1953 jyldyng 30 mausymynda Qytay túnghysh retki jan sany sanaghyn jýrgizdi. Sanaq nәtiyjesi respublika jan sanynyng 601 mln 938 myng adam ekendigin kórsetti. Kóp balaly bolu dәstýri bar Qytay, azamattyq soghys ayaqtap, el ishi tynyshtyq tapqannan keyin qauyrt ósip sala bergen. Halyqtyng tәbighy ósimi 1950 jyly 19% (10.39mln), 1953 jyly 23% (13.37mln), 1954 jyly 24.8% (14.75mln) boldy.

Osy tústa, ishinara kózqaraqty intellegensiya jan sany ósimi qarqynynyng elding ekonomikalyq әleueti men ekonomikalyq ósim qarqynynan alqyp, halyqtyng túrmysynyng kóterilui men elding jan-jaqty damuyna kerekti kapital jinaugha auyrtpashylyq salatyndaghyna alandap, biylikke jan sanynyng qabaghat ósuine layyqty tejeu salu kerektigin eskertken-di. Biraq, «úly kósem» Mao «kompartiya basshylyghynda, adam bolsa bolghany, pәniyding neler keremetterin jasap tastaugha bolady» dep mәlimdep (1949 jyly qyrkýiek, «iydealistik tarihy tanymnyng bankrot boluy» maqalasy), «adam kóbeygen sayyn, kýsh úlghayady» deytin әigili tújyrymyn jariya etti (15.04.1958, «bir kooperativti tanystyru» maqalasy).

Osydan keyin-aq demografiya mәselesi jabyq taqyrypqa ainalyp, jan sany 1971 jyly tuytty josparlau sayasaty qolgha alynghangha deyin qalay ósuge mýmkin bolsa, solay ósip baqty. Memleketting damuy jәne halyqting әl-auqatyn kóteru qamy ýshin tuytqa layyqty tejem qoydy túnghysh kótergen kórnekti ekonomist, demograf, «jana demografiya teoriyasy» kitabynyng avtory Ma Yanchu Mao tarapynan «Qytaydyng Malitusy» (1958 jyl) atalyp, qughyngha týsti.

1971 jydy shildede Qytay ýkimeti «Tuytty josparlau qyzmetin dúrys jolgha qoy turaly bayandamasyn» jariyalap, jan sany ósimi kórsetkishin alghash ret el ekonomikasyn damytu josparyna kirgizdi. 1972 jyldan bastap tuylghan bala sany azaya bastady (berilgen QHR statistika agenttigining mәlimetine qaranyz). Búl ýderis 60 jyldyqtaghylardyng úrpaq sýng jasyna keluine baylanysty 1981-86 jyldary bala tuudyng kóbengine oryn bergenimen (kestege qaranyz), 1987 jyldan keyin qayta izine týsti. 1982 jyly QKP 12-sezi tuytty josparlaudy memlekettik sayasat esebinde bekitip, konstitusiyagha engizdi. Nәtiyjesinde 1987 jyldan bastap tuylatyn nәreste sanynyng jyldan jylgha azangy qalypty ýrdiske ailandy (kestege q.)

Búl el ekonomikasynyng qarjylyq qamtamasyzdanuyna múrsat berip, halyqty oqytu, emdeu, baspanamen qamtu siyaqty әleumettik mәselelerding qauyrt qordalanbauyna aitaqalsyn paydaly bolghanymen, memleketting strategiyalyq mýddelerine zaqym bolarlyq yqtimal saldarlardy da isharalady. 2000 jylghy QHR memstatagentikting jan sanyna jýrgizgen ishinara sanaghy eldegi jalpy tuu kórsetkishinen (memlekettegi 15-49 jas aralyghyndaghy әielderding dýniyege әkeletin bala sanynyng kórsetkishi) 1.22-ge týsip qalghandyghyn kórsetti! Búl әlemdik ortasha kórsetkish 2.45, damyghan elderding ortasha kórsetkishi 1.67 ghana emes, bala tuuy asa az sanalatyn Japoniyadan da (1.5) tómendep ketkendi bildiredi. Jalpy, búl kórsetkish 2.1 bolghanda ghana memleketing jan sanynda ósim bolady dep sanalady.

Mәselening salmaghyn baghamdaghan Qytay biyligi memleketting demografiya sayasatyna retteuler engizip kórdi. Mysaly, 19 ólkening auyl túrghyndaryna erli-zayyptylardyng túnghysh balalarynyng qyz bolghanyna baylanysty ekinshi bala alularyna rúhsat berildi. Elding shetkeri 5 ólkesinde jәne jan sany 10 mln-gha jetpeytin últtargha 2 bala kóruge jol qoyyldy. Erli-zayyptylardyng ekeui de, óz ata-analarynan jalghyz bala bolghandarynda, eki bala alularyna (2011), bireuining óz ata-anasynan jalghyz ekendigi de esepke alynyp, eki bala alularyna rúhsat etildi (2013jyl). Dese de, múnyng barlyghy bala tuu kórsetkishining jylma-jyl azangyn toqtata alghan joq. 

2003-2016 jj. aralyghynda bala tuudyng jylaralyq aiyrmasynyng úlghausar alshaqtap ketpegenin aitpaghanda (kestege q). Ondaghan jyldar jýrgizilgen tuytty josparlau eldegi tútas jan sanynyng ósimin tejeumen bir uaqytta, júmys kýshining ósimin de tejedi. «Qytay statistikasy jylnamasy-2018» mәlimetinshe, 2013-2018 jyldary qytaydyng júmys kýshi 25.6 mln adamgha azayghan. BÚÚ, tipti, 2050 jylgha jetkende Qytaydyng júmys kýshi 200 mln adamgha azayatynyn boljap otyr.

Júmys kýshining obsolutty sanynyng azangymen birge, mynaday kelensizdikting zardabynyng tipten soraqy bolatyp týri bar. Bir otbasynda bir bala tuu sayasaty 176 mln jalqy úrpaqty dýniyege әkeldi. Olardyng basym kópsandysy otbasynda jalghyz boluyna baylanysty erketotay kýy keshti. Nәtiyjesinde, Qytayda әukildegen, ózimshil, enbekti qalamaytyn, bólisuge qyryn, shamshyl úrpaq jetilip shyqty jәne búlar óndirushilikten kóri tútynushylyqqa, óte-móte, beyim boldy. Búlardyng zamanauy kәsiby bilimi joghary bolghanymen, ózi tughan últtyng bolmysyndaghy enbekqorlyq, ýnemshildik, toptasqyshtyq syqyldy qasiyetterin mýlde joghaltyp aldy.

Jaghdaydy saralay kele, 2015 jyly jeltoqsanda QHR memlekettik halyq qúryltayy «jan sany jәne tuytty josparlau zanyna» ózgerister engizip, 2016 jyldyng 1 qantarynan bastap otbasynda jalpylama 2 bala alugha  jol qoydy. Biraq, jan sanynyng artuy 2016, 2017 eki jylghy sekiristen keyin, kýtkendegidey meje bere alghan joq (kestege q.). Bala tuudyng jyldyq ósimi jiti tómendeumen birge, tómendeu ýrdisi de ýdemelilik sipat aluda. «Qazir senimdi týrde aitugha bolady, 2018 jyly bala tuu kólemi songhy 10 jyldaghy eng tómengi kórsetkish sanalghanymen, ol 2018-den keyingi 100 jyldaghy jan sany eng kóp ósken jyl bolyp qalmaq» («Qytaydyng dilgir oqymystylary» sayty).

Osyghan sәikes, Qytaydaghy tuyt jasyndaghy әielderding sany da kemip barady. Qytaylyq sarapshylar 2018-2028 jyldary 22-30 jas aralyghyndaghy ýilenu jasyndaghy qyzdardyng sany 37%-ke azayatynyn boljap otyr (atalghan sayt). Demek, Qytayda sәbiylerding dýniyege kelui onan ary azaya bermek. Múnyng basty sebebi tútynu qúnynyng erepaysyz artyp, bala tuu men ony asyraudyn, oqytudyn, ýileuding ózindik qúnynyng ata-ananyng qaltasy kótere almaytyn shekke jetkendiginen. Mysaly, Qytaydyng iri qalalarynda budjettik qyzmetkerler qazirgi tabystaryn jinaqtap qazirgi bagha boyynsha baspana alu ýshin ghasyr boyy qarjy jinaulary kerek eken.

Osynday jaghdayda, Qytay ghashyqtary úrpaq kóru emes, ózderine menshikti qújyra aludy da armandaugha dәtteri barmauda (qazirding ózinde 200 mln otbasy somasy 28 trln yuan bolghan túrghynýy nesiyesimen basy qatuda). Búl kezeginde ýilenbeuge, ýilenbey birge túrugha, sәby almaugha iytermeleude. Tiyisti tekseruler 1985-89 jyldary tuylghan Qytay qyzdarynyng 10%-nin, jigitterding 25%-ning boydaq jýrgenine, ýilenbey birge túrghandar salystyrmasynyng 30%-ke jetkenine kóz jetkizgen (finanstayms sayty, Qytaytili núsqasy 20.01.2020). 

