Ýisinder jyl sanauymyzdan búrynghy II ghasyrdan, jyl sanauymyzdyng V ghasyryna deyin Jetisu men Qyrghyzstan aumaghynda jәne Shynjang ónirinde 600 jyldan astam uaqyt memleket qúryp, memleketti basqarudyng sayasy qúrylymyn tolyq qalyptastyrghan ejelgi halyq.

Ýisin – qazaqtyng etnikalyq týp negizi әri últ bolyp qalyptasuynyng úiytqysy bolghan ýlken úlys. Shejire boyynsha ýisinder – Abaq, Taraq bolyp ekige bólinedi. Abaq ýisinnen – Alban, Suan, Dulat, Ysty, Oshaqty, Shapyrashty, Saryýisin bolyp tarmaqtalady. Al, Taraq ýisinnen – Jalayyr. 

Qytay derekterinde Ýisin memleketining jan sany 120 myng týtin, 630 myng adam, 188 myng 300 әsker bary jazylghan. Batys ónirdegi 40 memleketting jan sany men әsker sanynyng jalpy jiyntyghynan әldeqayda kóp bolghan. Sol zamandaghy sanaq boyynsha, Batys ónirdegi 40 memlekette 39 myng 895 týtin, 309 myng 557 adam, 70 myng 499 әskeri bolghan, – deydi. 

Ýisinderding tili turaly bizge jetken derek az. Qytay derekterinde Ýisin qoghamynda «Yabular, Yabghú» degen ataudyng bolghany turaly aitylady. Sonymen birge, Ýisin – kóshpeli el. Olar mal sonynda kóship-qonyp jýredi. Ghúndarmen túrmys-salty úqsas. Ondaghan myng sadaqshysy bar, erjýrek, jauynger keledi, – degen mәlimet bar. Yabghú sózi Bilge qaghan bitiktasynydaghy jazularda kezigedi. Onda bylay berilgen: eki úlyma yabghú, chad ataghyn berdim deydi. Yabghú sózi Týrki qaghanattarynda qoldanylghan lauazymdyq atau. Ýisinderding tili jóninde Japon ghalymy Shiratory Kurakichidyng zertteu qorytyndysy bylay: «Ejelgi Ýisin handarynyn, basshylarynyng esimderinde «mi» (靡) degen sóz kóp qoldanylady», – deydi. Ejelgi qytayshadaghy «mi» (靡) degen әrip Han patshalyghy zamanynda «bi» dep dybystalghanyn anyqtaghan. Bizding qazaq qoghamynda erte, ortaghasyrlyq túlghalardyng esimderining sonynda da «bi» sózi qatar qoldanylghanyn kórip otyrmyz. 

Ghúndar – týrkilerding týp tamyrynyng biri. Ýisin men ghún bir dәuirde tay-qúlynday tebisip birge ósken, salt-dәstýr mәdeniyeti bir, tuystas elder bolghanyn eski tarihtyng betteri aighaqtaydy. Al, Batys ónirdegi ózge halyqtar jayly qytay jazbalarynda bylay delingen: «Dad-Uannan Parfiyagha deyingi elderding tilderi týrlishe bolghanymen, әdet-ghúryptary bir-birine óte juyq. Birining sózin biri týsine beredi. Adamdary shýnirek kóz, qaba saqaldy keledi. Saudagha shetinen jýirik, bir tiyndy da ary-beri jibermeydi. Olar jalpy әiel zatyn qúrmetteudi әdetke ainaldyrghan. Erkekter әielining sózinen shyqpaydy». Batys ónirdegi memleketterding halqy, jalpy alghanda, qala qorghany, egistik jeri, baghymdyq maly bar otyryqshy júrt. Túrmys-salty ghúndar men ýisinderden ózgeshe bolghandyqtan, olar ghúndargha bodan, tәueldi kýige týse bergen, – dep bayandaydy. Búl arada Dad-Uan degeni qazirgi Ferghana. Demek, Batys ónirdegi memleketterding halqy dep qazirgi Ózbekstan, Týrkimenstan, Iran, Tәjikstan, Aughanstan, Ontýstik Shynjan  aumaqtaryndaghy ejelgi otyryqshy halyqtardy kórsetip otyr. Otyryqshy halyqtardyng arasyna ýisinder men ghúndardy qospaghan. «Hannama Ghún bayanynda» ýisinder turaly bylay deydi: «Ýisinder salt boyynsha jayshylyqta mal baghyp, ang aulap kýneltedi. Jaugershilik bola qalsa, barlyq adam soghysqa attanyp, jortuylgha shyghady. Búl olardyng sýiegine bitken tabighaty», – delingen. Qytaylar sonymen birge ýisinder jylqyny kóp ústaytyndyghyn, baylarynda 4-5 mynnan jylqy bar ekenin jazyp ketken. Qytay derekterinde ejelgi ýisinderding salt-dәstýr mәdeniyetin Batys ónirdegi otyryqshy halyqtardyng eshbirine úqsatpay, ghúndargha úqsatuyna qaraghanda, ýisinder naghyz kóshpeli týrkiler bolghanyn bildiredi. Ýisinderge úzatylghan Shijýn hanshanyn:

