ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان – قازاق تاريحىندا، رۋحانياتىندا توردەن ورىن الاتىن ەرەكشە قايتالانباس تۇلعا. ۇلت كوسەمىنىڭ قازاق ۇلتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءالى كۇنگە زەردەلەنىپ كەلە جاتىر. التى الاش كوسەمىنىڭ كىم ەكەنىن، قانداي قىزمەتتەر اتقارعانىن، نەگىزىنەن، ءدۇيىم جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. بۇل تۇرعىدان العاندا ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قويگەلدى، س.اققۇلى سياقتى ءبىرسىپىرا ءاليحانتانۋشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى ءوز ماقساتىندا جەتكەندىگىن كوزبەن كورە الامىز. ال كوركەم ادەبيەتتە ءاليحان بوكەيحان دەگەن وبراز بار ما؟ بار بولسا، قانداي تۋىندىلاردا كەزدەسەدى، قاي شىعارمادا باستى كەيىپكەر نەمەسە جاناما ەپيزودتاردا كەزىگەدى دەگەن ساۋالدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىنداي ءتۇسىپ، اقىر سوڭىندا ماقالا جازۋىمىزعا تىكەلەي تۇرتكى بولدى. شىنىمەن دە، قويىلعان سۇراققا جاۋاپتىڭ بولعانى ابزال. ءبىرىنشى سۇراققا جاۋاپ – ءاليحان بوكەيحان وبرازى كوركەم ادەبيەتتە بار جانە بۇل وبرازدىڭ وزىندىك ورنى دا بار. وسى ماسەلەنى بەلگىلى الاشتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى، پروفەسسور س.جۇماعۇل ارنايى زەرتتەپ، «ادەبيەتتەگى ءاليحان بوكەيحان بەينەسى» اتتى حرەستوماتيالىق جيناق قۇراستىردى، ونىڭ العىسوزى مەن تۇسىنىكتەرىن جازدى.  بۇل ەڭبەك ءاليحان بوكەيحاندى جاڭاشا تۇرعىدان سارالاۋعا، باعالاۋعا، كوركەم بەينەسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە زور ۇلەس قوسقانىن ايتا كەتكەن ءجون. ال قالعان ساۋالدارعا بىرتىندەپ جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ كوركەم بەينەسى العاش پوەزيادان كورىنىس تاپتى. ارينە، بۇل زاڭدىلىق ەدى، سەبەبى ءاليحاننىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، ارىپتەستەرى مەن دوستارىنىڭ كوبى – اقىندار ەدى. مىسالى، شاكارىم، ك. جاناتايۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى، ع.قاراش، م.دۋلاتۇلى، م.جۇمابايۇلى، س.تورايعىرۇلى جانە ت.ب. بۇل قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ ارقايسىسى - ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، ناعىز اقىن، وزىندىك مەكتەپ قالىپتاستىرعان ءبىرتۋار تۇلعالار. ولاردىڭ اقىندىق شەبەرلىگىن سول سەبەپتەن دالەلدەپ جاتپايىق. الاش كوسەمىنىڭ پاتشا زامانىنداعى ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسىپ، 1913-1917 جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلىمەن بىرگە «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە وتكىر ماسەلەلەردى قوزعاۋى ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي جاناتايۇلى تاراپىنان زور باعاعا يە بولادى. بەلگىلى ابايتانۋشى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ مىنا پىكىرىنەن وسىعان كوز جەتكىزۋگە بولادى: «كوكباي اقىن ءوز زامانىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتى قازاقتىڭ العاشقى وقىمىستى، قامقور ازاماتى دەپ بىلگەن. كوكباي اقىننىڭ 1914 جىلى بوكەيحانوۆقا ارناپ جازعان بۇل كۇنگە شەيىن جاريالاۋعا مۇمكىن بولماي كەلگەن ولەڭىن كەلتىرەيىك:

قاراعىم، جالعىزىمسىڭ قازاقتاعى،

ۇل تۋماق سەندەي بولىپ از-اق تاعى.

وگىز ءولىپ، بولماسا اربا سىنىپ،

ءومىرىڭ وتكەن جانسىڭ ازاپتاعى.

