Álihan Núrmúhamedúly Bókeyhan – qazaq tarihynda, ruhaniyatynda tórden oryn alatyn erekshe qaytalanbas túlgha. Últ kósemining qazaq últyna sinirgen enbegi әli kýnge zerdelenip kele jatyr. Alty Alash kósemining kim ekenin, qanday qyzmetter atqarghanyn, negizinen, dýiim júrtshylyq jaqsy biledi. Búl túrghydan alghanda K.Núrpeyisov, M.Qoygeldi, S.Aqqúly siyaqty birsypyra әlihantanushy ghalymdardyng zertteuleri óz maqsatynda jetkendigin kózben kóre alamyz. Al kórkem әdebiyette Álihan Bókeyhan degen obraz bar ma? Bar bolsa, qanday tuyndylarda kezdesedi, qay shygharmada basty keyipker nemese janama epizodtarda kezigedi degen saualdar birinen song biri tuynday týsip, aqyr sonynda maqala jazuymyzgha tikeley týrtki boldy. Shynymen de, qoyylghan súraqqa jauaptyng bolghany abzal. Birinshi súraqqa jauap – Álihan Bókeyhan obrazy kórkem әdebiyette bar jәne búl obrazdyng ózindik orny da bar. Osy mәseleni belgili alashtanushy, әdebiyettanushy, professor S.Júmaghúl arnayy zerttep, «Ádebiyettegi Álihan Bókeyhan beynesi» atty hrestomatiyalyq jinaq qúrastyrdy, onyng alghysózi men týsinikterin jazdy.  Búl enbek Álihan Bókeyhandy janasha túrghydan saralaugha, baghalaugha, kórkem beynesin kóz aldymyzgha elestetuge zor ýles qosqanyn aita ketken jón. Al qalghan saualdargha birtindep jauap berip kóreyik.

Álihan Bókeyhannyng kórkem beynesi alghash poeziyadan kórinis tapty. Áriyne, búl zandylyq edi, sebebi Álihannyng ómir sýrgen ortasy, әriptesteri men dostarynyng kóbi – aqyndar edi. Mysaly, Shәkәrim, K. Janatayúly, A.Baytúrsynúly, Gh.Qarash, M.Dulatúly, M.Júmabayúly, S.Torayghyrúly jәne t.b. Búl qylqalam sheberlerining әrqaysysy - óz isining sheberi, naghyz aqyn, ózindik mektep qalyptastyrghan birtuar túlghalar. Olardyng aqyndyq sheberligin sol sebepten dәleldep jatpayyq. Alash kósemining patsha zamanyndaghy sayasy oqighalargha belsene aralasyp, 1913-1917 jyldary A.Baytúrsynúly, M.Dulatúlymen birge «Qazaq» gazetining betinde ótkir mәselelerdi qozghauy Abaydyng aqyn shәkirti Kókbay Janatayúly tarapynan zor baghagha ie bolady. Belgili abaytanushy Q.Múhamedhanovtyng myna pikirinen osyghan kóz jetkizuge bolady: «Kókbay aqyn óz zamanynda Álihan Bókeyhanovty qazaqtyng alghashqy oqymysty, qamqor azamaty dep bilgen. Kókbay aqynnyng 1914 jyly Bókeyhanovqa arnap jazghan búl kýnge sheyin jariyalaugha mýmkin bolmay kelgen ólenin keltireyik:

Qaraghym, jalghyzymsyng qazaqtaghy,

Úl tumaq sendey bolyp az-aq taghy.

Ógiz ólip, bolmasa arba synyp,

Ómiring ótken jansyng azaptaghy.

Bal tamghan, hanzadam-ay, qalamynnan,

Tәnirim aiyrmasyn talabynnan,!

Qalghan joq qonsy qonbay aqylyna,

Qazaqtyng – han, qyrghyzdyng manabynan...» [1,25 b.] 

Al Álihannyng jan dosy, partiyalas әriptesi, últ ústazy A.Baytúrsynúly últ kósemine arnalghan «Dostyma hat» degen óleninde bylaysha tebirenedi:

«Qyraghy, qiya jazbas súnqarym-ay!

Qajymas qashyq jolgha túlparym-ay!

Ýiilgen ólekseni órge sýirep,

Shygharmaq qyr basyna inkәrim-ay!» [2,25 b.]

Álihandy kózi tirisinde ólenge qosqan kelesi aqyn әri publisist – Súltanmahmút Torayghyrúly boldy. Aqyn 1918 jyly «Tanystyru» poemasyn jaryqqa shyghardy. Shygharma eki qazaq: qara (yaghni, oqymaghan) jәne oqyghan qazaqtyng ózara tildesuinen túrady. Qara qazaq - jas shamasy biraz jasqa kelgen, zamannyng әserinen bilim ala almay qalghan qartang adam. Al oqyghan qazaq, kerisinshe, meylinshe jas, bilimdi, ómirge degen talpynysy mol, balghyn keyipker. Ekeuining ózara әngimesi arqyly aqyn S.Torayghyrúly Á.Bókeyhannyng kórkem túlghasyn surettep, Alash serkesine layyqty bagha beredi:

«Eshkimning Álihangha bar ma sózi?

Demeydi qanday qazaq ony ong kózi,

Semey túrsyn, jeti oblys bar qazaqtan,

Talassyz jeke dara túr ghoy ózi.

Eli ýshin qúrbandyqqa janyn bergen,

Biyt, býrge, qandalagha qanyn bergen.

Úryday sasyq aua, temirli ýide.

Zaryghyp alash ýshin beynet kórgen.

Týimege jarqyldaghan aldanbaghan,

Basqaday bir bas ýshin jaldanbaghan.

Kórkeyer qaytkende alash degen oidan,

Basqa oidy ómirinde maldanbaghan...» [3,63 b.].

S.Torayghyrúlynyng Á.Bókeyhannyng azamattyq beynesin tolyq ashatyn «Álihannyng Semeyge kelui» atty maqalasyn aita ketken jón.  Atalmysh shygharmada 1917 jyldyng 21 qazanyndaghy Á.Bókeyhannyng Semey ólkesine kelip, jergilikti halyqpen ótken kezdesui sipattalady. Álihannyng aman-esen elge kelgenine halyq atynan Sh.Músataev, komiytet atynan A.Qozybagharov, múghalimder alqasynan M.Túrghanbaev qúttyqtau sóz sóilegennen keyin, sóz kezegi jastargha kelip, olardyng jalyndy jarshysy S.Torayghyrúly mynaday qúttyqtau óleng joldaydy:

«Kósh bastaghan erimiz,

Quanyshta eliniz.

Tóbemiz kókke jetkendey,

Kókirekten býgin ketkendey,

Sizdi kórip sherimiz.

Alash tuyn hәm baghyn,

Kózben kórip tólendi,

Kópten bergi teriniz,

Alash tuyn qolgha alghan

Qaranghyda jol salghan

Arystanym, keliniz!» [4,106 b.]

Álihannyng el taghdyryndaghy ornyn aiqyndaugha arnalghan búl maqalany kórkem shygharma qataryna jatqyzyp otyrghan bir sebebimiz osy óleng joldary edi. Qarapayym halyqtyng shynayy qúrmet-qoshemeti men ziyaly qauym ókilderining alghysyna ie bolghan Alash kósemining osynsha qúrmet pen madaqtaulargha bergen jauabyn keltiru arqyly qayratkerding beynesin ashugha óz ýlesin tiygizetinin angharamyz: «Halyq! Búlay qúrmet kórsetulerine layyq enbegim sindi dep, maqtana almaymyn. Búryn múnday qúrmetpen qarsy alynyp kórgenim joq, sondyqtan qúrmetterine layyq jauap beruge tosyrqap túrmyn»[4,107 b.]. Patshalyq dәuirde últtyq mýddelerdi kózdep, ýkimetting ozbyrlyghyn synap, ýsh mәrte týrme azabyn tartqan Á.Bókeyhannyng qarapayymdylyghyna osy jerden kóz jetkizemiz. Halyqtyng otarlyqtyng búghauynan bosatu ýshin tolassyz qughyn-sýrgin kórse-daghy, Alash serkesi ózining halqynan әldeqayda tómen ekenin ózining jauabymen kórsetti. 

Á.Bókeyhandy keyipker retinde surettegen dramalyq shygharma - 1935 jyly jazylghan M.Titaqúlynyng «Múrat ýshin maydan» tarihy dramasy. Ókinishke oray, búl piesanyng tolyq mәtini bizge jetken joq, sol sebepti jazushy, dramaturg Ó.Ahmet shygharmany ayaqtaugha jәrdemdesti. Dramanyng avtory Múqtyzar Tólekúly Titaqov jayynda mәlimetter asa kóp emes, derekterge sýiensek, dramaturg 1904 jyly Qarqaralyda dýniyege kelgen. Semey qalasynda túrghan, partiya qatarynda bolmaghan adam, 1936 jyly tútqyndalyp, atu jazasyna kesilgen. Mamandyghy – ekonomist-planoviyk.

Piesanyng oqyrman qauym ýshin qúndylyghy asa joghary, qay jaghynan alsaq ta, barynsha shynayy jazylghan dýnie ekendigi aidan anyq kórinedi. Al shygharmadaghy Á.Bókeyhan beynesi de óte sәtti shyqqan obrazdardyng qataryna jatqyzugha bolady. Piesadaghy bas keyipker Á.Bókeyhanovtyng myna bir sózinde osyghan anyq kóz jetkizuge bolady:«Qúrmetti aghyzalar, bauyrlar! Fevrali tónkerisi boldy, patsha taghynan týsti, býkil Reseyding qol astyndaghy halyqtargha erkindik tiydi. Bostandyq boldy. Tendik aldy. Býginde, patshanyng otarshyldyq sayasatynda ezilgen elder tendikti alugha shabysty. Óz tizginine ózi ie bolyp, bólek Avtonomiya, júrt bolugha qamdanyp, Qúryltay sezining dayarlyq isine kiristi. Sol ezilgen elding biri – býkil qazaq eli de, óz aldyna «Alash» atty partiya qúryp, «Abylaydyng aq tuyn» qolyna alyp,  Otan bolugha qalyp edi. Qazirgi uaqytta, jalpy Reseydi býlinshilik basty, astan-kesten dýnie boldy. Qyzyl-qyrman soghystan er kýnirenip, el kýizeluge ainaldy. Qazirde, arqa tirerlik dýnie qalghan joq... Jalghyz ýmittenerimiz – Jetisu fronty, Ataman Annenkov... Olar soghysta jalghyz emes, Alashynnyng atynda «Abylaydyng aq tuyn» jelbiretken on polking bar. Ertengi kýni qosymsha qylyp, tórt polkindi jibertkeli otyrsyn...Jasaydy júrtyn, kórkeyedi elin, órkendeydi Alashyn. Jasasyn, Alashyn, jasasyn.»[5]. Osy bir monolog arqyly ghana Á.Bókeyhan bastaghan Alash qayratkerlerining eren enbegi men qazaq memlekettiligi ýshin jýrgizgen kýresining negizgi nysanasyn aiqynday alamyz. Qiyametke toly kezende el men jer taghdyry ýshin talasqa týsken azamattardyng erligin piesanyng taqyryby da, sujeti de tolyq asha týsedi. Osy shygharmasy arqyly últyna adal qyzmet etken Alash qayratkerlerining shynayy  bet-beynesi oqyrman qauymgha kórsetiledi. Piesada halyqqa keninen tanys Sh.Qúdayberdiúly, A.Baytúrsynúly, J.Aqbayúly, R.Mәrsekúly, M.Dulatúly, H.Ghabbasúly, J.Aymauytúly, Á.Ermekúly, S.Torayghyrúly, M.Áuezúly siyaqty ziyalylarmen qatar, IY.Ádilúly, H.Toqtamysúly siyaqty esimderi siyrek atalatyn qayratkerlerding de kórkem beynesi sәtti somdalghan. Osy jaghdaydy eskersek, M.Titaqúlynyng últtyng azattyghy ýshin ayanbay kýresken azamattardyng kórkem beynesin somdap qana qoymay, olardyng ómirindegi belgisiz oqighalar jayynda da manyzdy derekter qaldyryp ketti. Avtor zamannyng aghymyna, kenestik iydeologiyanyng qataldyghyna qaramastan tarihy shyndyqty keleshek úrpaqqa jetkizu maqsatynda batyl qadamdargha barghan.