 Kómkerilgen kiyizben,
Dóngelek ýy – túraghy.
Ishken asy qymyzben,
Etten ghana túrady, – dep jyrlanatyn myna óleni kóshpeli qazaq ómirin eske týsiredi. Al, ýisinder qoghamynan bizge jetken «yabghú», «bi, mi» degen sózder olardy týrki tilinde sóilegenin anghartady.

Jetisu, Ile jәne Ystyqkól manayyndaghy ejelgi ýisin qorymdaryna arheolog ghalymdar zertteu jýrgizgende, qúndy jәdigerlik búiymdar tabylghan. Ýisinder óz dәuirindegi órkeniyetting ozyq óresine jetkendigin kórsetip túr. Olar metall qorytyp, qaru-jaraq, óndiris saymandaryn jәne altyn-kýmisten әrtýrli әshekey búiymdar jasaghany, aghash óndep, tas qashaghany anyqtalyp otyr. Ýisinder qala salyp, saudany jandandyrghany bayqalady. Ýisinderding jazghy, qysqy ordalary Kegende, Ystyqkólding jiyeginde, Ór Tekestegi Shaty angharynda jәne Tómengi Tekeste bolghanyn osy ónirlerdegi eski qala men ýlken eldi-mekenderding qaldyqtary, oba-qorymdar,  eskertkishter kórsetip túr. . 

Alayda, ejelgi ýisinderding keyingi taghdyry jóninde tarihshylar arasynda talasty týiinder kóp. Tipti ejelgi ýisindermen qazirgi ýisinderdi eki basqa halyq, ejelgi ýisinder Pamir taularyna qaray asyp ketken, bolmasa V ghasyrda-aq jer betinen qúryp joghalaghan, qazirgi ýisinder Shynghys han zamanynyda ghana payda bolghan halyq dep esepteytinder de bar. Anyq-qanyghyn jazbasha derekterden bileyik. Qytay derekterinde ýisinder turaly songhy mәlimet bizding zamanymyzdyng 437 jyly hatqa týsken. Aragha 476 jyl salyp, yaghny 913 jyly taghy da qytay derekterinde Qiyr Shyghystaghy Liyau (Qidan) patshalyghynyng ordasyna ýisinderding barghany turaly mәlimet bar. Onda bylay delingen: «913 jyly 14 tamyzda Shýrshitten, 24 tamyz kýni Túighyn, Ýisin, Merkitterden de kәdesimen elshiler keldi», – deydi. Búl qalay bolghany? Jetisudaghy ýisinderding X ghasyrda 4-5 myng shaqyrym shalghaydaghy Qiyr Shyghysqa elshi jibergeni nesi? Joq әlde Qiyr Shyghysqa tayau manda ýisinder boldy ma? Zerdeley qarasaq, onyng da ózindik sebebi bar kórinedi. Ýisinder Tashkentten Ordosqa deyingi bir beldeulik, 5-6 myng shaqyrymdyq alapta mekendegen el. Ol ýshin ýisinderdi aumaqtyq jaqtan ekige bólip qarastyrugha bolady. Jetisudaghy ýisinderdi «Batys Ýisinder», Qiyr Shyghystaghy ýisinderdi «Shyghys Ýisinder» dep ataugha tura keledi. 913 jyly Liyau (Qidan) patshalyghynyng ordasyna elshi jibergender Shyghys Ýisinder. Osy mezgilde Batys Ýisinder Qarahan memleketining qúramynda Shybyl degen atpen memleketti qúraushy negizgi úlystardyng biri retinde ómir sýrip jatty. Al, Shyghys Ýisinderding keyingi úrpaqtary qazirgi kýni Qytaygha qarasty Ishki Monghol avtonomiyaly rayonynyng (ólke dәrejeli) Ordos ónirin mekendeydi. Olar monghol últynyng qúramynda ýisin esimimen ru retinde jasap keledi. Tarihshy, ghalym Qarjaubay Sartqojaúlynyng anyqtauynsha, Ordostaghy ýisinderding qasynda qanlylar da bar eken. Shyghystanushy ghalym S.Malov Monghol dalasynan tabylghan ertedegi týrkilerden qalghan tasqa qashalghan jazularda, Tonkók jyr eskertkishinde ýisinder turaly jazylghanyn sipattaydy. 

