Ádebiyet - tarihty aitu arqyly últ sanasyn býtindeydi. Oghan Esenberlin men Maghauin shygharmalary kuә.

Tómendegi shaghyn estelikti oqy otyrynyzdar:

"Ilekenning (Iliyas Esenberliyn) ómirining songhy jyldaryndaghy tvorchestvolyq jolynda eleuli eki oqigha boldy. Biri onyng eng qúndy, úly tuyndylarynyng biri, әdebiyettegi tendesi joq erligi - «Kóshpendiler» trilogiyasy sol kezdegi odaqtyq kólemdegi baghalaudyng eng jogharghy satysy - Lenindik syilyqqa úsynyldy. Osyghan biz quanuymyz kerek edi. Biraq, biz quanbadyq. Qayta oghan degen óshpendilik odan sayyn órshy týsti.

Bir kýni Ilekeng qalyng bylghary papkasyn qoltyqtap maghan keldi. Búl Kenes Odaghynyng týkpir-týkpirinen - Moskva men Leningradtan, Sibir qalalarynan, basqa tuysqan respublikalardan "Kóshpendiler" trilogisyn maqtap, Lenindik syilyq komiytetine jibergen resenziyalar, qoldau pikirler, jeke adamdardyng shynayy niyeti eken. Qazaqstannan bar-joghy eki-ýsh oblystyq gazetke jariyalanghan shaghyn ghana resenziyalar jýr. Birde-bir respublikalyq resmy baspasóz oryndary, qoghamdyq oryndary, koghamdyq úiymdar, memlekettik mekemeler, ghylymy ortalar qoldau jasamaghan, bir auyz jyly sóz aitpaghan.

Qayta BIRNEShE GhYLYMY MEKEMELER, JEKE LAUAZYMDY ADAMDAR, JAZUShYLAR, GhALYMDAR - tegis ILEKENNING ROMANYN JARYSA JAMANDAP, OGhAN MÚNDAY SYILYQ BERUGE BOLMAYTYNYN JAZYPTY. Negizgi taghylghan kinә - sayasy aiyp: ol orystargha qarsy, býgingi dostyghymyzgha shek keltiredi. Kitap ziyandy, oghan syilyq bermek týgil, basyp shygharudyng ózi keshirilmes qatelik dep jazylghan. Búl pikirdi, búl aiypty Qazaqstan Kommunistik partiyasynyng Ortalyq Komiytetining iydeologiya bólimi de qatty qoldady, oghan syilyq beruge ýzildi-kesildi qarsy boldy.

Ilekeng (sóitip) syilyq ala almady.

ILEKENG osyghan qatty qayghyrdy. Uayymgha salyndy, ÓZ ORTASYNA ÓKPESIN AYTTY.

- BÝKIL ODAQ, TUYSQAN RESPUBLIKALAR JAN-JAQTY QOLDAP, QOL ÚShYN BERIP JATQANDA, ÓZ IShIMIZDING osynday IShTARLYQ BILDIRUI JANYMA QATTY BATADY, - DEP KÝRSINIP, RENISh BILDIRDI.

Esenberlinning qiyn-qystauly ghúmyrynda alghan soqqylarynyng eng ýlkeni osy edi. Búl soqqy ony qaljyratyp, sharshatyp, jasytyp jiberdi. Biraq tvorchestvolyq talantyn, qalamyn múqata almady.

Ilekenning ekinshi bir ýlken quanyshy - onyng «Altyn orda» trilogiyasy edi. Búl, bir jaghynan, onyng mereyin tasytqanmen, búl da ózine ýlken soqqy bop tiydi. Ómirining songhy sәtteri, songhy kýnderi de osy romannyng sergeldenine baylanysty boldy.

Osy kezde «Altyn Ordanyn» birinshi kitaby basylyp bolyp, endi qalghan eki tomy dayyndalyp jatqan bolatyn. Ýsh tomnyng qatar shyqqanyn qalap, sony tez kóruge asyqty. Osynsha qyruar júmysty bitirip, eki júmadan keyin ile-shala taghy da Moskvagha attandy. Onda da amalsyz bardy. Osy kezde astanada halyqaralyq kitap jәrmenkesi ótetin boldy. Qazaq baspalary osy jәrmenkege biraz kitap aparatyn bolypty. Onyn ishinde Esenberlinning birde-bir kitaby joq kórinedi. Tek kerek adamdardyn, tamyr-tanystardyn kitaptary ghana. Ilekeng qatty ashulandy. Óz betimen, óz esebinen Moskvagha úshty. Baspalar shetelderge qanday kitaptaryn ótkizgenin kim bilsin, әiteuir, mardymdy eshtene bolmaghan siyaqty. Ilekeng eki-ýsh kitabyn ótkizip, sheteldik baspalarmen shartqa qol qoyyp qaytty. Biraq, qatty nauqastanyp keldi. Ol az bolghanday, kelse, jyghylghan ýstine júdyryq degendey, basylyp jatqan kitaptaryn Baspa komiyteti toqtatyp tastapty. Taghy da odan «qúbyjyqtar» tauyp, kitapqa kinә taghylypty. Endi, Esenberlin taghy da osy kitaby ýshin aiqasqa týsti. Biraq, qajyghan jýrek shyday almady, qatty auyryp, auruhanagha týsti. Infarktpen auyrghan eken. Reanimasiya bólimine saldy. Tyrp etkizbey jatqyzyp qoydy. Biraq, kitaby ýshin kónili alang bolghan jazushy, qatang tyiym salynsa da, qayta-qayta úrlanyp, dәrigerding bólmesine jasyrynyp baryp, Komiytetke, baspagha telefon soghyp, jalynyp-jalbarynyp, óz dәlelin aityp, kitaptyng shyghuyna bóget jasamaularyn súrap, tipti bolmaghan song úrysyp, janyn qinap, otqa salyp, azapqa týsti. Aqyry, osynyng bәrine shyday almay, kelesi kýni týn ortasy aughanda jýregi jarylyp, mert boldy.

«Altyn Orda» trilogiyasynyng shyqqanyn úly jazushy kózi tirisinde kóre almay ketti.

Ilekenning songhy sәtterde kórgen qiyanatyn, qiynshylyghyn, onyng sebepterin әri qaray taldap, bagha berip jatqym kelmeydi. Kimdi kinәlarsyn?

Osy KITAPTY JÚLMALAP, jolyn bógep, JAZUShYNY SERGELDENGE SALGhAN ADAMDAR ÁLI DE QATARYMYZDA JÝR. Qaysysyn aitarsyn? Tarih múnyng bәrine óz baghasyn bere jatar...

Estelik iyesi Bekejan Tilegenov

(“Jalyn". № 8. 2009 j)

Abai.kz