Qytayda balanyng azayyp tuyluyna tuyt jasyndaghy ata-analardyng sanalarynyng zamangha say ózgergendigi de sebep boluda. Tuytty josparlau mezgilinde tuylghan qytaylyqtardyng elding jalpy bettik órleui men sheteldermen jii baylanysqan túsynda ómirge kelgenderi mәlim. Sәikesinshe, olar óz ata-analaryna salystyrghanda zamanauy bilim alu mýmkindigine ie boldy, osyzamanghy týisik-tanym qalyptastyrdy, әlemning túrmys daghdylaryn qabyldady. Mysaly, Qytaydaghy otbasyn ilesip zertteu mәlimetterining aighaqtauynsha, 80-jyldyqtardan keyingilerding ýilenerden búryn ekiqabat bolyp qalatyndarynyng salystyrmasy 40%-ke jetken. Al múnday jayt olardyng әke-sheshelerining buyny ýshin úyatty jaghday sanalatyn. Sondyqtan da, olar ýshin ata-anasynyng dәstýrin ústanyp, bala sýng bayyzdy ústanym sanalmay barady. 2016 jylghy otbasynan ýlgi alyp tekseru nәtiyjesi bir balanyng ómirge kelu kórsetkishinin, tipti, 0.69–gha týsip ketkenine menzeydi (jogharydaghy 1.22-men salystyrynyz). «Birinshi balanyng tuyluynyng ózi múnday dengeyge týsip ketkeninen qaraghanda, 90-jyldyqtardan keyingi qyzdardyng 31%-ning bala kótermey óteninin kesip aitugha bolady» («Qytaydyng dilgir oqymystylary» sayty). Mine, bala tuudyng azangy, tuyt jasyndaghy qyzdardyng azangy jәne olardyng bala tuu niyetining kemui Qytaydyng jan sanynyng jyl sayyn kemui ýrdisin tezdete týspek. 

Qytaydyng jan sany qúrylymynda osyghan kereghar ekinshi ýrdis beleng aluda. Ol - jalpy jan sanynda egde jastaghylardyng ýlesining artyp bara jatqandyghy, yaghny qoghamnyng qarttanuy qúbylysy. Halyqaralyq daghdy boyynsha, bir elde 60 jastan asqan kisilerding ýlesi 10%-ten, 65 jastan arghylardyng ýlesi 7%-ten assa, qarttanghan el nemese qogham bolyp sanalady. Qytaydyng «2015 jyldyq el ekonomikasy men әleumettik damuynyng qorytyndy esebinde» 1.374 mlrd halyqtyng ishinde 60 jastan asqandar sanynyng 220 mln-gha jetip, salystyrmaly ýlesining 16.1%, 65 jastan egdelerding 143 mln-nan asyp 10.5% ústaghanyn jariyalady. Búl kórsetkish halyqaralyq ólshemning 1.5 esesine parapar keledi jәne búl ýrdisting ýdemese bәsendeytin týri joq.

Tuytty josparlau dәuirinde otbasynda jalghyz tuylghan úrpaq óz әke-sheshesi jәne olardyng әke-sheshesi bolyp, 6 kisining alaqanynda óbektese, endi solardyng qamyn jasap, kýtimge alatyn jaghdaygha dóp kelip otyr.  2016 jylghy enbek jәne әleumettik qamtamasyzdandyru minstrligining esebinde, býkil Qytay boyynsha qala-kent túrghyndarynyng asyray-baghyy koofiysenti 2.75:1 qatynasyn (2.75 kisi 1 qartty asyraydy) kórsetse, búl kórsetkish Hey lonjiyang (Neilongjiang) ólkesinde 1.3:1 qatynasyna týsip ketken. Qytaydyng qarttar sanynyng qisapsyz kóp boluymen qatar, búl ýrdisting elding jalpy damu dengeyimen ýiles kelmeui de auyr mәseleler tuyndatuda.

