Memleketin sýigen әr últshyldyng kóniline kirbing keltiretini jayt – óz Otanynyng әlemdik mәdeniy-ruhany kenistikte derbes sayasat jýrgize almauy. Bizding últshyldardyng bәrin orys tildi qazaq ortasy «naspat» nemese «divannyy batyr» atandyryp mandaylarynan jel esip jýr. 

Tarihtan belgili bir jayt otarshyldar óz bodanynan ketkenimen «tili men jazuyn әm shirkeuin» qaldyryp ketedi. Búl – endi búrynghy bodandarynyng ózderinsiz әlemdik mәdeniy-ruhany kenistikte derbes sayasat jýrgize almauy ýshin qylghan qiyapattary. Bizder ýshin, yaghni, OA týrkileri ýshin Baltyq elderi men Ukrainadan ýlgi alatyn dýnie kóp. Ukraindar últtyq tәuelsizdigin nyq bekemdeu ýshin biz siyaqty «orys әlemine jaltaqtamay» әri batyl, әri asa iri ýsh qadam jasady. Birinshisi – jarnama men kinoprokat tek óz tilderinde, ekinshisi – ukrain tiline audarylmaghan kitaptar búl memlekette satugha shygharylmaydy. Mindetti týrde tek audarmasy bar kitaptar kitap sórelerine qoyylady әm kontrafakti ýshin zor kólemdegi aiyppúl salynady. Kekildiler ana tilindegi kitaptardyng ótui ýshin jәne ana tilinde kinolar kórsetilui ýshin orys tildi kionteatr borondary men kitap saudasynyng alpauyttarynyng ayaq-qolyn zanmen matap, budjetten kók tiyn shygharmay, ruhaniy-mәdeny jeniske jetti. Ýshinshisi – shirkeulerin Mәskeu patriarhatynyng qarauynan shygharyp, Konstantinopoli patriarhatyna qaratyp ala bildi. 

Endi songhy mәsele OA memleketterining músylman dinbasylary «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp» Konstantinopoli patriarhymen birlese sheshetin әlemdik dengeydegi dýniye. 

Al, bizding aitpaq dýniyemiz, orys tildi jәne qazaq tildi otandastarymyz әriptik birtútastyqta boluy ýshin kiril jazuy orys tilinde de, qazaq tilinde latyn jazuyna birdey kóshui kerek. Búl iydeyany alghash kótergen Úlyqbek aghamyz bolatyn. Óitkeni, «ala qoydy bóle qyrqugha bolmaydy». 

Qazir әlemde eshkimge bodan bolmaghan nemis tilining ýsh, dat tilining eki, norveg tilining tórt jazu ýlgisi bar. Serbter – kiril men latyndy jarystyra qoldanyp jýrgen jalghyz memleket. Aghylshyndardyng búrynghy óz otarlarynyng jeke aghylshyn tekti jazu ýrdisi bar. Bizge osy aghylshyn otarlary qoldanghan jazu sayasatyn úsanu qajet. Ol ýshin qazaq jerinde qazaqstandyq orys latynyn ómirge әkeluge at salysuymyz qajet. Búl janalyq emes, 1920 jyldardyng sonynda «orys latyny» ómirge kelgen bolatyn. 

Orystardyng latyngha bet týzui I Petrden bastau alady. Polisha 1815 jyly Resey imperiyasy qúramyna endi. Ziyatkerligi men órkeniyeti asa joghary polyak mәdeniyeti orystargha әser etip, aragha 40 jyl salyp boy kótergen latyn әlipbiyin jaqtaushylar «orys jazuy artta qalghan, úsqynsyz» dep syn aityp, jappay latyngha kóshuge ýndedi. Orys baspasózi osy iydeyany ilip әketip qostady. Sol kezdegi patsha aghzam I Nikolay «býirekten siraq shygharyp otyrsyndar» dep polyaktardyng jazuyn orys jazuyna kóshire jazady. Osy jobany jaqtaghan «Oryt wedeniya novyh russkih liter» núsqasynyn  avtory ózindik orys әlipbiyin úsynyp, tek dәstýrli kiril әripterinen «ch», «sh», «y», «iy» jәne «ya»-ny ghana qaldyrdy. 1857 jyly Kondinskiy ózining «Uprosheniya russkogo pravopisaniya» atty núsqasyn jasauda rumyn, venger men fransuz latyny ýlgisin paydalandy. Tónkeristen keyin 1929 jyldyng qarashasynda tilshi ghalym Nikolay Feofanovich Yakovlev jetekshilik etken orys jazuyn latyndandyrudyng arnayy jeke komissiyasy «orys latynynyn» ýsh núsqasyn jasap shyqty. Yakovlev latyn jazuyn kiril әlipbiyine beyimdep, «sh» digrafyn «sc» dep tanbalaudy úsyndy. Jana әlipbiyde «y» men «y»-din ornyna «y» men «j» alyndy. «Viuga» sózi Yakovlev núsqasynda «vjuga» dep jazyldy. 1 jәne 2 surette osy komissiya jasaghan ómirge әkelgen әlipby ýlgileri berilip otyr.

