... Qyzylbasov әueli esh jauap qatqan joq, sosyn ainalshaqtap  az uaqyt túrdy da, әskerde ne bolyp jatyr, qazir ataman kim, pәlen-týgen degen kazaktar ýilerinde me dep súray bastady. Uryadnik búrynghy aitqan  bizben birge jýr degen sózderin qaytalady, ol taghy da basyn iyzep qúlaqshynyn ústap qoshtasqan belgi jasaghanday boldy da atyn saygha qaray búrdy, uryadnik osy kezde úmtylyp qolymen ústamaq bolyp edi sol zamatta ghayyp boldy. Uryadnik pen kazaktar Qúdaygha siynyp "Ámiyn, әmiyn" dep dúghalaryn oqyp bir sәt qashqyndy izdemek bolyp ainalany oralyp shyqty, biraq eshtene taba almady. Dәl osy jaghday kelesi kóktemde qaytalandy, búl joly shaghyn otryad súltan-praviytelige barymta men mal aidap ketu mәselesimen kómekke bara jatqan kezinde oryn aldy. Búl joly otryadqa týn ishinde kazak kelgen, dәl jer astynan shyqqanday; jasqana iymene jaqyndaydy, biraq alystap túrady; búl joly da әskerde ne bolyp jatyr dep súraydy. Qyzylbasovty biletinder ony birden tanyghan; kazaktar úmtylyp qorshap alady, biraq sol jerde joq bolady, jer astyna kirip ketkendey. Osy kezderden bastap oraldyq otryadtargha dalalyqta týn jamylghan úiyqtamaytyn kezbe kezdesetin boldy. Ol kezbe Qyzylbasovtyng ózi bolatyn. Kóp jyldar ótti, sol bir baqytsyz týnning bolghanyna birneshe ondaghan jyldar boldy, essizdikpen jasalghan sol bir yzaly kek sol bishara persiyalyqtyng yzaly qanyna órt qoyyp, erekshe qorqynyshty qylmys jasaugha,   óz janyn satugha alyp bardy. Onyng elesi sheksiz dalalyqty kezip jýr, izdep tynyshtyq taba almay jýr, orystyng otryadyn kezdestirse jaqyn kelip Orys jerinde, tughan Oraldyq әskerinde ne bolyp jatyr dep súraydy... Búl kýnderi oghan júrt ýirengen, ony tanidy; kazaktar osy bir júmbaq qúbylystan qoryqpaytyn boldy: alystan ýstine shapan, basyna eski dәstýrdegi qúlaqshyn kiygen aq boz atty, qara tory sarylau quarghan beti bar, búldyr túraqsyz kózdi, qoiy dóngelek qara múrtty kazakty kórse birden dúghasyn oqyp bir-birine: "Anang qara, týngi kezbe!" deytin boldy.

 V. I. Dali. Polunoshniyk. (Oral anyzy) //  Vladimir Dalidyng tolyq jinaghy (Kazak Luganskiy). Tom 7. — SPb., M., 1898.

Audarghan: Saghat Jýsip

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1468
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3244
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5397