Álemdik tәjriybede qarttanu qogham jan-jaqty damudyng joghary dengeyine jetkendigining belgisi ispetti qúbylys bolyp kelgen-di. Mysaly, qarttar ýlesining qazirgi Qytaydyng jaghdayyna parapar shekke jetkendegi Germaniyanyng jan basyndyq jalpy ishki ónimi (JIÓ) 18000$, AQSh pen Japoniyaniki tiyisinshe 29000$ jәne 38000$ bolatyn. Sonymen qatar olardyng qarttardy qamtamasyzdandyru tetikteri de meyilinshe jetilgen-di. Qytaydyng býgingi kisi basyna shaqqandaghy JIÓ 8-9000$ kóleminde. Búl óz kezeginde qarttardyng úrpaqtaryna zildey auyrtpashylyq salumen birge, memleketting makroekonomikalyq sayasaty men budjetine de salmaq ýstep, auyr әleumettik mәselelerge soqtyryp otyr. Mysaly, janaghy atalghan Hey lonjiyang ólkesining 2016 jylghy zeynetkerlikke tóleuge tiyisti qarjysy 23.2 mlrd yuan jetpey qalghan (QHR enbek jәne әleumettik qamtamasyzdandyru minstrligi 2017 jylghy esebi). Memleket endi osy somany zeynetaqy qorynda qarjysy jetkilikti ólkelerding esebinen jauyp bergen. Sol jylghy esepte osy ólkeden basqa taghy 5 ólkening atalmysh qarjysy jetispegen. Qytay ekonomisteri 2050 jylgha jetkende, tútas el kóleminde Hey lonjyandaghyday jaghdaygha beteki keletindey yqtimaldyqty aityp, «sonda halyqaralyq kómekke jýginemiz be» dep dabyl qaghuda.

Mәselening әleumettik mәnine ýnilsek, Qytay biyligi men tútas qogham qoghamnyng qarttanuyna dayyn bolmay otyr. Tuytty josparlaudy jolgha qoya bastaghan jyldary, tiyisti kýdik keltirgen oqymystylargha biylik «tuytty josparlanyz, qartayghanynyzda ýkimet asyraydy» degen úranmen jauap bergen. Kele-kele búl úran «tuytty josparlanyz, ýkimet asyraugha kómektesedi» bolyp ózgergen. Býginge kelgende «qarttardy asyrauda ýkimetke iyek artpaghan jón» dep otyr. Ýkimetke senip ýirengen halyqtyng qarttyq qogham, qarttardy asyrau jayly oilanugha niyettenuge de, daghdylanugha da zauqy bolghan joq. Endi kelip kimge shaghynaryn bilmey daghdaruda.

Memleket bolsa, memleketting qamtamasyzdandyruy túrghysynan óz dәrejesinde júmys jasay almay kýmiljude. Búl osy kýnge deyin jýrgizilgen reformalar synaghynyng osy mәseleni sheshuding útymdy da oilastyrylghan tetigin tauyp bere almaghandyghynan derek beredi. Mysaly, óz úrpaqtaryn aitpaghanda, sonshama qalyng qartty memleket tarapynan baghyp-qarau men kýtimge aludyng әleumettik mehanizmi jaraqtandyrylmady. Qazirding ózinde qarttardyng kýtimine 10 mln baptau-emdeu mamandary qajet bolsa, naqty júmys jasap jatqan qyzmetkerler sany 1 mln-gha jetpeydi eken. Olardyng basym kópshiligining ózi arnayy dayyndyq kórmegen, medisinalyq bilimi joq, tek júmys tabu ýshin qala jaghalaghan syrt buyndap qalghan kisilerden qúram tapqandar bolyp shyqty. (2016 jyly Qytay ýkimeti medisinalyq reformasynyng sәtsiz boghandyghyn moyyndaghan). 

Bala tuudyng ýdemeli azangy Qytaylyqtardyng absolutty sanynyng azangna alyp kelip, jalpy súranystyng qysqaruyn tudyryp, ekonomikalyq ósimning artuyna tejem saluymen qoymay, júmys qolynyng kemui túrghysynan әleumettik baylyqtyng molyghuyna túsau bola bastady. Jan sany qúrylymynyng qarttanuy memleket pen asyraushylardyng jýktemeligin auyrlatyp, ekonomikalyq qana emes, әleumettik, móraldyq, psihologiyalyq mәsselege ainaluda. Osylaysha, Qytay qoghamy býginderi auyr demografiyalyq daghdaryspen betpe-bet kelip otyr.

Mәselening úzaq bolashaqtyq strategiyalyq qyryna ýnilgende, ol ekonomikalyq ósimning qúldyrauy, ekologiyalyq kelensizdikting ótkirligi, Tayvannyng derbestik qalauy, SUAR-daghy órshigen separatistik pyighyldar, eldegi móraldyq toqyraular siyaqty tolghaqty mәselelerding qay-qaysynan da auyr bolmasa kem soqpayyn dep túr.

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz