زەينەتكەر سەرۋەنگە شىقتى. ەسىك الدىنا جاقىن ساياباقتا جاسىل بوياۋى وڭا باستاعان شىرشا مەن بيىك وسكەن ءسامبى تال، كونبىس قاراعاش پەن ءتىپ-تىك بوپ كوك تىرەگەن اققايىڭ كوزگە سۇلۋ كورىنىپ، كوڭىل شىركىندى وزىنە باۋرايدى. بىراق ۋاقىت-سىناپقا داۋا جوق. ءبارىنىڭ مەزگىلى جەتىپ، قيعاش جاپىراقتار قارا جەرگە قالىقتاپ ءتۇسىپ جاتىر. ساپ-سارى دۇنيەنى تابانمەن تۇنشىقتىرىپ باسقىڭ دا كەلمەيدى، بىراق بۇرىلىپ كەتەر جول جوق. دالانىڭ ءدال كىندىگىندەگى ساياباقتا ەرەكشە تازالىق بولۋ كەرەك دەگەن نۇسقاۋمەن اۋلا سىپىرۋشىلاردىڭ دا قولى ءبىر تىنبايدى. سىپىرىپ بولماي جاتىپ، سارى جاپىراق اعاش باسىن الاستاپ، تاعى دا ساۋىلداپ جەرگە تۇسەدى. اناداي جەردە «تازالىق – دەنساۋلىق كەپىلى» دەگەن ءتورتبۇرىش تاقتايشا تۇر. ابدەن كونەرىپ، ەسكىنىڭ سارقىتىنداي كوزگە ارەڭ كورىنەدى. قارا اعاشتىڭ قاتپار-قاتپار دىڭىندە ءتورت اياعى تىرمىسىپ، ءتيىن شوشانداپ ءجۇر. «ءتىرى جان عوي، ول دا ءجۇرسىن، بارار جەرىنە بارسىن» دەپ ايانىشپەن كوز الماي قاراپ قالدى. «ءتىرى تىرشىلىگىن ىستەسىن» دەپ ءوزىن-ءوزى قۇپتاپ قويدى. «قانشا ۋاقىتتا ءبىر سىپىراسىڭدار؟» – دەپ سۇراعاندا، ءۇستى-باسى كىرگە شىلانعان قازاق جىگىت: «ەكى ساعات سايىن. بۇل – قالاداعى ەڭ ەليتنىي رايون. بۇل ماڭعا اكىمدەر كوپ كەلەدى. جيىرما بەس يتاج گاستىنيتسادان شەتەلدىكتەر شىعىپ سەرۋەندەيدى. ءدال تۇبىندە رەسپۋبليكا سارايى. انا جەردە اباي تۇر»، – دەپ ۇلى اقىننىڭ تاس ءمۇسىنىن يەگىمەن نۇسقادى.