38-ding qandy qyrghyny últtyng qaymaghyn tolyq sypyryp alghannan keyin, iydeologiya әdebiyetten de, tarihtan da olardyng esimderin óshirip tastaghanday asyghys qorytyndygha keldi. Ádebiyette «túrpayy sosializm» dәuiri keng qanat jayyp, tarihy taqyrypqa barghan jazushylar «eskilikti ansaushy, kertartpa» degen attargha ie bola bastady. Áytse de 1941 jyly Kenes odaghyna jetken ekinshi dýniyejýzilik soghys IY.Stalinnyng jauyngerlerding ruhyn oyatu maqsatynda ertedegi batyrlardyng erlikti isterin qayta janghyrtuyna әkep soqty. Osy ontayly sәtti qazaq ghalymdary men jazushylary sәtti paydalanyp ýlgerdi. Tarihshy-ghalym E.Bekmahanov Kenesary Qasymúlynyng patshalyq Reseyge qarsy soghysyn zertteumen ainalyssa, kemenger jazushy, dramaturg, ghalym, qogham qayratkeri M.Áuezov qazaq halqynyng HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy túrmys-tirshiligi men tarihy túlghalardyng ómirinen syr shertetin ataqty «Abay joly» roman-epopeyasyn osy dәuirde dýniyege keldi. 

Kitap jaryq kórgenge deyin 1929-1932 jyldary M.Áuezovtyng repressiyanyng alghashqy tolqynynda qughyn-sýrgin kórip, taghdyry talqygha týskenin jaqsy bilemiz. Jazushygha «alashordashyl, últshyl» degen negizsiz aiyptar taghylyp, temir tordyng ar jaghynan bir-aq shyqqany ómirinde óshpes iz qaldyrdy. Alash-Ordadan bas tartuy jayly ashyq hat jazyp, tar jerden aman qalsa da, M.Áuezov qashan da eline eleuli, halqyna qalauly azamat retinde tarihta qaldy. Alash qayratkerlerining taghy bir amanaty - Abaydy keleshek úrpaqqa jetkizudi ózining moynyna aldy. Amanatqa qiyanat jýrmeydi, osynyng aiqyn dәleli 1942-1956 jyldary jaryq kórgen «Abay joly» romany edi.   

Jazushynyng kitabynyng negizgi keyipkeri etip dana Abaydy alghanymen, shygharmany jazu barysynda birneshe tarihy keyipkerlerding esimin ózgertip, sujetting ishine kiristiruge ýlken enbek sinirdi. Mysalgha alsaq, «Abay joly» romanynyng alghashqy kitabyndaghy Barlas aqyn – zar zaman aqyny Dulat Babatayúly ekenin kózi ashyq oqyrman jaqsy biledi. Alghashqy kitabynda bastalghan osy ýrdis keyingi kitaptarda da jalghasyn tapty. Quanyshymyzgha oray, kenestik dәuirdegi iydeologiya M.Áuezovtyng osy is-әreketterine qatty qadaghalaghan joq, esimderi ózgertilgen tarihy beynelerding kim ekendigin anyqtaugha kóbining shamasy jetpegendey kórinedi, sebebi epopeyanyng tórtinshi kitabynda Alash kósemi Á.Bókeyhannyng kórkem beynesi janama keyipker retinde suretteldi, biraq shygharmada esimi Ázimqan Jabayhanov dep berildi. «Abay jolyn» zerttegen keybir ghalymdar búl keyipkerding jaghymsyz ekendigin algha tartyp, jazushy aitqysy kelgen astarly oi-tújyrymyna zer salmady. Tek belgili alashtanushy, әuezovtanushy, jazushy-ghalym T.Júrtbay mektepte oqyp jýrgen kezinde Ázimqan Jabayqanovtyng jaghymsyz keyipker emes ekendigine kózi jetken. Ghalymnyng osy jayynda ózining ústazyna aityp, aqiqatqa kóz jetkizuge tyrysqan kezde zerektigi ýshin maqtaudyng ornyna úrys estip, osy uәjderi ýshin mektepten quylghanyn óz auzynan estidik. Alayda T.Júrtbaydyng uәjderining oryndy ekenin uaqyt kórsetti. Alashtanushynyng «Abay jolyndaghy» Ázimqan Jabayhanovtyng prototiypi Álihan Bókeyhan anyqtaghan izdenisi arqyly M.Áuezovtyng erekshe batyldyghy men kóregendigine taghy bir mәrte kózimiz jetti. Jazushy iydeologiyanyng qatang baqylauyna qaramay, keleshek úrpaqqa Á.Bókeyhannyng qayratkerlik isterin, naqtyraq aitsaq, 1897 jyly patshalyq Reseyde túnghysh úiymdastyrylghan halyq sanaghyna qatysyp, guberniyalar men uezderdegi, bolystar men auyldardaghy qazaqtardyng naqty sanyn bilgen jalghyz qazaq bolghanyn shegelep aitty. Osy isterinin  arqasynda Á.Bókeyhan halyqtyng sanyn bilip qana qoymay, olardyng otarlyq búghaudaghy túrmys-tirshiligimen, mún-múqtajymen tanysty. Elin osy búghaudan bosatudyng alghysharttary osy kezde qalyptasty desek, artyq ketpeymiz. Mine, túlgha retinde qalyptasuyna ýlken әserin tiygizgen sapardyng jay-japsary «Abay joly» roman-epopeyasynyng tórtinshi kitabynyng «Qastyqta» degen tarauynda kórinis tapty.

Aldymen, M.Áuezovtyng shygharmadaghy Á.Bókeyhandy oqyrmangha tanystyruyna kónil bóleyik: «Orazbay ýiine aldyn ala kelip sóilesushi tanys chinovnikter, әsirese, sol әlgi atalghan qazaq tóresin qatty kóterip sóileydi. Aytuynsha, ol Peterburgte oqu bitirgen. Búl jýrgen qazaq balasynyng bәrinen bilimdi. Ózi orystyng Peterburg, Moskvadaghy ónsheng aqsýiek, knyazi, dvoryandarynyng jastarymen birge aralasyp ósken. Orystyng anyq aq patshagha juyq ortasyn biledi... Tórening janaghyday toptargha tez aralasyp jýrgeni ózi tek túqym emes eken. Orta jýz qazaghyn bir zamanda «býlk etkizbey» biylegen Jabay hannyng nemeresi eken...» [6, 288 b.]. Búl keyipker Á.Jabayhanov tóre jayly berilgen aqparattan qanday jaghymsyz dýniyeni kóruge bolady? Bәri barynsha tarihy shyndyqqa negizdelip jazylyp túrghany aidan anyq kórinedi ghoy. Tek M.Áuezov Ázimqandy Jabay hannyng nemeresi dep otyr, shyndyghynda, Álihan Orta jýzding songhy handarynyng biri - Bókey hannyng shóberesi, kishigirim aiyrmashylyq tek osy tústa ghana.

«Ázimqan tóreni zor qoshemetpen qarsy alghannan keyin jazushy keypkerding bilimin suretteytin epizodty algha tartady: «Ázimqan bar qazaqtyng sanyn aityp bir ketti. «Pәlen million» dep, mólsher emes, Orazbay ghana emes, tipti kózdi-qaraqty deytin Shúbarlar da estimegen derekti aitty...

«Búnday bilimdi kimnen kórdik», «qay qazaqtyng dilmәri men bilgiri osynday qyp qazaqtyng basyn týgeldep berip edi», «mynau anyq-aq Orazekeng aitqanday, endigi qazaqqa bas bolghaly túr eken», «ózi de tektiden shyqqan ghoy», «búnyng oiy tegi qazaqtyng bәrin sanap alyp, sodan irgeli el qúrayyn dep jýr eken!» desip, keng ýiding eki jaq dengeyinde sozyla otyrghan Janatay, Sәmen, Ázimbay,Shúbar,Jiyrensheler keyde tórege estirtip, keyde ózara qyzyp alyp, qymyzdyng jelegimen dәuirley týsip, maqtangha da basyp, gu-gu etisip qalady» [6, 296 b.]. M.Áuezovting daryndylyghy sonda, Á.Bókeyhannyng sanaq jýrgizgen kezindegi qayratkerligimen qosa, onyng úzaq joldar boyy enbektenip, qazaq halqyn bir tudyng astyna jinap, tәuelsiz el etudi josparlaghanyn shygharmadaghy jaghymsyz keyipkerlerding ózara tildesui arqyly talghamy biyik, kókiregi oyau oqyrmangha jetkizip otyr. Sol kezendegi әdebiyet jazushygha osydan basqa jol qaldyrmady, biraq últ kósemining shynayy bet-beynesin janama keyipker arqyly kórkem shygharmagha engizu, sóz joq, M.Áuezovting bolashaqty baghdarlay alatyn kemengerligi edi. Týbi aqiqat ashylyp, qazaqtyng maqtanyshy bolghan Á.Bókeyhannyng últ sanasynda qayta janghyratynyn jazushy aldyn ala sezgenin osy kishigirim epizodtar men dialogtar arqyly kóruimizge bolady.

Osy qarqynda ary qaray jalghastyra berse, Á.Jabayqanovtyng shyn ómirde kim bolghanyn, shygharmada jaghymsyz keyipker emestigin iydeologiya bilip qoiy ghajap emes edi. Jazushynyng sheberligi sonda, Á.Jabayqanovty Abaygha qarsy toptyng ýiine týsirip qana qoymay, sujet barysynda Ázimqannyng Abaydyng keybir ólenderin, is-әreketterin únatpay, týbi aqynnyng auylyna barmay, qalagha qaytyp ketuinen aiqyn kórinedi. Búl sol zaman ýshin en  dúrys kórkemdik sheshim dep kesip aita alamyz, sebebi Ázimqan Abaydyng jaqtastarynyng qatarynda kórinis berse, búl keyipkerding prototiypin izdeu júmysy qarqyndy jýrip ketui ghajap emes edi. Sonymen qatar, M.Áuezov «Shayqasta» bóliminde Ázimqannyng tóreni qoldaushy toptyng ishinde bolashaq advokat, Peterburg uniyversiytetining studenti Saqpaevtyng bolghanyn tilge tiyek etedi. Endeshe, advokat Saqpaev shyn ómirdegi prototpi Alash-Orda ýkimetining mýshesi, qazaqtan shyqqan túnghysh qúqyq ghylymdarynyng magistri Jaqyp Aqbayúly ekendigin de aita ketken jón.

Al osy bólimde Ázimqan tóre men Abaydyng ózara kezige almay qalmauy, tarihtaghy Álihan men Abaydyng kezdeskeni turaly әr týrli ghylymy boljamdardy teriske shygharghanday kórindi. Birinshiden, Á.Bókeyhannyng túnghysh abaytanushy ekendigin eskersek, ol Abaymen kezdesui jayly bir maqalasynda bolsyn jazar edi, biraq onday mәtin kezikpeydi, ekinshiden, jazushy Á.Jabayqanov degen keyipkerding Abaydyng auylyna barghanyn surettemeydi, demek, shyn ómirde de ekeui kezikken joq, bәlkim, sәti týspedi me, joq әlde shyn mәninde ekeuara kedergiler tabyldy ma, naqtysyn aita almaymyz, bizge belgilisi – Á.Bókeyhan bastaghan Alash ziyalylary ýshin Abaydyng ruhany ústaz bolyp qalghany.         

Ayta ketetin manyzdy jayt, abaytanushylardyn  biraz bóligi býgingi tannyng ózinde Abaygha qol júmsaghany ýshin Orazbay Aqqúlyúlyn qatty sógedi, tipti, qazaq halqynyng jauy dep esepteydi. Múnday kózqarastardyng boluy zandylyq, biraq Orazbay Abaydy sabatqan kezde óreskel qatelik jiberse de, qazaqtyng jauy emes. Birsypyra zertteulerge sýiensek, O.Aqqúlyúly Alash әskery jasaqtary qúrylghan shaqta Á.Bókeyhannyng osy bastamasyn qoldap, qarjylay kómek kórsetken. Sol sebepti kórkem shygharmada da, shyn ómirde de qatelikke boy aldyrghan Orazbaydyng jauyzdyghymen qosa, qayratkerligin de qosa aityp otyrghan jón. Bizding oiymyzsha, M.Áuezovting de osy bólimde Ázimqan men Orazbaydy ózara kezdestirgendegi aitar oiy osy edi.

Paydalanghan әdebiyetter tizimi

Múhamedhanov Q. Kóp tomdyq shygharmalar jinaghy. 4-tom. – Almaty, «Alash», 2005. – 328 b.

Baytúrsynov A. Shygharmalary: Ólender, audarmalar, zertteuler. (Qúrast. Shәripov Á., Dәuitov S.) – Almaty: Jazushy, 1989, – 320 b.

Torayghyrov S. Ýsh tomdyq shygharmalar jinaghy. Ekinshi tom. – Almaty, «Jibek joly» baspa ýii, 2003. –  256 b.

Torayghyrov S. Ýsh tomdyq shygharmalar jinaghy. Ýshinshi tom. – Almaty, «Alash» baspasy, 2005. – 232 b.

«Qazaq ýni» gazeti №05 (614), 4 aqpan, 2014 jyl.

Áuezov M. Shygharmalarynyng elu tomdyq tolyq jinaghy. 25-tom. Abay joly: roman-epopeya. 4-kitap. –  Almaty, «Dәuir», «Jibek joly», 2014. – 544 b.

Ghazizov Ghibrat Dulatúly,

pedagogika ghylymdarynyng magistri

Abai.kz