Ejelgi Ýisin memleketi negizinen bir tekti taypalardan qúram tapqan. Memleketti әr dәuirde óz ishinen shyqqan ýstem taypalar biyledi. Solardyng biri Yuabandar (Alban) biyligi arydan bastalady. Bizding zamanymyzdyng 53 jyly Ýisin ordasynda qytay qyzdardan tughan balalar men ghún qyzdardan tughan balalar arasynda taqqa talas oryn alyp, Fyng Liyau hanymnyng jarastyruymen Yangýy by Úly Kýnbi, Ójet by Kishi Kýnby bolyp bólinedi. Úly Kýnbiylik ontýstik iyelik atanyp,  60 myng týtinge qol jetkizip, Ystyqkól, Ile alqabyn ortalyq etken. Kishi Kýnbiylik Teristik Kýnbiylik atanyp, 40 myng otbasyna ie bolghan. Tarihshy ghalym Sәden Eskendirúly «40 myng otbasynyng basyn qúraghan Kishi Kýnbiylik týrikterden ilgeri Yúrpan (Yebani) bektigi atalghan Albandar odaghyn qúrghan», – dep tújyrymdaydy. Biz de Qytaydyng tarihy derekterine sýiene otyryp, Sәden Eskendirúlynyng osy tújyrymynyng shyndyqqa ýilesetinine kózimiz jetti. Yúrpandar (Yebani, Alban) jayly qytay derekterinde «Uynama» men «Soltýstik әuletter tarihy» atty enbekterinde biraz mәlimetter bar. Ejelgi qytay derekterinde Ýisin men Yúrpannyng (ngebani, Alban) attary birdey atalyp, mekendegen jerlerin bir ónirden kórsetuine qaraghanda, ýisinder Úly jәne Kishi Kýnbiylikke bólingen son, Kishi Kýnbiylikting halqy Yúrpandar (Yebani, Alban) biyliginde bolghany anyq. Ýisin elinde Kishi Kýnbiyding yqpaldy bolghany turaly qytay derekteri 99-buma 69-ghúmyrnama Uang Mang 4133-betinde aitylady. 

Ejelgi Yúrpandardyng (ngebani) Albandar ekenin XIX ghasyrda N.Aristov jazyp ketken. Onyng payymynsha, Yuebani degenimiz dulattargha jaqyn alban men suan taypalary bolghan deydi. Yúrpandar (悦般) esimi әr eldegi ghalymdar jaghynan tarihta әrtýrli transkripsiyalanghan. Mysaly, N.Aristov Yuebani, Tomashek Yaban, Baqyt Ejenqanúly Alban, Shue Zunjyng Yaghma, Go Shilyang Yúrpan dep jazdy. 

Osydan 2 myng jyl búryn ýisinder Abyl, Azyq, Alban, Sanjar eli, Duly eli dep bólingen. Keyin Azyq elin Moghol dep atau qalyptasqan. Tonykók, Kýltegin jazularyndaghy Az rulary, Esik jazuyndaghy Iz eli, L.Gumiylevting «Qiyal patshalyghyn izdeu» kitabynyng 390-shy betinde keltiretin azdar – osy Azyq eli men rulary. 

«Soltýstik әuletter tarihynda» Yúrpandar (Yeban, Alban) «Tәipmyng Jynchýnning 9-jyly (b.z. 448 jyly) Soltýstik Uy patshalyghyna elshi jibergeni jayly derekter bar. Demek, búl dәuirde Yúrpandar (Yeban, Alban) Ýisin ordasynyng biyligin tútastay óz qolyna alghanyn bildiredi. 

V ghasyrdyng ortasyna tayau Yueban (Alban) birlestigindegi ýisinder men qytaylardyng territoriyasynyng arasynda Jujan, Sanby qatarly jana kýshter payda bolyp, eki elding arasyndaghy qarym-qatynasty ýzip tastaghan. Saldarynan osy mezgilden bastap qytaylar ýisinder jayly mәlimetter qaldyra almaghan. Jemsary, Tarbaghatay ónirindegi ýisinder shyghysqa qaray auyp, qazirgi Mongholiya dalasyna qonys audaryp, Ordos ónirindegi shyghys ýisinderdi qalyptastyrdy. Al, Jetisudaghy ýisinder Yúrpandar (Yebani, Alban) birlestiginde V ghasyrdan VII ghasyrgha deyin boldy. Yúrpandardan (Yebani, Alban) song VII ghasyrdyng basynda Ýisin jerinde Batys Týrik qaghanaty qúrylyp, VIII ghasyrdyng basyna deyin ómir sýrdi. Biylikte Dulular (Dulattar) men Ashinalar ýstem oryngha shyqty. Batys Týrik qaghanatynan song VIII ghasyrdyng basynda Jetisuda Týrkeshter (Saryýisin) qaghanat qúryp, biylikte boldy. Osylaysha Ýisin taypalary birinen keyin biri kezegimen memlekettik biylikti jalghastyra berdi. Qytay derekterinde 542 jyldan bastap Týrik esimi kezigedi. 

Batys Týrik qaghanatyn qúrushy taypalardyng biri – dululardyng dulat ekeni talas tudyrmasa kerek. Al, Ashina sózi qytay tilinde Asina (asana~asna) dep aitylatynyn tarihy derekter rastaydy. Bizshe, Ashina men Usun (ýisin) etnoniymi bir atau. Qazirde key ghalymdar ejelgi qytay derekterinde qytay iyerogliyfimen jazylghan Usun (乌孙) iyerogliyfining ejelgi taghy bir oqyluy asuan, ashian (乌孙 Assiani, A swan) ekenin dәleldep otyr. 

Bizshe, ejelgi qytay iyerogliyfimen USUN 乌孙 (taghy bir oqyluy ashian, ashino, assian, a suan) dep jazylghan ýlken úlystyng aty Batys Týrik qaghanaty túsynda  AShINA dep hatqa týsken. Yaghny Usun (Ýisin) men Ashina ekeui bir taypa, bir halyq. Bizding zamanymyzdyng 545 jyly eng alghash ret Týrik qaghanatyn qúrghandardyng biri Ashinalar edi. Ashinalardy qytaylar keyin «Tu-ku» (týrik) dep atady. Yaghni, ýisinder VI ghasyrdan bastap Jetisuda Ashina (Ýisin), Dulu (Dulat), Týrik, Týrkesh degen attarmen qaytadan tarih sahnasyna kóterilip, qaghandyq qúrdy. 

Ejelgi ýisinder turaly hatqa týsken kók bóri anyzy ashinalarda da kezigedi. Qytay derekterindegi Asian, Ashian degenimiz qazaqsha «Aspan» (ejelgi týrikshe asman) degen atau boluy әbden mýmkin. Yaghny «Aspan eli» degen maghyna beredi. Al, Ashina, Ashian, Asian degen ataulardyng týp tamyry ýisinderge baryp tireledi. Qytaylar ýisinderdi «Usun go» «Aspan eli» dep ataghan. Ýisinderge úzatylghan Shy Jýn hansha da óz óleninde ýisinderdi «Aspan eli» dep aitatyny bar. Ejelgi ýisinder mekendegen Almaty oblysynyng Shonjy ónirinde «Aspan tau», Rayymbek audanynda «Han Tәniri» shyny bar. «Tәniri» sózi «tan» men «inir» sózining qosyndysynan jasalghanymen, Týrkiler tanymynda «Tәniri» degenimiz jerden biyik Úly kýsh «Kók», «Kók Aspan», «Kók Qúdayy» degen úghymdy bildiredi. Shyndardyng shynyn Kók (Aspan) Tәnirge jaqyn, aspanmen tildesken degen týsinikpen Handay biyik «Han Tәniri» dep qoyghan boluy kerek. Shonjydan ary qaray Ilening qaq ortasyn jaryp túrghan «Ýisin tau» degen jer aty kezigedi. Týrkiler kók aspandy qasiyetti sanaghan. Kókke qarap, Kók Tәniri dep syiynghan. Ayaghyn kókke kótermegen. Qasqyr da kókke qarap úlidy. Ony qazaqtar kókbóri deydi. Qytay derekterinde ýisinderding Kýnbiyin nәreste kezinde kókbóri (shino) emizip, et tistegen qarghalardyng ainalyp úshyp jýrgeni turaly jazghan. Qazaq halqy kók bórini totem etkenimen, qarghany onsha qasterlep ketpeydi. Alayda tilimizde qarghagha qatysty «qargham», «qaraghym» degen siyaqty meyirbandyq sózder bar. Demek, ýisinder zamanynda qarghada qasterli qústardyng biri bolghany aqiqat. XIX ghasyrda qazaqtyng әigili aqyny Sýiinbay Aronúly Bórili bayraq astynda dep jyrgha qosqan.

Ýisinderden keyin Týrik qaghanaty dәuirinde qytaydyng Tang patshalyghynyng zamanynda Lin Hu men Dy Fin jazghan «Ju patshalyghynyng tarihy» dep atalatyn jazbanyng 50-shi tarauynda jazylghan anyzda: «Týrikterding ata-babasy Ashina taypasynan, olar kórshi elder jaghynan shabuylgha úshyraghanda, ayaghy kesilgen bir úl bala aman qalady. Ol bir ólekshin bórining azyqtandyruymen eseydi»,  – deydi. 

Al, XII–XIII ghasyrlarda jasaghan Shynghys han turaly bizge jetken jazbasha derekte, Shynghys hannyng týp atasy Kókbóri, Bórteshene Qúlan әuletinen. Bórteshenening qyzday alghan bәibishesining aty Qúba-Maral. Shynghys hannyng 10-shy atasy Bodanshar. Shynghys han shyqqan әuletting aty – Bóri-jigin delingen. Rashid ad-Din Shynghys hangha jaqyn taypalardy Darlekin jәne Nirun dep eki topqa bólgen. Osy topqa Ýisin-Dulattardy da jatqyzghan.

Tang patshalyghynyng eski tarihy, týrik shejiresinde bylay deydi: «Batys Týrik qaghanatynyng halqy Duly (Dulat), Núshbe, Qarlúq, Chore, Chymyr, Ýbir, taghy basqalar». 

Kóptegen tarihshy ghalymdarymyz Qytaydyng V–VIII ghasyrlar derekterinde Dulat degen attyng Dulu, Duly bolyp jazylghanyn, Dululardy parsy tarihshylary «Dúghlat, Duklat» dep jazghanyn aitady. Key ghalymdarymyz ejelgi Ýisin memleketining qúramynda da Duly taypasynyng bolghanyn aighaqtaydy. 

VI–VIII ghasyrlarda irgeli el bolghan Dulattar Batys Týrik qaghanatynyng teng jartysyn ústaghan. Jetisu men Soltýstik Shynjandy mekendegen. Tarihy derekterge negizdelgende, Batys Týrik qaghanaty kezinde ýisinder tolyqtay Dulu men Ashina atanghan. 

Qytaydyng eski tarihy kitaptarynda bes taypaly Dulattar mynalar:

1, Týrkesh – Alash – Chor úlysy;
2, Qoylau – Kýlýg – Chor úlysy;
3, Chimoyyn (Chimugyn) – Lýy – Chor úlysy;
4, Ysty – Ton – Chor úlysy;
5, Janys – Shopan – Chor úlysy.

Múndaghy Týrkesh, Qoylau, Chimoyyn, Ysty, Janys taypa attary. Alash, Kýlýg, Lýi, Ton, Shopan taypa bastyqtarynyng aty. Chor olardyng lauazymy. Qytay derekterinde Dulat taypasynyng bir ruy bolghan Shymyr (Chumi) qazirgi Soltýstik Shynjannyng Qútybi, Manas ónirin mekendegen eken. Olardyng shyghysynda Chung (Chighyl, Chibyl) taypasy túrghan. Búl kezende chyghyldar (shybyl) yryqty oryngha shyqpay, qatardaghy taypalardyng biri retinde ghana aitylady. 704 jyly Suyabty ortalyq etip Týrkesh (Saryýisin) qaghanaty qúryldy. 756 jyly Týrkesh qaghanatyn qarlúqtar qúlatyp, Qarlúq qaghanaty qúrylady. 756–940 jyldary aralyghynda Qarlúq qaghanaty ómir sýrdi. 

Qytay derekterinde, Shybyldar Batys Týrik qaghanaty kezinde bes taypaly Dulattyng Janys taypasymen qanattas bolyp, qazirgi Jemsarynyng (QHR Shynjan, Sanjy oblysyna qarasty audan) soltýstigindegi ejelgi Same, Yúrpan bektikterining óris-qonystarynda tirshilik etkeni belgili. 

Qarlúqtar qytaydyng «Tang patshalyghy jana tarihy» týrik shejiresinde: «Qarlúqtar Besbalyqtyng soltýstigin mekendeydi» deydi. Onda Qarlúqtar qazirgi Soltýstik Shynjannyng Altay, Tarbaghatay ónirin mekendegeni anyq. Qytaydyng batys ónir kartasynyng 3-shi bóliminde qarlúqtar – Bolat, Tashyly, Jýz (Sәbek) siyaqty ýsh taypasynyng orny kórsetilgen. Ásili, búl derek qarlúqtar Jetisudaghy Týrkesh qaghandyghynyng qúramyndaghy taypalardy óz qaramaghyna qospay túrghan kezi bolsa kerek. Tarihshy ghalymdar qarlúqtar 9 arysqa bólingenin naqtylay týsedi. Olar: Chyghyl (ýsh arys), Beskil (ýsh arys), Búlaq (bir arys), Kókirgin (bir arys), Túhsy (bir arys). Búl qatardaghy Chyghyldar (Shybyl) Jetisudaghy ýisinder edi. Sonymen qatar Qarlúq qaghanatynyng qúramynda Chyghyldardan basqa Jarúq, Arghú (Arghyn), Basyrqan qatarly taypalar da bolghan. Arghúlar (Arghynd ar) qazaqtyng qúramyndaghy qazirgi arghyndar boluy әbden mýmkin. Halajdar qazir Iranda jasaytyn týrki tildes últ. 

Qarlúq qaghanaty túsynda Chyghyldar (Shybyl) kýsheyip, tútas ýisin júrty  Shybyl degen atpen ýsh arys el retinde belgili boldy. 940 jyly Chyghyldar (Shybyldar, Ýisinder) men Yaghmalar (Tama) qarlúq biyleushilerine qarsy kóterilis jasap, Balasaghún qalasyn basyp aldy. Kóp keshikpey Qarlúq qaghandyghy qúlap, onyng ornyna Qarahan әuleti biylikke shyqty. Qarahan memleketining joghary biyliginde ýisinder (chyghyl) men tamalalar (yaghma) otyrdy. Qarahan memleketi (942–1212 j.j.) túsynda  ýisinder tolyqtay Shybyl (Chyghyl) ataldy. Shybyl atauy VII ghasyrdan XIII ghasyrgha deyingi aralyqta 700 jylday uaqyt tarihy derekterding eshbirinen shet qalghan emes. Maqmúd Qashqaridyng derekterinde de ýisinderding ornyna Shybyldardyng aty atalady.

942 jyly Satúq Boghyra hannyng negiz boluymen Qarahan memleketi qúryldy. Memleket aumaghy Jetisu, Syr men Amudariya, Shynjang ólkesi boldy. Astanasy Shu ózeni boyyndaghy Balasaghún qalasy, yaghny Qúz-Orda (1465 jyly Qazaq handyghy da alghash ret Qúz-Orda qalasynda qúryldy). Taghy bir astanasy Qashqar qalasy boldy. 

XI–XII ghasyrlarda shyghystaghy shýrshitterding qysymynan batysqa qaray auyp, Tarbaghataygha kóship kelip, sonda mekendep otyrghan qidandardy (qaraqytay) Qarahan memleketining Balasaghún qalasynyng biyleushisi Arsylan han Jetisugha shaqyrady. Shaqyrudaghy sebebi, memleket ishinde býlik shygharyp otyrghan qarlúqtar men qanlylargha qarsy qon edi. Biraq, kerisinshe, qarlúqtar men qanlylar qidandardan kómek súraydy. 12 myng týtini bar qarlúqtar qidandarmen birge Qarahan memleketin ishten ydyratugha úrynyp, Balasaghún qalasyna shabuyl jasaydy. Búl kezeng XII ghasyrdyng 30-shy jyldary bolsa kerek. 

Qarahan memleketining jeri ken, eli kóp boldy. Qarahan memleketi dәuirinde Maqmúd Qashqary ómir sýrgen. Ghúlama ghalym 1029 jyly Shu ózeni boyynda dýniyege kelip, 1101 jyly qaytys bolghan. Maqmúd Qashqaridyng «Diuany lúghat at-týrk» («Týrki sózderining jiyntyghy») atty enbegi bar. Maqmúd Qashqary óz enbeginde sol zamandaghy 23 taypanyng atyn jazghan. Olar: Pechenek, Qypshaq, Oghyz, IYemak, Bashqúrt, Basmyl, Qay, Yapghú, Tatar, Qyrghyz, Chyghyl, Tohsi, Yaghma, Yghyraq, Charúq, Chúmúl, Úighyr, Tanghút, Qytay, Tabghash, Arghú, Bolghar, Suar. Maqmúd Qashqary osy taypalardyng tilderi turaly da tamasha derekter keltirgen. XI ghasyrda Ile ónirinde Qúyash (eski týrikshe kýn) degen qala, aimaq, Sabylqúyash, Qaraqúyash, Orúnqúyash degen ýsh qala bolghan. Búl ónirlerde Túha, Shyghyl (Chybyl) taypalary mekendeydi. Shybyl, Qypshaq, Oghyz, Túqsi, Yaghma, Oghyraq, Sharúq qatarly taypalar taza týrik tilinde sóileydi deydi. 

Qarahan memleketining Jetisulyq bólegining halqyn negizinen Ýisinder (Shyghyldar), batys bólegin Tamalar (Yaghma) qúrady. Odan basqa Qanly, Qarlúq, Qypshaq qatarly taypalarda boldy. Ferghana men Qashqar betinde otyryqshy halyqtar ómir sýrdi. Olardy da chyghyl men yaghmadan shyqqan kósemder biyledi. Qarahan memleketining joghary biyleushisining qúrmetti ataghy «Arsylan» (Arystan) jәne Boghra (Bura) bolghan. Arsylan hannyng ataghyn Chyghyldar (Ýisinder) biyleushisi, Boghra (Bura) han ataghyn Yaghmalar (Tama) biyleushisi alghan. Arsylan han – Úly han degendi, Boghra han – Kishi han degendi bildirgen. Býginde qazaq qúramyndaghy tamalar (Kishi jýz) Qarahan dәuirinde jasaghan Qarabura әuliyeni ózderining úrany etip, pir tútady. Qarabura әulie – Qarahan memleketining biyleushisi Hasan Boghra boluy әbden mýmkin. Qarahan memleketi túsynda Shybyl atanghan ýisinder men Yaghyma atanghan tamalar birge ómir sýrgen. Tamalardyng bir bóligi Týrkistan, Jambyl oblystarynyng soltýstigin erteden beri mekendep keledi. Ýisinning Alban taypasy, Shybyl tarmaghynyng Qonyrbórik atalyghynda Tama degen ru bar. Al, Bashqúrttardyng qúramyndaghy Tabyn, Tamalar ózderin Tamiyan-Ýisinbiz deydi. 

Qarahan memleketining dәuirinde ghylym-bilim, mәdeniyet damydy. Eginshilik, malsharuashylyq, qolónerkәsibi órkendep, sәulet óneri gýldendi. Kóptegen qalalar jaryqqa shyqty. Jetisu men Syrdariya alabyndaghy Aysha biybi kýmbezi, Alasha han kýmbezi, Ayaqqamyr, Áulie ata Qarahan mazary, Babasha hatún kýmbezi, Syrly tam, Talas ózenindegi tas kópir jәne Taraz monshahanasyndaghy su qúbyrlary sol dәuirdegi eng damyghan órkeniyetting belgisi bolyp bizge jetti. 

Qarahan memleketining әlsireuine biylikke qarsy ishki kýshter men syrtqy kýsh qaraqytaylar (qidan) sebepker boldy.

XIII ghasyrdyng basynda Shynghys han Qarahan, Qaraqytay, Horezm memleketterin tolyqtay talqandady. Tarihy mәlimetterge qaraghanda, Shynghys han 1206 jyly Monghol ýstirtinde týrki-monghol taypalarynyng basyn qosyp, Monghol imperiyasyn qúrady. Sol zaman turaly jazylghan «Mongholdyng qúpiya shejiresi», Rashid ad-Dinning «Jami-at Tauariyh» enbeginde Ýisin, Dulattardyng aty atalady. Mine dәl osy kezennen bastap Shybyl esimi tarihy jazbasha derekterde aitylmay, onyng ornyna jetisudan Ýisin men Dulattyng esimderi atalady. Alayda Shybyl esimi Alban men Shapyrashtynyng arasynda әli de saqtalyp keledi. Shynghys hangha eng jaqyn taypalar Darlekin men Nirun tobynda boldy. Búlay basqaru әsili әkimshilik toptargha bólgen týri bolsa kerek dep oilaymyz. Shynghys han ózine baghynghan halyqtardy tórt ýlken jikke bólgen eken. Ol turaly mynanday derek bar:

Birinshi dәrejedegiler – Ózderi (Shynghys hannyng rulastary – avt.).
Ekinshi dәrejedegiler – Batys ónirdegiler (Týrki taypalary).
Ýshinshi dәrejedegiler – Teristiktegi kóshpeli halyqtar.
Tórtinshi dәrejedegiler – Qytaylar men Týstik halyqtary. 

Múnda birinshi dәrejedegilerge Qiyattar, Ýisin-Dulat, Qonyrattar t.b. taypalar engen.

Shynghys han biylik etken tústa ýisinnen Borohol (Bóriqúl) degen batyr shyghypty. Dulattan memleketting iri qayratkeri Órtóbe shyqqan eken.  Shynghys han Joshygha eng myqty jauynger halyqtardan әsker ýlestirgen. Búl turaly derekterde, Shynghys hannyng Joshygha bergen 4 myndyq Monghol әskeri mynanday: 

Mingur myndyghy – Sidjut ruynan.
Kingitay myndyghy – Kingit ruynan.
Hushitay myndyghy men Bayqu myndyghy – Hushin (Ýisin – avt.) ruynan. 

Joshy Ortalyq Qazaqstanda memleket qúrghan son, ózine qarasty eldi eki qanatqa bólip, sol qanatyn ýlken úly Orda Ejenge,  ong qanatyn Batugha berip, Orda Ejenge Kingit pen Ýisin myndyqtaryn, Batugha Sidjún men Ýisin myndyqtaryn ýlestirip bergen. Ýisinder Joshy úlysynyn, Altyn Ordanyn, Aq Ordanyn, Shaghatay memleketinin, Noghay ordasynyn, Mogholstannyng beldi taypalarynyng biri boldy. Joshy úrpaqtarynyng joryqtarynda bolghan ýisinder Batysqa da, Ontýstikke de baryp qaytty. Aughanstandaghy Hazara últynyng qúramynda bir ruly el ýisinder bar. Týrkimen, Qaraqalpaq, Ózbekterding arasyndaghy ýisinder qúmgha singen suday bolyp joq boldy. Tashkent ónirinen ýisin qyshylaqtardyng ghana aty qalghan. Kavkazgha barghan ýisinderding bir bóligi noghaylardyng qúramyna qosylyp, jasap keledi. Al, Shaghatay men Mogholstandaghy jetisulyq Ýisinder yqpaldy kýshke ie bolyp, memleketti basqaruda lauazymdy ornynda túrdy. Ýisin-dulattar Shaghatay handarynan manlay sýbe jerdi aldy. Mogholstan dulattardyng kýshimen Shaghatay memleketinen bólinip shyqty. Biraq memleketti basqaruda Dulat taypasynyng múragerlik joghary «úlysbegi» degen ataghy sol qalpynda saqtaldy.

1428 jyly 17 jasar Ábilhayyrdy Týrki taypalarynyng taqqa otyrghyzghan jeri – Batys Sibirdegi Tura (Týmen) qalasy bolatyn. Biraz ghalymdar Masud ibn Kuhistanidyng mәlimetterine sýienip, shaybanilyq súltan Ábilhayyrdy han taghyna otyrghyzdy jәne odan keyingi jyldary ony qoldaghan taypalardy «Shaybanilyq taypalar» dep ataydy. Oghan myna taypalardy atap kórsetedi: Qiyat, Manghyt, Qaanbayly (Bayly), Chinbay, Qonyrat, Tanghút, Idjan, Dúrman, Kýshch, Utarchi, Nayman, Ukrash-Nayman, Tubay, Taymas, Djan, Qytay, Baraq, Úighyr, Qarlúq, Keneges, Ýisin, Kýrleut, Ihchy (Ichkiy), Tuman, Ming, Býrkút, Nýkúz, Shadbaqly, Shúnqarly, Oirat, Majar, Qypshaq.

V.V.Trepavlov qúrastyrghan «Noghay taypalary» atty enbektegi 70 ruly-taypasyndaghy negizgileri mynalar: Aksurut, Alshyn, Bayúly, Qanly, Qypshaq, Qyrghyz, Qúlaayan, Tama, Tughay, Týrkimen, Ýisin, Shómishti, Teleu qatarlylar eken. 

Joshy úlysynyn, Altyn Ordanyn, Aq Ordanyn, Ábilhayyr handyghynyng qúramynda bolghan ýisinder Jetisugha 1457–1458 jyldary Kerey súltan men Jәnibek súltan bastaghan tuystas elmen birge kelip, Jetisulyq ýisindermen toghysyp, 1465 jyly Qúz-Ordany ortalyq etken Qazaq handyghynyng irge tasyn qalasty.

Ertay Jomart

Abai.kz