Qazir RF oryn alyp otyrghan «orys latyny» talqylanuyna qatysty orys lingvisti Vladimir Pahomov: «...aliternativa kirilliyse vsegda sushestvuet, vedi pisimennosti po otnoshenii k yazyku vtorichna, tak kak predstavlyaet soboy rezulitat obshestvennogo dogovora» degen ong pikir aitty.

Al, 2017 jyly Gosdumanyng bir deputaty latyn negizindegi qosymsha orys әlipbiyin engizudi úsyndy. Ol serb ýrdisi men 1930 jyldary oryn alghan tarihy oqighany algha tartty. Resey deputaty orys jazuyn latyngha kóshirudi kótergen birinshi adam emes, bolishevikter biylikke kelgen son, jazu-syzuy joq, sibirdegi az úlystardy syltauratyp, tól jazuy bar armyan men gýrjini dayyn túrghan latyn jazuynan qaghys qaldyryp, Baytúrsynúlynyng tóte jazuyn qoldanatyn: qazaq, qaraqalpaq jәne qyrghyzdan bólek, shaghataylyq arab jazuymen birin-biri oqyp týsinetin barsha týrki últtaryn kýshtep latyngha kóshirdi. N. F. Yakovlev: «V rezulitate v 20-e gg. y v pervoy poloviyne 30-h gg. velasi ocheni aktivnaya rabota po sozdanii novyh alfavitov, iskluchiytelino na latinskoy  osnove. Bolishaya ih chasti konstruirovalasi Tehnograficheskoy komissiey VSKNA (lishi dlya yazykov narodov Severa sushestvoval otdelinyy sentr v Leningrade). Vsego, kak budet perechislyati v  samom konse etoy deyatelinosti, byl sozdan 71 takoy alfaviyt»,- dep jazady. Keyin búdan ýsh últtyng latyn jazuy syzylyp tastaldy. Olar: orys, armyan jәne gýrji. Nәtiyjesinde 25 mln. asatyn 68 últ pen úlysty qamtyghan 68 latyn әlipbii ómirge keldi. 

Arabtan bas tartyp, onyng ornyna jana әlipby tandaugha qatysty OA oryn alghan jaghdayatty belgili orys tilshisi Evgeniy Dmitriyevich Polivanov 1923 jyly: «Epoha – nedobroy pamyaty – russkogo kolonizatorstva ostavila takui nenavisti v tureskih narodah (suju po turkestanskiym) k rusifikasiy y ee orudii – missionerskim russkim transkkripsiyam, chto samo napominanie o ruskom shrifte bolezenno, kak trevojashee nedavnie rany ot nasionalinogo gneta; y potomu popytky ostaviti (dlya kakiyh-libo teoreticheskih soobrajeniy) vozmojnosti polizvatisya russkoy transkripsiey otnudi nelizya rekomendovati. Na II sezde uzbekskih rabotnikov prosvesheniya, kotoryy glavnoe vnimanie udelyal voprosu uzbekskoy grafiki, ny odin golosa ne bylo slyshno v polizu russkogo shrifta» dep jazady. 

Búl әreketti filologiya ghylymdarynyng doktory, RGhA Korrespondent-mýshesi, professor, RGhA tiltanu Institutynyng diyrektory Vladimir Alpatov: «...eto proishodilo v rusle politiky bolishevikov, gde latinizasiya protivopostavlyalasi rusifikasii, provodimoy sarskim praviytelistvom» dep aqtaydy.

