Zeynetker seruenge shyqty. Esik aldyna jaqyn sayabaqta jasyl boyauy ona bastaghan shyrsha men biyik ósken sәmbi tal, kónbis qaraghash pen tip-tik bop kók tiregen aqqayyng kózge súlu kórinip, kónil shirkindi ózine bauraydy. Biraq uaqyt-synapqa daua joq. Bәrining mezgili jetip, qighash japyraqtar qara jerge qalyqtap týsip jatyr. Sap-sary dýniyeni tabanmen túnshyqtyryp basqyng da kelmeydi, biraq búrylyp keter jol joq. Dalanyng dәl kindigindegi sayabaqta erekshe tazalyq bolu kerek degen núsqaumen aula sypyrushylardyng da qoly bir tynbaydy. Sypyryp bolmay jatyp, sary japyraq aghash basyn alastap, taghy da sauyldap jerge týsedi. Anaday jerde «Tazalyq – densaulyq kepili» degen tórtbúrysh taqtaysha túr. Ábden kónerip, eskining sarqytynday kózge әreng kórinedi. Qara aghashtyng qatpar-qatpar dininde tórt ayaghy tyrmysyp, tiyin shoshandap jýr. «Tiri jan ghoy, ol da jýrsin, barar jerine barsyn» dep ayanyshpen kóz almay qarap qaldy. «Tiri tirshiligin istesin» dep ózin-ózi qúptap qoydy. «Qansha uaqytta bir sypyrasyndar?» – dep súraghanda, ýsti-basy kirge shylanghan qazaq jigit: «Eki saghat sayyn. Búl – qaladaghy eng elitnyy rayon. Búl mangha әkimder kóp keledi. Jiyrma bes itaj gәstinisadan sheteldikter shyghyp seruendeydi. Dәl týbinde Respublika Sarayy. Ana jerde Abay túr», – dep úly aqynnyng tas mýsinin iyegimen núsqady.

Qaladaghy kózge tartar eng kórikti jer bolghasyn ba, búlar núsqaudan mýlt ketpey, qara jerge qylau júqtyrmaugha shyndap kirisken siyaqty. Sózin tyndap, týiilgen qabaqtaryna qarasan, adamzattyng bilgenin istep, bilmegenin súramaytyn búra tartar qylyghyna qarny ashatyndyqtaryn da bayqatyp qalady. Búghan anau aghash týbine shaptyryp kele jatqan bireuding súlbasy kuә. Qoldan jasalghan kólshikting ortasynda subúrqaq atqylap túr. Su betinde qalyqtap jýzgen biren-saran japyraqty taghy bir jigit ayaghyna rezenke etik kiyip ap, sudy keship jýrip, shabaq sýzgendey qalqyp alyp, syrtqa shygharyp jatyr. Ánebir jerde granit tastan jasalghan shahmat taqtasy. Keshe alabajaq taqtanyng ýstine sart ta súrt karta soqqandardy kórip edi, býgin koroli men ofiyserding ornyna tyghyny joq qos bótelke qonjiypty. Qaz-qatar tizilgen peshkalardyng orny nannyng qiqymy men sarymsaqtyng qaldyghy. Bergi jaqtaghy tas oryndyq ta mýjilip, ornynan qozghalyp ketipti. Sayabaqta oryndyq kóp, biraq bәrine qarttardan góri jastar erkin jayghasqan. Myna bir qyz qos tizesin býgip otyrsa, jigit júmyr tizege basyn qoyyp, әkesining ýiine kelgendey shәniyip jatyr. Qyz sýiiktisining mandayynan iyiskep, shashyn taraqtap, ekeui de el-júrttan bólinip, basqa bir kenistikting qyzyghyna bókken. Ánebir kәmeletke tolghan taghy bir qyz eki ókshesin oryndyqqa qoyyp ap barynsha taltayyp, qalta telefonnyng qyzyghyna kómilgen. «Qarsy aldymda adam kele jatyr-au, erkek kele jatyr-au» dep iymenbeydi, qarlyghash-lypasyn kórsetip, sayabaqty kórikke bólegenning biri sol. Zeynetker Ahmet esimdi kisining kýnde kóretini osy. Bir ret temeki túqylyn qayta-qayta jýrginshi jolyna tastaghan balang jigitke eskertu jasap edi, «Sening júmysyng bolmasyn», – dedi jaybaraqat ghana. Búl jerdi kýzetetin qoghamdyq tәrtip saqshylary da joq, tek bir kýnderi qyzyl jagha degening qaptap ketedi, tipti soghystaghyday bólimshe-bólimshe bop sappen jýredi. Sóitse, Respublika Sarayyna әkim kep is-shara ótkizedi eken. Kóz kórgen oqys әreketterdi aityp edi, «Búl bizding qúzyrymyzgha kirmeydi, biz jinalys kezinde yn-shyng bolmauyn qadaghalaymyz», – dep naqty jauabyn berdi.

Zeynetker kisining kónili býgin kýz kýnindey salqyn. Sary japyraqtar sauyldap týsip jatyr. «Jazdyng da bitkeni me?» Jan-dýniyesin bir auyrtpalyq basqan Ahmet tas basqyshty attap joghary kóterildi. Aynaday jarqyraghan mramor eden jylan jalaghanday tap-taza, tipti, taban tiygizging kelmeydi. Zәulim Saraydyng dәl aldynda songhy ýlgide tizilgen subúrqaqtar yshqynyp, aspangha su shashyp túr. Biraq ony qorshaghan qoghamdyq tәrtip saqshylary jaz qyzyghyn songhy ret kórip qalghysy kep úmtylghan kishkentaylardy algha jibermey әlek. Tik tartylghan subúrqaqtyng arasymen denege su tiygizbey sidandap óte shyghu olar ýshin bir arman.

– Búny nege qorshap túrsyndar? – dedi býldirshinderge bolysyp.

– Ákim ketkenshe sugha jaqyndaugha bolmaydy.

– Balalar songhy ret jaz qyzyghyn kóruge keldi ghoy, – dep kózderi dәmetip túrghan tәmpish tanaulargha qarap edi, «Núsqau solay!» – dep short kesti qyzyl jaghalylardyng dókeyi iyghyn qiqang etkizip. Ózimen birge mayor júldyzy da shalgha týiile qarady.

Sóz aityp eshkimdi jene almasyn bilip, taghy da biyikke qaray órledi. Terrenkurmen jýrip, taudan basyn alghan ózen suymen syrlasyp, qasynan ketken balasy men kempirining óli beynesimen su arqyly tildesip, kónilin sumen jughysy kep algha attady. Seksening de onay emes. Kirbini bar adamnyng qimyly da bayau. Jýrek tyq-tyq soqqasyn oghan ne dersin.

* * *

Tanerteng erte túryp ózen jaghalaydy. Taudan sarqyrap aqqan ózenning kilt-kilt etken tolqynyn sanap, seksenge jetkizedi. Seksennen keyin basyn búryp ap alaulap shyghyp kele jatqan Kýnge qaraydy. «Kýndi kórgenime razymyn, janym jalghyz balam men kempirimnen artyq emes». Tanghy taza auada sylq-sylq kýlgen su adamzatty mazaqtaytyn sekildi. Ómirde kórgeni men týigeni, qylqynyp galstuk taghyp, kensede otyrghanda júrtqa jasaghan jaqsylyghy men qiyanaty sumen sytylyp ketip, basy men ayaghy bar bir skelet-Adam jýrip kele jatqanday. «Qiyanatym az, jaqsylyghym kóp, – dep ózin-ózi júbata bastady. – Men onday adam emespin» dep ózine-ózi kópshik qoydy. Shalt búrylyp, kelgen izimen ayandap Abay eskertkishining aldyna keldi. «Alyp qalanyng aibary osy ghoy. Qarashy, jaryqtyq… shapany sol iyghynan sypyrylyp týsip barady. Sol qolynda kitap, sol ókshesi sәl kóterilip túr. Jer basyp jýru onay ma, әsirese, Abayday qiyal adamyna… Óniri ashyq, algha úmsynyp túr. Tas mýsin bolsa da tiri adam siyaqty». Tomsaryp túryp qap, ilgeri attady. «Ózi 175-ke tolady deydi». Keshe estigenin býgin eske týsirip, qaltasyna salyp jýrer alaqanday tompaq radiosyn syrtynan bir sipap qoydy. «Aldyna baryp tәu etip, tughan-ólgen jylyn óz kózimmen taghy bir oqiynshy» dep, adymyn alshaq aldy. Áne, qara, eskertkishting tas túghyrynda eki dýnie bir qadam bop bireu úiyqtap jatyr. Qayta mynau bir ózi eken, әneu- kýni qaz-qatar tizilgen ýsheu dәl әkesining ýiindey tәtti qorylgha basyp, kósilip jatyr edi, úiqylaryn búzbayyn dep keri búrylyp ketken. Osy tas túghyrda týs aua kishkentaylar katalka-syrghymalarymen zyrghyp kep salito jasap, jarysyp jýrgenin kóresin. Kishkentay belsebed mingender de tayqardy taqymynan týrtkendey ytqytyp kep, kempirqosaqtay iyilip, eki býktetilip týsedi. Qasynda kempiri joq shal qarap túra almay auzy jybyrlaydy.

– E-ey, – dedi belsebetting tizginin shap berip ústap ap. – Mynau kim?

– Eskertkish, – dedi on eki-on ýshterdegi bala oryssha jauap berip.

– Kimdiki?

– Kosmonavtiki. Naverno Gagariyn.

– Búl – Abay. Qazaqtyng úly aqyny.

– Úlylar kóp qoy. – Bala yghar emes.

– Basqa jer tabylmady ma oinaytyn?

– Qalada salito jasaytyn oryn joq. Eng qolayly jer osy.

– Áke-shesheng bar ma?

– Bar.

– Menimen qalay sóileskenindi әke-sheshene aityp bar.

– Ladno, – dep bala kelesi jattyghugha kiristi.

Zeynetker taudan aqqan túnyq sumen kórgeni men týigenin tezirek juyp tastap, sanasyn sergitpekke terrenkur-soqpaq jolgha qaray asyghyp, shalt adymdady…

Eskertkishting tizeden keler túghyrynyng jan-jaghyna úshyp týsken úsaq tastardyng ýgindisi jinalyp qalypty. Abay babanyng sol jaq býiirin ala arqaqapshyghyn jastanyp, qos qolyn eki búttyng arasyna tyghyp ap bireu tәtti úiqy qúshaghyna bógude. Ýsti-basy kirshen, sirә, qalada túraghy joq qanghybas sekildi. Syghalap kelgen kýz kýnining syi-siyapatyna әbden boyúsynghan synayy bar. Býrisse de, ózin-ózi bir nәrsemen jylytyp, janyn júbatyp jatyr. Kir-kir qara shashyna qolyn tiygizdi. Ol kózin ashyp, basyn iyzegende saqal-múrty ósinki ón-jýzinen bomjdyng kelbetinen basqa eshtene bilinbedi. Músylman balasy ekendigin qonqaq múrny men qysynqy kózi aityp túr.

– Búl ne jatys? – dedi shal jәimen ghana.

– Ómir ghoy, – dedi tanghy taza auada túnyq estilgen dauys.

«Mynany sózden jene almassyn, Abaydyng túghyryn ýy qylghandargha sabaq bolsyn». Qalta telefonyn alyp, 102-ni terdi.

– Qoghamdyq tәrtipti saqtau bólimshe­sinen agha leytenant Otynshiyev tyndap túr.

– Dәl Respublika Sarayy aldyndaghy Abay eskertkishining túghyrynda bireu úiyqtap jatyr.

– Qan bar ma? Krovi esti? – dedi orysshalap.

Búl qarap túr, anau tas túghyrdy ýy qylghan múnsyz býrisken ýstine býrisip, bәrine kóndim degendey, bir uys bop býktetilip jatyr.

– Kelgesin kóresiz.

– Qan bar ma, joq pa? Men qazaqsha aityp túrmyn ghoy. Eger qan shyqpasa, qylmysqa jatpaydy.

– Kelgesin kóresiz. Men de qazaqsha aityp túrmyn, – dep shal sabyr saqtady.

Bas-ayaghy on bes-jiyrma miynótte leytenant pen qatardaghy polisay jetip keldi.

– Siz be shaqyrghan? – dedi eskertkish qasynda arly-berli jýrgen shaldy tap basyp.

– Men.

– Ne boldy?

– Anau úiyqtap jatqan adamdy kórip túrsyz ba?

Ol әlgining qasyna kep, qushighan iyghyn әrli-berli qozghady da:

– Qan joq. Qúramynda qylmys joq, – dedi taqpaq aitqan baladay taq-taq etip. Ketuge ynghaylana bergende shaldyng shydamy tausylyp, syzdauyghy jaryldy.

– Sonda mynau… úiqygha bógip qala bere me?

– Endi… qalmaghanda…

– Onyng qayda jatqanyn bilip túrsyng ba?

– Eto ne iymeet znacheniye.

– Men әkimmen habarlasayyn, – dep qalta telefonyna qol sala bergende, tós qaltasynan qalam-qaghaz shygharyp: «Siz meken-jayynyzdy aitynyzshy», – dedi. – Telefonynyz osy ghoy.

Qarauyndaghy baghynyshtygha iyek qaghyp edi, anau úiqygha bókken bógdening jeninen júlqy tartyp, «Jýr, kettik!» – dedi búiryq raymen.

Shal taghy da kórgenin su syldyrymen juyp tastamaqqa asyghyp, ózen-soqpaqqa bet aldy. Álgini iyghynan tartyp júlqylap, sary mәshiynege salyp jatyr.

* * *

– Ayypker Myqtybaev Jylqybek, siz nege eskertkishting týbine týnediniz? – dedi sot tóraghasy kirqojalaq jigitke jiyrene qarap.

Jigit ornynan túrdy. Betin búrghanda bayqady – sol atjaqty, qysyq kózdi, qonqaq múryn qazaq. Bir aptada ózgergen eshtene joq, kirsheng qong qara shashy úipalaqtanyp, qyrylmaghan saqaly ýrpiyip, ainalasyna erkin kóz salyp túr. Boyynda bir batyldyq bar, eshkimnen yghar emes, sottan da, jasauyldan da jasqanatyn týri joq, búl ýshin bәri ýirenshikti daghdy siyaqty.

– Men Abaydy sýiem. Kóp oqydym. Aughan jerinde soghysyp jýrgende «Qarasha­da ómir túr»-dy ishimnen aityp jýretinmin. Kileng músylman bas qosqan bos uaqytta «Kózimning qarasyn» dombyramen aitatyn­myn, – dep qolyn qaltasynan shygharyp, dombyra tartqan bop erbendep, ekilenip ketkende qos molaq qol sholtan-sholtang ete qaldy. Sosyn «Ómir ghoy!» – dedi kýbirlep. Jaqyn túrghan jasauyl qozghalaqtap ketti, sot tóraghasy qoy qastary dirildep, dausy kýmiljip shyqty.

– Búnyng iske qatysy joq. Siz, iymenno, sol kýni, tap sol moment, nege Abay eskertkishining týbine úiyqtadynyz? – dedi qazaqsha shýldirlep.

– Abaydy sýiem dedim ghoy. Onyng ýstine, 175 jyldyghy kele jatyr. Ómir ghoy.

Kuәger retinde qatysushy zeynetker ornynan atyp túrdy.

Ayypkerding salbyrap túrghan molaq qoldary qaytadan qaltasyna sýngidi.

– Sot tóraghasy myrza, osy isti qysqartynyzshy. Mening de jalghyz balam Aughanda mert boldy. Kempirim bolsa joq. Jalghyz túram. Osyny qolyma alayyn. «Eki jarty, bir býtin» bolayyq. Qúday aqy, qysqartynyzshy! – degende, aiypker jigit taghy da «Ómir ghoy», – dep kýbir ete qaldy.

– Sizge sóz berilgen joq, sóz berilgende ghana óz oiynyzdy aitasyz, – dep sot tóraghasy tiyp tastady.

Arada on bes miynóttey mәulit ótti. Sot shyghyp ketip, qayta keldi.

– Songhy sózinizdi aitynyz, – dedi aiyptalushygha qarap.

– Aughanda kenes әskerining qúramynda boldym. Mýgedek bop oraldym. Ýy bere­miz degen uәdeni kýtkenime shiyrek ghasyr bop qaldy. Jatar ornym joq. Bәrin qoyyp, Abay babanyng bauyryna tyghyldym. Ómir ghoy, – degende qos molaq qol tyghylghan kirsheng kәstómning jeni selteng ete qaldy.

Sot ýkim shyghardy. Ýkim keshirimmen ayaqtaldy. Alty ay merzim polisay baqyla­uynda jýruge jaza kesildi. Tóragha: «Sot prosesin jabyq dep jariyalaymyn», – degende, jasauyl qasynan ketip, sottalushy jalghyz qaldy. Jaqyndap kelgen kuәger shalgha qarap, «Ómir ghoy», – dep molaq qolyn úsyndy.

qazaqadebieti.kz

Quandyq Týmenbay

Abai.kz