بال تامعان، حانزادام-اي، قالامىڭنان،

ءتاڭىرىم ايىرماسىن تالابىڭنان،!

قالعان جوق قوڭسى قونباي اقىلىڭا،

قازاقتىڭ – حان، قىرعىزدىڭ مانابىنان...» [1,25 ب.] 

ال ءاليحاننىڭ جان دوسى، پارتيالاس ارىپتەسى، ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلى ۇلت كوسەمىنە ارنالعان «دوستىما حات» دەگەن ولەڭىندە بىلايشا تەبىرەنەدى:

«قىراعى، قيا جازباس سۇڭقارىم-اي!

قاجىماس قاشىق جولعا تۇلپارىم-اي!

ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ،

شىعارماق قىر باسىنا ىڭكارىم-اي!» [2,25 ب.]

ءاليحاندى كوزى تىرىسىندە ولەڭگە قوسقان كەلەسى اقىن ءارى پۋبليتسيست – سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلى بولدى. اقىن 1918 جىلى «تانىستىرۋ» پوەماسىن جارىققا شىعاردى. شىعارما ەكى قازاق: قارا (ياعني، وقىماعان) جانە وقىعان قازاقتىڭ ءوزارا تىلدەسۋىنەن تۇرادى. قارا قازاق - جاس شاماسى ءبىراز جاسقا كەلگەن، زاماننىڭ اسەرىنەن ءبىلىم الا الماي قالعان قارتاڭ ادام. ال وقىعان قازاق، كەرىسىنشە، مەيلىنشە جاس، ءبىلىمدى، ومىرگە دەگەن تالپىنىسى مول، بالعىن كەيىپكەر. ەكەۋىنىڭ ءوزارا اڭگىمەسى ارقىلى اقىن س.تورايعىرۇلى ءا.بوكەيحاننىڭ كوركەم تۇلعاسىن سۋرەتتەپ، الاش سەركەسىنە لايىقتى باعا بەرەدى:

«ەشكىمنىڭ اليحانعا بار ما ءسوزى؟

دەمەيدى قانداي قازاق ونى وڭ كوزى،

سەمەي تۇرسىن، جەتى وبلىس بار قازاقتان،

تالاسسىز جەكە دارا تۇر عوي ءوزى.

ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن،

بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن.

ۇرىداي ساسىق اۋا، تەمىرلى ۇيدە.

زارىعىپ الاش ءۇشىن بەينەت كورگەن.

تۇيمەگە جارقىلداعان الدانباعان،

باسقاداي ءبىر باس ءۇشىن جالدانباعان.

كوركەيەر قايتكەندە الاش دەگەن ويدان،

باسقا ويدى ومىرىندە مالدانباعان...» [3,63 ب.].

س.تورايعىرۇلىنىڭ ءا.بوكەيحاننىڭ ازاماتتىق بەينەسىن تولىق اشاتىن «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» اتتى ماقالاسىن ايتا كەتكەن ءجون.  اتالمىش شىعارمادا 1917 جىلدىڭ 21 قازانىنداعى ءا.بوكەيحاننىڭ سەمەي ولكەسىنە كەلىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن وتكەن كەزدەسۋى سيپاتتالادى. ءاليحاننىڭ امان-ەسەن ەلگە كەلگەنىنە حالىق اتىنان ش.مۇساتاەۆ، كوميتەت اتىنان ا.قوزىباعاروۆ، مۇعالىمدەر القاسىنان م.تۇرعانباەۆ قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەننەن كەيىن، ءسوز كەزەگى جاستارعا كەلىپ، ولاردىڭ جالىندى جارشىسى س.تورايعىرۇلى مىناداي قۇتتىقتاۋ ولەڭ جولدايدى:

«كوش باستاعان ەرىمىز،

قۋانىشتا ەلىڭىز.

توبەمىز كوككە جەتكەندەي،

كوكىرەكتەن بۇگىن كەتكەندەي،

ءسىزدى كورىپ شەرىمىز.

الاش تۋىن ءھام باعىن،

كوزبەن كورىپ تولەندى،

كوپتەن بەرگى تەرىڭىز،

الاش تۋىن قولعا العان

قاراڭعىدا جول سالعان

ارىستانىم، كەلىڭىز!» [4,106 ب.]