Orys, armyan men gýrji әlipbiyleri Qyzyl Imperiyadaghy eng kóne jazu týrleri dep tanyldy da dayyn túrghan latyn jazuy kereksiz dep eseptelindi. Osy latyngha búrynghy Resey imperiyasyndaghy  basqa últtardy kýshtep kóshiru iydeyasynyng basynda Lunacharskiy men Lenin túrdy. Týrkiler arab әlipbiyin qoldanushy jas jazuly el dep tanyldy. Latyndanudan orys jazuy da tys qalmady. Nikolay Feofanovich Yakovlev toby tarapynan birneshe orys latyn jazuynyng ýlgileri jasaldy. 

Qazaq jerindegi orys latyny ýshin myna tómendegi ýlgi qolayly:

«ya», «y» jәne «yo» әripterine ya – ja, yu – jy, yo – jo, al: e – e, e-ning óz basy – je bolyp tanbalandy. 

Mobildi baylanys pen internet dәuiri әm SMS-habarlama jazu: orystardy orys latynymen jazugha mәjbýrleude. RF BAQ men zertteu ortalyqtary olardy eki topqa bóledi. Orystar qalay degenmende latyn jazuyn qoldanugha mәjbýr. 

Birinshi top kirilge úqsas latyn simvoldaryn terushiler: mysaly: B utore noJly4aJlocb kak-to tak, Ho 4utatb €to 6blJlo BecbMa u BecbMa Henpocto.

Ekinshi top orys-aghylshyn transliyterasiya erejesin qoldanushylar: mysaly: Kak pokazyvala praktika, poluchalos' u vsex po-raznomu, tak kak angliysky yazik sam lishon chetkikh pravil orfografii.

Orystar әleumettik jelilerin, internetin, messendjerlerin óz jazuyna kóshirgenimen orys latynyn qoldanudy esh toqtata almay otyr. Sol sebepti osydan eki jyl búryn 2018 jyly orys-aghylshyn transliyterasiya erejesi:  J – ZH, H – KH, S – CH, Ch –SH, Sh – SH, Sh – SHSH, – IE, Y – I, Yu – IU, Ya – IA bolyp qabyldandy. Osy arqyly sheteldik turister qala kóshelerining ataularyn әm jer-su attaryn latyn qarpimen oqu ýshin kiril-latyn orys jazuy qoldanylghan taqtashalar ilinu ýrdisi bastalyp ketti. Ári runette «A chto dumaete vy? Nujen ly russkomu yazyku eshyo odin alfaviyt?» atty talqylau forumdary etek alyp túr. 

Biz nege osy ýrdisten tys qalamyz. Elimizdegi jeke últtyq mektebi bar orys tildiler qauymy, tәjik jәne úighyr siyaqty últtardy tituldy últtyng manyna toptastyru ýshin qazir kirilmen jazyp jýrgen osy 3 últtan túratyn otandastarymyzdyng jazuyn týgeldey latyngha kóshiruge tiyispiz. Ázirshe ózbek mektebining ghana óz latyny bar. Nege jalghyz qazaq qana óz әlipbiyin auystyruy kerek!? 

Qazaq eli últqa bólip jarylmay jappay latyngha kóshui ýshin jalpyhalyqtyq referendum ótkiziluge tiyis. Bolashaq orys tildi qazaqstandyqtar men tәjik pen úighyrgha arnalghan qazaq latynyng әlipbiyin qazaq, orys, úighyr jәne tәjik tilining mamandary birlese jasaudy qolgha aluy kerek-aq.

Orys tildi otandastarymz ýshin Yakvovlev jasaghan әlipby bar. Tek sony orys tildi otandastarymyz ýshin qabyldau ghana qaldy. Óitkeni, Ýkimet bir kezderi zeynettkerlik jasyn 63 deyin úzartqanda eshkimmen aqyldaspay-aq kabiynette otyryp sheshe salghan. Orys tildiler ýshin qazaqstandyq orys jazuyn tap solay qabylday salugha boldy. 

Atamyz qazaq bólingendi bóri alady degendi tegin aitpaghan. Siz búghan qalay qaraysyz, aghayyn!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz