Adamzattyn, onyng ishinde belgili bir últtyng bir-birimen qarym-qatynas jasasuy dybystyq tilge negizdeletini barsha júrtqa belgili. Kez kelgen últtyq til jaratylystaghy barlyq zat, qúbylys pen úghymdy ózine ghana tәn til dybystary jәne solardyng san ghasyr boyy qalyptasqan últtyq tirkesimi boyynsha tanbalap, týrli sózderge ainaldyrady. Sol sebepten әrbir últtyq tilde barlyq adamzat tanyp-bilgen zattar, qúbylystar, úghymdar týrlishe dybystalyp aitylyp, ózindik últtyq ereksheligin tanytady.

Demek, tilding tanbalyq sipaty onyng negizgi ereksheligi bolsa, ony jazbasha jetkizude til dybystaryn dәl tanbalau – asa manyzdy. Kez kelgen tanbanyn, onyng ishinde tildik tanbalardyng (tildik dybystar, morfemalar, sózder, sóz tirkesteri, sóilemder) eki jaghy bolatyny belgili. Birinshi jaghy – túlghasy (formasy) bolsa, ekinshi jaghy – mazmúny ekeni aqiqat.

Árip – dybystyng syrtqy formasy bolsa, bir әripke telingen dybys onyng mazmúny. Ekeuining arasyndaghy baylanys – shartty. Yaghny bir tanba (әripke) bir tildik dybysqa telingen jaghdayda ghana ol tildik qúral bola alady. Sondyqtan da tildik әr dybysqa qanday tanba berseng de bәribir. Alayda janadan tanbalar oilap tauyp, jana әlipby qúrastyrghannan góri, býkil adamzat tútynyp jýrgen jalpyhalyqtyq әlipbiydi (mәselen, aghylshyn) ózine layyqtap qúrastyryp aludyng kópjaqty paydasy bar ekeni dausyz. Oghan toqtalyp jatudyng qajeti joq bolar.

Jandy (auyzsha) tilde tildik tanbalar (sózder jәne t.b.) dybystarmen tanbalanatyn bolsa, sol dybystar jazbasha tilde әriptermen tanbalanyp, sózding dybystaluyn barynsha dәl beyneleui kerek. Al últtyq jazyp-syzu (grafika) qay elding (tildin) әlipbiyine negizdelse de, ózining últtyq sipatyn joghaltpay, óz sózderin aityluyna barynsha dәl keltirip tanbalap, últtyq til boldyp qaluy qashanda manyzdy.

Qay últ, meyli, kimning әlipbiyin qabyldasa da, ózining san myndaghan jyldar boyy qalyptasqan tildik zandylyqtary boyynsha barsha adamzatqa ortaq dybystarmen qatar ózining tól dybystaryn, ózindik dybys tirkesimderin (sózderin) tanbalau, jazu, oqu, aitu ýshin alady. Búl da tabighy zandylyq. Sondyqtan da jazbasha tildik tanbalardyng ishindegi óte-móte manyzdysy – til dybystarynyng dúrys tanbalanuy.

Ózgetildik dybystardy jәne olardyng tanbalaryn (әripterin) nemese tek últtyq tilde bar dybystardyng әripterimen jazylghan, biraq dybys tirkesimderi ózgeshe (ózgetildik) sózderdi (leksika, grammatika, sintaksis t.b.) «halyqaralyq sózder» degen jeleumen talghamsyz-talghausyz qabyldau últtyq tilding ózining tabighy bitim-bolmysynan birtindep ajyrap, ózgeruine, býlinuine, aqyr ayaghynda joghaluyna aparady. Onyng aldyn alu ýshin, eng әueli, qazaq tilining bolashaq latyn negizdi әlipbii ózining últtyq sipatyn saqtap qaluy asa manyzdy. Sondyqtan da qazaq tilining bolashaq latyn negizdi әlipbii – A. Baytúrsynúly týgendep berip ketken qazaq tili dybystary sanynan artyq ta, kem de bolmauy qajet.

A. Baytúrsynúly týzgen әlipbiydi basshylyqqa alyp, latynshalanghan jana әlipby qúrastyrdyq, eng dúrysy sol-aq deyik. Biraq әlipby qúrastyru bir basqa, sol әlipbiydi paydalanyp jazyp-syzu bir basqa mәsele. Bir qaraghanda qazaq dybystaryn ghana tanbalaytyn sol әlipbiydi paydalanyp, qazaq tili sózderin jazuda esh qiyndyq tuyndamaytynday bolyp kórinetinetini ras. Alayda A. Baytúrsynúly әlipbiyinen mýldem alshaqtap, orystyq sipat alghan, yaghny bizding qazirgi qoldanyp jýrgen kirilshe «orys-qazaq» әlipbiyimiz qazaq sózderining aitylymy (orfoefiyasy) men emlesi (orfografiyasy) arasyna biraz syna qaghyp ketti. Osyny jana әlipby qabyldaghan kezde qatang eskeruimiz kerek.

Ádette qazaq tiline janashyrlardyng arasynda jat tildik dybystary bar sózder ghana tilding tabighy bitim-bolmysyn býldiredi degen týsinik bar. Shynynda da olardyng til búzarlyq oirany qazaqtildi kez kezgen jannyng kózine birden shalynady. Al jat tildik sózder qúramyndaghy qazaq tiline de tәn dybystardyng (a, b, g, d, e, j, z, y, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, sh) ózgeshe, mәselen, oryssha, aghylshynsha t.b. tirkesuining til búzarlyq әleueti (potensiyaly) jat tildik dybystardan da erekshe kýshti. Biraq biz «orys-qazaq» әlipbiyimen sauat ashyp, sosyn orys tilining sózderi men orys tili arqyly orysshalanyp engen ózge tilderding sózderi oryssha qalay jazylsa, qazaqsha da solay boluyn talap etetin qazaq tilining «jasandy» emle erejelerin jattap óskendikten, olardaghy qazaq tili tabighatyna jat dybys tirkesimderining til búzarlyq oiranyn tipten seze bermeymiz.

Aytalyq, «g» dybysy men «a» dybysynyng tirkesi qazaq tiline jat. Sol sebepten «gaz» sózining qazaqtyng óz sózi emes ekenin kez kelgen qazaqtildi qazaq birden angharady. «Preziydent» sózi de solay, óitkeni qazaq tilinde qos dauyssyz dybystan sóz bastalmaydy. Taghy da bir mysal: «Salon» degen sózde de ózgetildik dybystar joq. Alayda ana tilining uyzynda jaryp ósken kez kelgen qazaqtan osy sózdi «qazaqtyng sózi me, әlde ózgetildik pe?» dep súrasan, qazaqtiki emes dep jauap bereri dausyz. Nege? Sebebi qazaq tilining týbir sózderining ekinshi buynynda «o» dybysy qoldanylmaydy.

Sondyqtan da latyn negizdi әlipby boyynsha qazaq jazuyn qalyptastyruda onyng ózindik tabighy ereksheligi qatang eskerilui kerek. Osyghan oray onyng tól dybystary men olardyng ózara tirkesimi mәselesine arnayy toqtalar bolsaq, eng әuli, qazaq tili dybystyq jýiesining tabighatyna qatysty basty-basty zandylyqtardy anyqtap, ekshep alghanymyz jón bolar. Bizding zerttep-zerdeleuimizshe, olar – mynalar:

1. Qazaq tilining óz sózderin dybystap aitugha arnalghan tól dybystary bar. Olardyng dybystaluy dybys shygharu mýshelerining san myghdaghan jyl boyy qalyptasqan artikulyasiyalyq (dybys shygharugha auyz-kómey mýshelerining qatysuy, dybystardyng jasalu orny) jәne akustikalyq (dybys shygharu kezinde demning ókpeden shyghu joly men qarqyny) zandylyqtaryna negizdelgen;

2. Qazaq tili dauysty dybystary juan-jinishke, erindik-ezulik bolyp júptasyp keledi. Sol sebepten buyn ýndestigi – qazaq tilining basty zany bolyp esepteledi;

3. Qazaq tili dauysty dybystarynyng ishinde «o» dybysy týbir morfemanyng (sózdin) tek alghashqy buynda ghana qoldanylady. Basqa dauysty dybystar barlyq buynda aitylady, demek jazylugha tiyis. Búl zandylyq, әsirese kýni býginge sheyin «emlelik jasandy erejege» qor bolyp, jazyluy men aitylymy arasynda ýlken airmashylyq payda bolghan «ә» dybysy men erindik dauysty dybystardyng (ú, ý, ó) qazaq sózderining ekinshi-ýshinshi buyndarda qoldanyluyna jәne olardyng jazyluyna tikeley qatysty.

4. Qazaq tili býkil týrki tili siyaqty jalghamaly (agglunativti) tilder tobyna jatady. Demek, týbir morfemadan afikstik morfemalar arqyly tuyndy sózderding jasaluy jәne olardyng júrnaqtar arqyly týrli grammatikalyq maghynalargha ie bolyp týrlenui – olargha jalghanatyn qosymshalardyng juan týbirge juan, jinishke týbirge jinishke jәne qanday dybysqa ayaqtaluyna qaray jalghanyp, ýilesip kelui arqyly jýzege asady;

5. Qazaq tilining taghy bir ózindik bir zandylyghy – erindik dauysty dybystardyng da ýndestigi. Búl zandylyq qoldan jasalghan aitylym (orfoefiya) sózdiginde ghana eskerilmey, emle (orfografiya) sózdigimizde de, eng bolmaghanda týbir sózding ekinshi buynynda da (ólón, ýmýt, qúlún t.b.) kórinis tabuy kerek siyaqty.

6. Qazaq tilinde erindik dauystylar (o, ó, ú, ý) ghana ózinen keyin keletin (jazylatyn) qysang «y» men «i» dauysty dybystaryn erindikke ainaldyryp qana qoymaydy, ýndi dauyssyz dybys «u» da ózining aldynda da, ózinen keyin de «ú» men «ý» jәne «ó» erindik dauystylarynyng aityluyn (uyz – ýuúz, auyl – auúl, әue - әuó t.b.) talap etedi. Demek, jazghan kezde, bolashaq emle erejemizde osyny da múqiyat eskeruimiz kerek.

7. Qazaq tilining týbir marfemasy qúramynda eki dauysty dybys qatar túra (dybystala) almaytyny siyaqty eki morfema birikken kezde de eki dauysty dybys qatar túra almaydy. Sondyqtan olardy biriktirip jazatyn bolsaq, bireuin týsirip (qalaralyq), ne bolmasa olardy tek tirkes sóz retinde (qala aralyq) ghana jazu kerek.

8. Qazaq tili jalghamaly til bolghandyqtan, qazaq tilining týbir sózderi men tuyndy sózderi, sóz týrlendirushi júrnaqty sózderi buyn ýndestigi (singarmonizm) zanyna baghynyp aitylady jәne jazylady;

9. Qazaq tilining ýndi dauyssyz dybystarynan «m» men «n» ghana sóz basynda qoldanyla alady. «N» ýndi dauyssyz dybysy ghana emes, sonday-aq, «l», «y», «r», «u» ýndi dauyssyz dybystarynan da sóz bastalmaydy, demek olar jalang týrde, yaghny «y», «i», «ú», «ý» dausty dybystarynsyz aitylmaydy.

10. Qazaq tili sózderi qos dauyssyzdan bastalmaydy.

11. Qazaq tili sózderinde ýndi men qatang dauyssyz dybystardyng (y+t, l+t, n+t, r+t) tirkesimi bar bolghanymen, sóz sonynda eki dauyssyz, әsirese eki qatang dauyssyz dybys aitylmaydy.

12. Sóz ishinde (týbir morfemada) birdey eki dauyssyz dybysty qosarlap aitu (mahabbat, lәzzat, kýlli, qúddy t.b.) qazaq tilining tabighatyna tәn emes.

13. Qazaq tilinde «z», «j» dybystarynan basqa úyang dauyssyzdar sóz sonynda qoldanylmaydy.

14. Qazaq tilinde sóz ekpini (ekpindi buyn) degen nәrse joq, ol qazaq tili sózderining leksikalyq maghynasyn ózgertuge esh әser ete almaydy. Sol sebepten ekpin barlyq buyngha birdey týsedi jәne ekpindi (udarnyi), ekpinsiz (bezudarnyi) delinip dauysty dybystar erekshelenbeydi. Demek, orys tilindegi ekpinsiz aitylatyn dauysty dybystar oryssha qalay aitylsa, qazaqsha da solay aitylyp-jazyluy kerek. Mәselen, mamont – mamynt, portal – partal, rektor – irektir, tomografiya – tamaghyrap(y)ya, traktor – tirәkt(i)r t.b.» delinip.

15. Orys tilindegi «iy», «u», «y» dybystary osy әriptermen tanbalanyp jýrgen qazaq tili dybystaryna mýldem sәikes kelmeydi. Osy әripter qoldanylatyn orys tili sózderi qazaq tili dybystarymen almastyrylyp, yaghny qazaqshalanyp jazyluy kerek.

16. Jinishkelik belgisine nemese eki dauyssyz dybysqa (tester/testler/testiler t.b.) ayaqtalghan orys sózderine qazaq tili qosymshalary әrtýrli jalghanyp jýr. Sebebi qazaq tilinde týbir morfema men negizdik morfemanyng (tuyndy sóz) basynda da, ayaghynda da eki dauyssyz, әsirese eki qatang dauyssyz qatar aitylmaydy.

17. Ózgetildik sózder «st», «zd», «dj», «ks», «zm», «rs» t.b. dybys tirkesimimen ayaqtalsa, qazaq tilinde olardyng arasyna «y», «i» qysang dauysty dybystary qosylyp aitylady. Mysaly: ministir, kóledij, kódekis, ekistremiyzim, kýris t.b.

Qazaq tilining osy atalghan erekshelikterin eskermesek, dúrys әlipby qúrastyrsaq ta, dúrys jazyp-syzudy (grafikany) dayynday almaymyz. Dúrys jazylmaghan sózderdi oqyp ósken jas úrpaqtyng auyzsha tili búzylghannyng ýstine búzyla beredi. Óitkeni qazirgi jastar bilimdi, kóbinese, oqulyq-oqu qúraldary arqyly oqyp alady.

Ishan Beybit Jәlelúly,

f.gh.k., dosent, Abylay han atyndaghy QazHQjÁTU Qazaq filologiyasy kafedrasynyng mengerushisi.

Abai.kz