قالاداعى كوزگە تارتار ەڭ كورىكتى جەر بولعاسىن با، بۇلار نۇسقاۋدان ءمۇلت كەتپەي، قارا جەرگە قىلاۋ جۇقتىرماۋعا شىنداپ كىرىسكەن سياقتى. ءسوزىن تىڭداپ، تۇيىلگەن قاباقتارىنا قاراساڭ، ادامزاتتىڭ بىلگەنىن ىستەپ، بىلمەگەنىن سۇرامايتىن بۇرا تارتار قىلىعىنا قارنى اشاتىندىقتارىن دا بايقاتىپ قالادى. بۇعان اناۋ اعاش تۇبىنە شاپتىرىپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ سۇلباسى كۋا. قولدان جاسالعان كولشىكتىڭ ورتاسىندا سۋبۇرقاق اتقىلاپ تۇر. سۋ بەتىندە قالىقتاپ جۇزگەن بىرەن-ساران جاپىراقتى تاعى ءبىر جىگىت اياعىنا رەزەڭكە ەتىك كيىپ اپ، سۋدى كەشىپ ءجۇرىپ، شاباق سۇزگەندەي قالقىپ الىپ، سىرتقا شىعارىپ جاتىر. انەبىر جەردە گرانيت تاستان جاسالعان شاحمات تاقتاسى. كەشە الاباجاق تاقتانىڭ ۇستىنە سارت تا سۇرت كارتا سوققانداردى كورىپ ەدى، بۇگىن كورول مەن وفيتسەردىڭ ورنىنا تىعىنى جوق قوس بوتەلكە قونجيىپتى. قاز-قاتار تىزىلگەن پەشكالاردىڭ ورنى ناننىڭ قيقىمى مەن سارىمساقتىڭ قالدىعى. بەرگى جاقتاعى تاس ورىندىق تا ءمۇجىلىپ، ورنىنان قوزعالىپ كەتىپتى. ساياباقتا ورىندىق كوپ، بىراق بارىنە قارتتاردان گورى جاستار ەركىن جايعاسقان. مىنا ءبىر قىز قوس تىزەسىن بۇگىپ وتىرسا، جىگىت جۇمىر تىزەگە باسىن قويىپ، اكەسىنىڭ ۇيىنە كەلگەندەي ءشانيىپ جاتىر. قىز سۇيىكتىسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، شاشىن تاراقتاپ، ەكەۋى دە ەل-جۇرتتان ءبولىنىپ، باسقا ءبىر كەڭىستىكتىڭ قىزىعىنا بوككەن. انەبىر كامەلەتكە تولعان تاعى ءبىر قىز ەكى وكشەسىن ورىندىققا قويىپ اپ بارىنشا تالتايىپ، قالتا تەلەفوننىڭ قىزىعىنا كومىلگەن. «قارسى الدىمدا ادام كەلە جاتىر-اۋ، ەركەك كەلە جاتىر-اۋ» دەپ يمەنبەيدى، قارلىعاش-لىپاسىن كورسەتىپ، ساياباقتى كورىككە بولەگەننىڭ ءبىرى سول. زەينەتكەر احمەت ەسىمدى كىسىنىڭ كۇندە كورەتىنى وسى. ءبىر رەت تەمەكى تۇقىلىن قايتا-قايتا جۇرگىنشى جولىنا تاستاعان بالاڭ جىگىتكە ەسكەرتۋ جاساپ ەدى، «سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن»، – دەدى جايباراقات عانا. بۇل جەردى كۇزەتەتىن قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىلارى دا جوق، تەك ءبىر كۇندەرى قىزىل جاعا دەگەنىڭ قاپتاپ كەتەدى، ءتىپتى سوعىستاعىداي بولىمشە-بولىمشە بوپ ساپپەن جۇرەدى. سويتسە، رەسپۋبليكا سارايىنا اكىم كەپ ءىس-شارا وتكىزەدى ەكەن. كوز كورگەن وقىس ارەكەتتەردى ايتىپ ەدى، «بۇل ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزعا كىرمەيدى، ءبىز جينالىس كەزىندە ىڭ-شىڭ بولماۋىن قاداعالايمىز»، – دەپ ناقتى جاۋابىن بەردى.

زەينەتكەر كىسىنىڭ كوڭىلى بۇگىن كۇز كۇنىندەي سالقىن. سارى جاپىراقتار ساۋىلداپ ءتۇسىپ جاتىر. «جازدىڭ دا بىتكەنى مە؟» جان-دۇنيەسىن ءبىر اۋىرتپالىق باسقان احمەت تاس باسقىشتى اتتاپ جوعارى كوتەرىلدى. ايناداي جارقىراعان مرامور ەدەن جىلان جالاعانداي تاپ-تازا، ءتىپتى، تابان تيگىزگىڭ كەلمەيدى. ءزاۋلىم سارايدىڭ ءدال الدىندا سوڭعى ۇلگىدە تىزىلگەن سۋبۇرقاقتار ىشقىنىپ، اسپانعا سۋ شاشىپ تۇر. بىراق ونى قورشاعان قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىلارى جاز قىزىعىن سوڭعى رەت كورىپ قالعىسى كەپ ۇمتىلعان كىشكەنتايلاردى العا جىبەرمەي الەك. تىك تارتىلعان سۋبۇرقاقتىڭ اراسىمەن دەنەگە سۋ تيگىزبەي سيداڭداپ وتە شىعۋ ولار ءۇشىن ءبىر ارمان.