ءاليحاننىڭ ەل تاعدىرىنداعى ورنىن ايقىنداۋعا ارنالعان بۇل ماقالانى كوركەم شىعارما قاتارىنا جاتقىزىپ وتىرعان ءبىر سەبەبىمىز وسى ولەڭ جولدارى ەدى. قاراپايىم حالىقتىڭ شىنايى قۇرمەت-قوشەمەتى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ العىسىنا يە بولعان الاش كوسەمىنىڭ وسىنشا قۇرمەت پەن ماداقتاۋلارعا بەرگەن جاۋابىن كەلتىرۋ ارقىلى قايراتكەردىڭ بەينەسىن اشۋعا ءوز ۇلەسىن تيگىزەتىنىن اڭعارامىز: «حالىق! بۇلاي قۇرمەت كورسەتۋلەرىڭە لايىق ەڭبەگىم ءسىڭدى دەپ، ماقتانا المايمىن. بۇرىن مۇنداي قۇرمەتپەن قارسى الىنىپ كورگەنىم جوق، سوندىقتان قۇرمەتتەرىڭە لايىق جاۋاپ بەرۋگە توسىرقاپ تۇرمىن»[4,107 ب.]. پاتشالىق داۋىردە ۇلتتىق مۇددەلەردى كوزدەپ، ۇكىمەتتىڭ وزبىرلىعىن سىناپ، ءۇش مارتە تۇرمە ازابىن تارتقان ءا.بوكەيحاننىڭ قاراپايىمدىلىعىنا وسى جەردەن كوز جەتكىزەمىز. حالىقتىڭ وتارلىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساتۋ ءۇشىن تولاسسىز قۋعىن-سۇرگىن كورسە-داعى، الاش سەركەسى ءوزىنىڭ حالقىنان الدەقايدا تومەن ەكەنىن ءوزىنىڭ جاۋابىمەن كورسەتتى. 

ءا.بوكەيحاندى كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەگەن درامالىق شىعارما - 1935 جىلى جازىلعان م.تيتاقۇلىنىڭ «مۇرات ءۇشىن مايدان» تاريحي دراماسى. وكىنىشكە وراي، بۇل پەسانىڭ تولىق ءماتىنى بىزگە جەتكەن جوق، سول سەبەپتى جازۋشى، دراماتۋرگ ءو.احمەت شىعارمانى اياقتاۋعا جاردەمدەستى. درامانىڭ اۆتورى مۇقتىزار تولەكۇلى تيتاقوۆ جايىندا مالىمەتتەر اسا كوپ ەمەس، دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، دراماتۋرگ 1904 جىلى قارقارالىدا دۇنيەگە كەلگەن. سەمەي قالاسىندا تۇرعان، پارتيا قاتارىندا بولماعان ادام، 1936 جىلى تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ماماندىعى – ەكونوميست-پلانوۆيك.

پەسانىڭ وقىرمان قاۋىم ءۇشىن قۇندىلىعى اسا جوعارى، قاي جاعىنان الساق تا، بارىنشا شىنايى جازىلعان دۇنيە ەكەندىگى ايدان انىق كورىنەدى. ال شىعارماداعى ءا.بوكەيحان بەينەسى دە وتە ءساتتى شىققان وبرازداردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. پەساداعى باس كەيىپكەر ءا.بوكەيحانوۆتىڭ مىنا ءبىر سوزىندە وسىعان انىق كوز جەتكىزۋگە بولادى:«قۇرمەتتى اعىزالار، باۋىرلار! فەۆرال توڭكەرىسى بولدى، پاتشا تاعىنان ءتۇستى، بۇكىل رەسەيدىڭ قول استىنداعى حالىقتارعا ەركىندىك ءتيدى. بوستاندىق بولدى. تەڭدىك الدى. بۇگىندە، پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىندا ەزىلگەن ەلدەر تەڭدىكتى الۋعا شابىستى. ءوز تىزگىنىنە ءوزى يە بولىپ، بولەك اۆتونوميا، جۇرت بولۋعا قامدانىپ، قۇرىلتاي سەزىنىڭ دايارلىق ىسىنە كىرىستى. سول ەزىلگەن ەلدىڭ ءبىرى – بۇكىل قازاق ەلى دە، ءوز الدىنا «الاش» اتتى پارتيا قۇرىپ، «ابىلايدىڭ اق تۋىن» قولىنا الىپ،  وتان بولۋعا قالىپ ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا، جالپى رەسەيدى بۇلىنشىلىك باستى، استان-كەستەن دۇنيە بولدى. قىزىل-قىرمان سوعىستان ەر كۇڭىرەنىپ، ەل كۇيزەلۋگە اينالدى. قازىردە، ارقا تىرەرلىك دۇنيە قالعان جوق... جالعىز ۇمىتتەنەرىمىز – جەتىسۋ فرونتى، اتامان اننەنكوۆ... ولار سوعىستا جالعىز ەمەس، الاشىڭنىڭ اتىندا «ابىلايدىڭ اق تۋىن» جەلبىرەتكەن ون پولكىڭ بار. ەرتەڭگى كۇنى قوسىمشا قىلىپ، ءتورت پولكىڭدى جىبەرتكەلى وتىرسىڭ...جاسايدى جۇرتىڭ، كوركەيەدى ەلىڭ، وركەندەيدى الاشىڭ. جاساسىن، الاشىڭ، جاساسىن.»[5]. وسى ءبىر مونولوگ ارقىلى عانا ءا.بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەرەن ەڭبەگى مەن قازاق مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ نەگىزگى نىساناسىن ايقىنداي الامىز. قيامەتكە تولى كەزەڭدە ەل مەن جەر تاعدىرى ءۇشىن تالاسقا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ ەرلىگىن پەسانىڭ تاقىرىبى دا، سيۋجەتى دە تولىق اشا تۇسەدى. وسى شىعارماسى ارقىلى ۇلتىنا ادال قىزمەت ەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىنايى  بەت-بەينەسى وقىرمان قاۋىمعا كورسەتىلەدى. پەسادا حالىققا كەڭىنەن تانىس ش.قۇدايبەردىۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى، ج.اقبايۇلى، ر.مارسەكۇلى، م.دۋلاتۇلى، ح.عابباسۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، ءا.ەرمەكۇلى، س.تورايعىرۇلى، م.اۋەزۇلى سياقتى زيالىلارمەن قاتار، ي.ءادىلۇلى، ح.توقتامىسۇلى سياقتى ەسىمدەرى سيرەك اتالاتىن قايراتكەرلەردىڭ دە كوركەم بەينەسى ءساتتى سومدالعان. وسى جاعدايدى ەسكەرسەك، م.تيتاقۇلىنىڭ ۇلتتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ايانباي كۇرەسكەن ازاماتتاردىڭ كوركەم بەينەسىن سومداپ قانا قويماي، ولاردىڭ ومىرىندەگى بەلگىسىز وقيعالار جايىندا دا ماڭىزدى دەرەكتەر قالدىرىپ كەتتى. اۆتور زاماننىڭ اعىمىنا، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قاتالدىعىنا قاراماستان تاريحي شىندىقتى كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ ماقساتىندا باتىل قادامدارعا بارعان.

38-ءدىڭ قاندى قىرعىنى ۇلتتىڭ قايماعىن تولىق سىپىرىپ العاننان كەيىن، يدەولوگيا ادەبيەتتەن دە، تاريحتان دا ولاردىڭ ەسىمدەرىن ءوشىرىپ تاستاعانداي اسىعىس قورىتىندىعا كەلدى. ادەبيەتتە «تۇرپايى سوتسياليزم» ءداۋىرى كەڭ قانات جايىپ، تاريحي تاقىرىپقا بارعان جازۋشىلار «ەسكىلىكتى اڭساۋشى، كەرتارتپا» دەگەن اتتارعا يە بولا باستادى. ايتسە دە 1941 جىلى كەڭەس وداعىنا جەتكەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ي.ستاليننىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن وياتۋ ماقساتىندا ەرتەدەگى باتىرلاردىڭ ەرلىكتى ىستەرىن قايتا جاڭعىرتۋىنا اكەپ سوقتى. وسى وڭتايلى ءساتتى قازاق عالىمدارى مەن جازۋشىلارى ءساتتى پايدالانىپ ۇلگەردى. تاريحشى-عالىم ە.بەكماحانوۆ كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ پاتشالىق رەسەيگە قارسى سوعىسىن زەرتتەۋمەن اينالىسسا، كەمەڭگەر جازۋشى، دراماتۋرگ، عالىم، قوعام قايراتكەرى م.اۋەزوۆ قازاق حالقىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ومىرىنەن سىر شەرتەتىن اتاقتى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن وسى داۋىردە دۇنيەگە كەلدى. 

كىتاپ جارىق كورگەنگە دەيىن 1929-1932 جىلدارى م.اۋەزوۆتىڭ رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، تاعدىرى تالقىعا تۇسكەنىن جاقسى بىلەمىز. جازۋشىعا «الاشورداشىل، ۇلتشىل» دەگەن نەگىزسىز ايىپتار تاعىلىپ، تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ءبىر-اق شىققانى ومىرىندە وشپەس ءىز قالدىردى. الاش-وردادان باس تارتۋى جايلى اشىق حات جازىپ، تار جەردەن امان قالسا دا، م.اۋەزوۆ قاشان دا ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى ازامات رەتىندە تاريحتا قالدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاعى ءبىر اماناتى - ابايدى كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋدى ءوزىنىڭ موينىنا الدى. اماناتقا قيانات جۇرمەيدى، وسىنىڭ ايقىن دالەلى 1942-1956 جىلدارى جارىق كورگەن «اباي جولى» رومانى ەدى.   

جازۋشىنىڭ كىتابىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى ەتىپ دانا ابايدى العانىمەن، شىعارمانى جازۋ بارىسىندا بىرنەشە تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمىن وزگەرتىپ، سيۋجەتتىڭ ىشىنە كىرىستىرۋگە ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. مىسالعا الساق، «اباي جولى» رومانىنىڭ العاشقى كىتابىنداعى بارلاس اقىن – زار زامان اقىنى دۋلات باباتايۇلى ەكەنىن كوزى اشىق وقىرمان جاقسى بىلەدى. العاشقى كىتابىندا باستالعان وسى ءۇردىس كەيىنگى كىتاپتاردا دا جالعاسىن تاپتى. قۋانىشىمىزعا وراي، كەڭەستىك داۋىردەگى يدەولوگيا م.اۋەزوۆتىڭ وسى ءىس-ارەكەتتەرىنە قاتتى قاداعالاعان جوق، ەسىمدەرى وزگەرتىلگەن تاريحي بەينەلەردىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتاۋعا كوبىنىڭ شاماسى جەتپەگەندەي كورىنەدى، سەبەبى ەپوپەيانىڭ ءتورتىنشى كىتابىندا الاش كوسەمى ءا.بوكەيحاننىڭ كوركەم بەينەسى جاناما كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەلدى، بىراق شىعارمادا ەسىمى ازىمقان جابايحانوۆ دەپ بەرىلدى. «اباي جولىن» زەرتتەگەن كەيبىر عالىمدار بۇل كەيىپكەردىڭ جاعىمسىز ەكەندىگىن العا تارتىپ، جازۋشى ايتقىسى كەلگەن استارلى وي-تۇجىرىمىنا زەر سالمادى. تەك بەلگىلى الاشتانۋشى، اۋەزوۆتانۋشى، جازۋشى-عالىم ت.جۇرتباي مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە ازىمقان جابايقانوۆتىڭ جاعىمسىز كەيىپكەر ەمەس ەكەندىگىنە كوزى جەتكەن. عالىمنىڭ وسى جايىندا ءوزىنىڭ ۇستازىنا ايتىپ، اقيقاتقا كوز جەتكىزۋگە تىرىسقان كەزدە زەرەكتىگى ءۇشىن ماقتاۋدىڭ ورنىنا ۇرىس ەستىپ، وسى ۋاجدەرى ءۇشىن مەكتەپتەن قۋىلعانىن ءوز اۋزىنان ەستىدىك. الايدا ت.جۇرتبايدىڭ ۋاجدەرىنىڭ ورىندى ەكەنىن ۋاقىت كورسەتتى. الاشتانۋشىنىڭ «اباي جولىنداعى» ازىمقان جابايحانوۆتىڭ ءپروتوتيپى ءاليحان بوكەيحان انىقتاعان ىزدەنىسى ارقىلى م.اۋەزوۆتىڭ ەرەكشە باتىلدىعى مەن كورەگەندىگىنە تاعى ءبىر مارتە كوزىمىز جەتتى. جازۋشى يدەولوگيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا قاراماي، كەلەشەك ۇرپاققا ءا.بوكەيحاننىڭ قايراتكەرلىك ىستەرىن، ناقتىراق ايتساق، 1897 جىلى پاتشالىق رەسەيدە تۇڭعىش ۇيىمداستىرىلعان حالىق ساناعىنا قاتىسىپ، گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەردەگى، بولىستار مەن اۋىلدارداعى قازاقتاردىڭ ناقتى سانىن بىلگەن جالعىز قازاق بولعانىن شەگەلەپ ايتتى. وسى ىستەرىنىڭ  ارقاسىندا ءا.بوكەيحان حالىقتىڭ سانىن ءبىلىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وتارلىق بۇعاۋداعى تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، مۇڭ-مۇقتاجىمەن تانىستى. ەلىن وسى بۇعاۋدان بوساتۋدىڭ العىشارتتارى وسى كەزدە قالىپتاستى دەسەك، ارتىق كەتپەيمىز. مىنە، تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزگەن ساپاردىڭ جاي-جاپسارى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ ءتورتىنشى كىتابىنىڭ «قاستىقتا» دەگەن تاراۋىندا كورىنىس تاپتى.

الدىمەن، م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماداعى ءا.بوكەيحاندى وقىرمانعا تانىستىرۋىنا كوڭىل بولەيىك: «ورازباي ۇيىنە الدىن الا كەلىپ سويلەسۋشى تانىس چينوۆنيكتەر، اسىرەسە، سول الگى اتالعان قازاق تورەسىن قاتتى كوتەرىپ سويلەيدى. ايتۋىنشا، ول پەتەربۋرگتە وقۋ بىتىرگەن. بۇل جۇرگەن قازاق بالاسىنىڭ بارىنەن ءبىلىمدى. ءوزى ورىستىڭ پەتەربۋرگ، موسكۆاداعى وڭشەڭ اقسۇيەك، كنياز، دۆورياندارىنىڭ جاستارىمەن بىرگە ارالاسىپ وسكەن. ورىستىڭ انىق اق پاتشاعا جۋىق ورتاسىن بىلەدى... تورەنىڭ جاڭاعىداي توپتارعا تەز ارالاسىپ جۇرگەنى ءوزى تەك تۇقىم ەمەس ەكەن. ورتا ءجۇز قازاعىن ءبىر زاماندا «بۇلك ەتكىزبەي» بيلەگەن جاباي حاننىڭ نەمەرەسى ەكەن...» [6, 288 ب.]. بۇل كەيىپكەر ءا.جابايحانوۆ تورە جايلى بەرىلگەن اقپاراتتان قانداي جاعىمسىز دۇنيەنى كورۋگە بولادى؟ ءبارى بارىنشا تاريحي شىندىققا نەگىزدەلىپ جازىلىپ تۇرعانى ايدان انىق كورىنەدى عوي. تەك م.اۋەزوۆ ازىمقاندى جاباي حاننىڭ نەمەرەسى دەپ وتىر، شىندىعىندا، ءاليحان ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى - بوكەي حاننىڭ شوبەرەسى، كىشىگىرىم ايىرماشىلىق تەك وسى تۇستا عانا.

«ازىمقان تورەنى زور قوشەمەتپەن قارسى العاننان كەيىن جازۋشى كەيپكەردىڭ ءبىلىمىن سۋرەتتەيتىن ەپيزودتى العا تارتادى: «ازىمقان بار قازاقتىڭ سانىن ايتىپ ءبىر كەتتى. «پالەن ميلليون» دەپ، مولشەر ەمەس، ورازباي عانا ەمەس، ءتىپتى كوزدى-قاراقتى دەيتىن شۇبارلار دا ەستىمەگەن دەرەكتى ايتتى...

«بۇنداي ءبىلىمدى كىمنەن كوردىك»، «قاي قازاقتىڭ ءدىلمارى مەن بىلگىرى وسىنداي قىپ قازاقتىڭ باسىن تۇگەلدەپ بەرىپ ەدى»، «مىناۋ انىق-اق ورازەكەڭ ايتقانداي، ەندىگى قازاققا باس بولعالى تۇر ەكەن»، «ءوزى دە تەكتىدەن شىققان عوي»، «بۇنىڭ ويى تەگى قازاقتىڭ ءبارىن ساناپ الىپ، سودان ىرگەلى ەل قۇرايىن دەپ ءجۇر ەكەن!» دەسىپ، كەڭ ءۇيدىڭ ەكى جاق دەڭگەيىندە سوزىلا وتىرعان جاناتاي، سامەن، ءازىمباي،شۇبار،جيرەنشەلەر كەيدە تورەگە ەستىرتىپ، كەيدە ءوزارا قىزىپ الىپ، قىمىزدىڭ جەلەگىمەن داۋىرلەي ءتۇسىپ، ماقتانعا دا باسىپ، گۋ-گۋ ەتىسىپ قالادى» [6, 296 ب.]. م.اۋەزوۆتىڭ دارىندىلىعى سوندا، ءا.بوكەيحاننىڭ ساناق جۇرگىزگەن كەزىندەگى قايراتكەرلىگىمەن قوسا، ونىڭ ۇزاق جولدار بويى ەڭبەكتەنىپ، قازاق حالقىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، تاۋەلسىز ەل ەتۋدى جوسپارلاعانىن شىعارماداعى جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ ءوزارا تىلدەسۋى ارقىلى تالعامى بيىك، كوكىرەگى وياۋ وقىرمانعا جەتكىزىپ وتىر. سول كەزەڭدەگى ادەبيەت جازۋشىعا وسىدان باسقا جول قالدىرمادى، بىراق ۇلت كوسەمىنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن جاناما كەيىپكەر ارقىلى كوركەم شىعارماعا ەنگىزۋ، ءسوز جوق، م.اۋەزوۆتىڭ بولاشاقتى باعدارلاي الاتىن كەمەڭگەرلىگى ەدى. ءتۇبى اقيقات اشىلىپ، قازاقتىڭ ماقتانىشى بولعان ءا.بوكەيحاننىڭ ۇلت ساناسىندا قايتا جاڭعىراتىنىن جازۋشى الدىن الا سەزگەنىن وسى كىشىگىرىم ەپيزودتار مەن ديالوگتار ارقىلى كورۋىمىزگە بولادى.

وسى قارقىندا ارى قاراي جالعاستىرا بەرسە، ءا.جابايقانوۆتىڭ شىن ومىردە كىم بولعانىن، شىعارمادا جاعىمسىز كەيىپكەر ەمەستىگىن يدەولوگيا ءبىلىپ قويۋى عاجاپ ەمەس ەدى. جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى سوندا، ءا.جابايقانوۆتى ابايعا قارسى توپتىڭ ۇيىنە ءتۇسىرىپ قانا قويماي، سيۋجەت بارىسىندا ازىمقاننىڭ ابايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن، ءىس-ارەكەتتەرىن ۇناتپاي، ءتۇبى اقىننىڭ اۋىلىنا بارماي، قالاعا قايتىپ كەتۋىنەن ايقىن كورىنەدى. بۇل سول زامان ءۇشىن ەڭ  دۇرىس كوركەمدىك شەشىم دەپ كەسىپ ايتا الامىز، سەبەبى ازىمقان ابايدىڭ جاقتاستارىنىڭ قاتارىندا كورىنىس بەرسە، بۇل كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپىن ىزدەۋ جۇمىسى قارقىندى ءجۇرىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس ەدى. سونىمەن قاتار، م.اۋەزوۆ «شايقاستا» بولىمىندە ازىمقاننىڭ تورەنى قولداۋشى توپتىڭ ىشىندە بولاشاق ادۆوكات، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ساقپاەۆتىڭ بولعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ەندەشە، ادۆوكات ساقپاەۆ شىن ومىردەگى ءپروتوتپى الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش قۇقىق عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى جاقىپ اقبايۇلى ەكەندىگىن دە ايتا كەتكەن ءجون.

ال وسى بولىمدە ازىمقان تورە مەن ابايدىڭ ءوزارا كەزىگە الماي قالماۋى، تاريحتاعى ءاليحان مەن ابايدىڭ كەزدەسكەنى تۋرالى ءار ءتۇرلى عىلىمي بولجامداردى تەرىسكە شىعارعانداي كورىندى. بىرىنشىدەن، ءا.بوكەيحاننىڭ تۇڭعىش ابايتانۋشى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ول ابايمەن كەزدەسۋى جايلى ءبىر ماقالاسىندا بولسىن جازار ەدى، بىراق ونداي ءماتىن كەزىكپەيدى، ەكىنشىدەن، جازۋشى ءا.جابايقانوۆ دەگەن كەيىپكەردىڭ ابايدىڭ اۋىلىنا بارعانىن سۋرەتتەمەيدى، دەمەك، شىن ومىردە دە ەكەۋى كەزىككەن جوق، بالكىم، ءساتى تۇسپەدى مە، جوق الدە شىن مانىندە ەكەۋارا كەدەرگىلەر تابىلدى ما، ناقتىسىن ايتا المايمىز، بىزگە بەلگىلىسى – ءا.بوكەيحان باستاعان الاش زيالىلارى ءۇشىن ابايدىڭ رۋحاني ۇستاز بولىپ قالعانى.         

ايتا كەتەتىن ماڭىزدى جايت، ابايتانۋشىلاردىڭ  ءبىراز بولىگى بۇگىنگى تاڭنىڭ وزىندە ابايعا قول جۇمساعانى ءۇشىن ورازباي اققۇلىۇلىن قاتتى سوگەدى، ءتىپتى، قازاق حالقىنىڭ جاۋى دەپ ەسەپتەيدى. مۇنداي كوزقاراستاردىڭ بولۋى زاڭدىلىق، بىراق ورازباي ابايدى ساباتقان كەزدە ورەسكەل قاتەلىك جىبەرسە دە، قازاقتىڭ جاۋى ەمەس. ءبىرسىپىرا زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، و.اققۇلىۇلى الاش اسكەري جاساقتارى قۇرىلعان شاقتا ءا.بوكەيحاننىڭ وسى باستاماسىن قولداپ، قارجىلاي كومەك كورسەتكەن. سول سەبەپتى كوركەم شىعارمادا دا، شىن ومىردە دە قاتەلىككە بوي الدىرعان ورازبايدىڭ جاۋىزدىعىمەن قوسا، قايراتكەرلىگىن دە قوسا ايتىپ وتىرعان ءجون. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، م.اۋەزوۆتىڭ دە وسى بولىمدە ازىمقان مەن ورازبايدى ءوزارا كەزدەستىرگەندەگى ايتار ويى وسى ەدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

مۇحامەدحانوۆ ق. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 4-توم. – الماتى، «الاش»، 2005. – 328 ب.

بايتۇرسىنوۆ ا. شىعارمالارى: ولەڭدەر، اۋدارمالار، زەرتتەۋلەر. (قۇراست. ءشارىپوۆ ءا.، ءداۋىتوۆ س.) – الماتى: جازۋشى، 1989, – 320 ب.

تورايعىروۆ س. ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. ەكىنشى توم. – الماتى، «جىبەك جولى» باسپا ءۇيى، 2003. –  256 ب.

تورايعىروۆ س. ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءۇشىنشى توم. – الماتى، «الاش» باسپاسى، 2005. – 232 ب.

«قازاق ءۇنى» گازەتى №05 (614), 4 اقپان، 2014 جىل.

اۋەزوۆ م. شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. 25-توم. اباي جولى: رومان-ەپوپەيا. 4-كىتاپ. –  الماتى، «ءداۋىر»، «جىبەك جولى»، 2014. – 544 ب.

عازيزوۆ عيبرات دۋلاتۇلى،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى

Abai.kz