Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan «Abay jәne XXI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty búl enbegin aqiqatynda óz basym Abaydy janasha týsinuding jana әlippesi dep qabyldadym. Óitkeni búghan deyin Abaydyng key naqyldary men qara sózderin, týrli ghaqiyalaryn aityp jýrgenimizben olardyng barlyghynyng da bizding eldigimiz ben memlekettiligimiz ýshin zor manyzy bar ekendigine oy jýgirte qoyghan joq edik. Bәlkim sodan da bolar «Abay qazaqtyng tek jaman minezin ghana terip aityp ketken eken ghoy» degen jansaq pikirlerding shang berip qalghany da joq emes, boldy.

Búl enbeginde Qasym-Jomart Toqaev Abaydy bizding ghasyrymyzdyn, yaghni, «Jana qoghamnyng janashyry» retinde parasatty da payymdy óz oiymen anyq ta aiqyn bildirip otyr. Rasynda da Abay bizge búrynghydan da endi jaqynday týsti, endi úghynyqty bola bastady. Preziydentimizding Abaydyng oilaryn býgingi zamannyng aghymymen jәne býgingi kýnnin, jalpy barsha adamzat balasyn tolghandyryp otyrghan ózekti mәselelerimen baylanystyra taldauy endigilerding Abay hakimning enbekterin óz erikterimen qolgha alyp, oqularyna sebepker bolary da anyq.

Abay rasynda da últtyq bolmystyng ýlgisi! Múny Qasym-Jomart Kemelúly óte payymdy zerdelep berdi. «Abaydyng shygharmalaryna zer salsaq, onyng ýnemi elding algha jyljuyna, ósip-órkendeuine shyn niyetimen tileules bolghanyn, osy iydeyany barynsha dәriptegenin bayqaymyz. Al ilgerileuding negizi bilim men ghylymda ekenin anyq bilemiz. Abay qazaqtyng damylsyz oqyp-ýirengenin bar jan-tәnimen qalady. «Ghylym tappay maqtanba» dep, bilimdi iygermeyinshe, biyikterding baghyna qoymaytynyn aitty. Ol «Biz ghylymdy satyp mal izdemek emespiz», – dep tújyrymdap, kerisinshe, el dәuletti boluy ýshin ghylymdy iygeru kerektigine nazar audardy. Úly Abaydyng «Payda oilama, ar oila, Talap qyl artyq biluge» degen ónegeli ósiyetin de osy túrghydan úghynuymyz qajet» – dep Preziydentimiz danyshpannyng osy tújyrymdarynyng qazirgi uaqytta da jәne qashan bolsyn ózekti bolyp qala beretindigin algha tartty.

Qazirgidey jahandanu zamanynda biz ózimizdi últ esebinde qalay saqtap qala alamyz degen oy әrqaysymyzdy mazalap jýrgeni de anyq. Osy oy úshyna iliger jauaptyng da Abayda barlyghyn Qasym-Jomart Toqaev dóp basyp tanytyp otyr. «Abaydy tanu – adamnyng ózin-ózi tanuy. Adamnyng ózin-ózi tanuy jәne ýnemi damyp otyruy, ghylymgha, bilimge basymdyq berui – kemeldikting kórinisi. Intellektualdy últ degenimiz de – osy. Osyghan oray, Abay sózi úrpaqtyng baghyt alatyn temirqazyghyna ainaluy qajet»,– degen Toqaev tújyrymyn býgingi jәne keler úrpaqtyng sanasyna berik ornyghugha tiyisti ataly sóz dep bilemin.

Taghy da Preziydentting «Dýnie jýzinde ghylym men bilimning týrli salalaryn damytugha zor ýles qosyp, býkil adamzatqa ortaq oishyl retinde tanylghan túlghalar barshylyq»,–dey kelip, endigi arada «sheteldikterding bәri birdey Qazaqstan degende birden Abaydyng esimin ataytynday dәrejege jetuimiz kerek. Ózge júrt «Qazaq halqy – Abaydyng halqy» dep bizge iltipat bildirip otyrsa, zor mәrtebe bolary anyq», – degeni barshamyzdy tereng oigha jeteleydi. Ázirge «Qazaqstan» degenimizde tek «Bayqonyrdy» ghana ataytyn sol sheteldikter endigi arada «men qazaqpyn» degende Abaydy birden auyzgha alatyn dәrejege jetsek, búl últ mereyi bolar edi! Ol ýshin әueli Abaydy barsha qazaq bizding ózimiz tanugha tiyistimiz! Alda osyghan jetu ýshin birlesip atqaratyn qyruar ister kýtip túr. Biz egemen el retinde ósip-órkendeuimiz ýshin memlekettiligimizdi nyghaytuymyz kerek».

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng «Abay jәne XXI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty búl enbegining taghy bir qúndylyghy, Abay oilaryn «Memleket isining mýddelesi» retinde qarastyruy deuge bolady. Rasynda, biz óz memleketimizdi әli de qúryp, sonymen birge, sol memlekettigimizdi әli de nyghaytugha tiyisti elmiz. Óitkeni, әr zamannyng óz talaby bar. Kóz shyrymyn alyp, bir qalghudy bilmey, óz tirshiligi men óz memlekettigining mýddesi ýshin jantalasyp jatqan qazirgi әlem qazaq elining aldyna da sәt sayyn jana jәne qatang talaptar qoyyp otyrghany da anyq.
«Úly aqyn ózining shygharmalarynda eldik múratty asqaqtatyp, últ birligin biyiktetti. Ol әdiletti qogham qúru iydeyasyn kótergen. Demek, Abaydyng kózqarastary HHI ghasyrdaghy Qazaqstan qoghamy jәne onyng bereke-birligi ýshin asa qúndy,–degen Preziydentimizding oiy hakim Abaydyng ústanymdarynyng órkeniyetti memleket qaghidalarymen ýndesetindigin ilandyra aitady.

Qazirgi jaghdayda Qasym-Jomart Toqaev ózining preziydenttik isinde Abay danalyghyn basshylyqqa alyp otyrghandyghyn angharamyz. Ásirese, Toqaevtyng 2019 jylghy 12 mausymda Preziydent qyzmetine kiriserde «Biz ýshin eng manyzdy mindet – zangha say adal qyzmet etu» degeni jәne de byltyrghy 2 qyrkýiektegi «Syndarly qoghamdyq dialog – Qazaqstannyng túraqtylyghy men órkendeuining negizi» atty Joldauynda «Azamattardyng barlyq syndarly ótinish-tilekterin jedel әri tiyimdi qarastyratyn «Halyq ýnine qúlaq asatyn memleket» tújyrymdamasyn iske asyru – bәrimizge ortaq mindet», – dep atap kórsetken qaghidalary úly Abaydyng sol әdiletti qogham qúru iydeyasymen ózektesip jatqandyghy dep aitar edim. Osy oy taghy bir oigha jeteleydi. Jalpy, biz endigi arada memlekettik istegi óz qyzmetimizdi de, jeke basymyzdy da Abaygha qarap týzeuge tiyistimiz. Sanaly da sapaly úrpaq tәrbiyeleu isining de basty nysany Abay boluy kerek!

Taghy bir ózekti mәsele zang ýstemdigin qamtamasyz etu mәselesi Preziydent maqalasynda әbden oryndy aityldy deuge bolady. Biz endigi arada óz Ata Zanymyzgha say qúqyqtyq jәne demokratiyalyq memleketti tolyq ornyqtyramyz desek, qazaqtyng aghayynshylyghynan búryn Zang qaghidalary basym túrugha tiyisti. Jasyratyny joq, qazirgi jastar adaldyq pen әdildiktin, sonyng ishinde Zannyng ýstemdik qúruyn qalaydy. Osy ýsheui, adaldyq, әdildik, Zang ýstemdigi bolmaghannan keyin jastarymyzdyng jigeri qúm bolyp, týnilip ketedi, shet el asyp jatady. Keybireuleri kýn kóristeri ýshin azghyndyq jolgha da týsedi. «Jamanshylyqqa bir eligip ketken son, boyyn jiyp alyp keterlik qayrat qazaqta kem bolady», – degen Abaydyng on tórtinshi qara sózinde aitylghan osy bir ghaqliyanyng da manyzdylyghyn eskergenimiz abzal.

«Bizge, Abay aitqanday, artyq maqtangha salynu, ózgeni qor, ózimizdi zor sanau, dau quu әste jaraspaydy. Ár qadamymyzdy anyq basyp, әlemde jәne elimizde bolyp jatqan oqighalardy bayyppen saraptay biluimiz qajet»,–degen Preziydent tújyrymy sol Abay aitqan «Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq…» siyaqty bes dúshpannyng qazaq qoghamyna әli de qauipti ekendigin andatady. Jasyratyny joq, әli de bolsa qazaq qoghamy sol Abay aitqan bes dúshpannyng arbauynan tolyq aryla da qoyghan joq.
Jәne de Toqaevtyng «Túraqtylyq pen damuymyzdyng kepili bolghan tatulyq pen birlikti bәrinen joghary qoyghan abzal.

Memleket mýddesin kózdesek, әueli sabaqtastyq saqtalyp, tógilgen ter men atqarghan enbekting dalagha ketpeuin oilayyq», – degen oiymen bizding әrqaysymyz sanasugha tiyistimiz. Osy kýnderi hakim Abaydyng «Tatulyqtan asqan joldas joq» degen qaghidasyn sanamyzgha berik ornyqtyrsaq adamshylyqtyng basy osy bolar edi.

«Adam ómiri tútasymen týrli qarym-qatynastardan qúralady. Onsyz adam qoghamnan bólinip qalmaq. Al qarym-qatynas mindetti týrde ózara jauapkershilikti tughyzady. Búl jauapkershilik qara basynyng qamyn biyik qoyatyn ózimshildik aralasqan kezde búzylady. Sondyqtan Abay: «Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa, Sonda tolyq bolasyng elden bólek», dep adamgha núrly aqyl men ystyq qayrattan bólek, jyly jýrek kerek ekenin aitady. Osy ýsh úghymdy ol ýnemi birlikte qarastyrady, biraq aldynghy ekeui jýrekke baghynuy kerek dep esepteydi», – degen Qasym-Jomart Kemelúlynyng osy bir payymdy sózi jalpy adamzat balasynyng adamy qúndylyqtarynyng tәrbiyesine qaray oiysary anyq.

Jabal Erghaliyev,
jazushy, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri,
Senatorlar kenesining mýshesi.

Abai.kz