– بۇنى نەگە قورشاپ تۇرسىڭدار؟ – دەدى بۇلدىرشىندەرگە بولىسىپ.

– اكىم كەتكەنشە سۋعا جاقىنداۋعا بولمايدى.

– بالالار سوڭعى رەت جاز قىزىعىن كورۋگە كەلدى عوي، – دەپ كوزدەرى دامەتىپ تۇرعان ءتامپىش تاناۋلارعا قاراپ ەدى، «نۇسقاۋ سولاي!» – دەپ شورت كەستى قىزىل جاعالىلاردىڭ دوكەيى يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ. وزىمەن بىرگە مايور جۇلدىزى دا شالعا تۇيىلە قارادى.

ءسوز ايتىپ ەشكىمدى جەڭە الماسىن ءبىلىپ، تاعى دا بيىككە قاراي ورلەدى. تەررەنكۋرمەن ءجۇرىپ، تاۋدان باسىن العان وزەن سۋىمەن سىرلاسىپ، قاسىنان كەتكەن بالاسى مەن كەمپىرىنىڭ ءولى بەينەسىمەن سۋ ارقىلى تىلدەسىپ، كوڭىلىن سۋمەن جۋعىسى كەپ العا اتتادى. سەكسەنىڭ دە وڭاي ەمەس. كىربىڭى بار ادامنىڭ قيمىلى دا باياۋ. جۇرەك تىق-تىق سوققاسىن وعان نە دەرسىڭ.

* * *

تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ وزەن جاعالايدى. تاۋدان سارقىراپ اققان وزەننىڭ كىلت-كىلت ەتكەن تولقىنىن ساناپ، سەكسەنگە جەتكىزەدى. سەكسەننەن كەيىن باسىن بۇرىپ اپ الاۋلاپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قارايدى. «كۇندى كورگەنىمە رازىمىن، جانىم جالعىز بالام مەن كەمپىرىمنەن ارتىق ەمەس». تاڭعى تازا اۋادا سىلق-سىلق كۇلگەن سۋ ادامزاتتى مازاقتايتىن سەكىلدى. ومىردە كورگەنى مەن تۇيگەنى، قىلقىنىپ گالستۋك تاعىپ، كەڭسەدە وتىرعاندا جۇرتقا جاساعان جاقسىلىعى مەن قياناتى سۋمەن سىتىلىپ كەتىپ، باسى مەن اياعى بار ءبىر سكەلەت-ادام ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي. «قياناتىم از، جاقسىلىعىم كوپ، – دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتا باستادى. – مەن ونداي ادام ەمەسپىن» دەپ وزىنە-ءوزى كوپشىك قويدى. شالت بۇرىلىپ، كەلگەن ىزىمەن اياڭداپ اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنا كەلدى. «الىپ قالانىڭ ايبارى وسى عوي. قاراشى، جارىقتىق… شاپانى سول يىعىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارادى. سول قولىندا كىتاپ، سول وكشەسى ءسال كوتەرىلىپ تۇر. جەر باسىپ ءجۇرۋ وڭاي ما، اسىرەسە، ابايداي قيال ادامىنا… ءوڭىرى اشىق، العا ۇمسىنىپ تۇر. تاس ءمۇسىن بولسا دا ءتىرى ادام سياقتى». تومسارىپ تۇرىپ قاپ، ىلگەرى اتتادى. «ءوزى 175-كە تولادى دەيدى». كەشە ەستىگەنىن بۇگىن ەسكە ءتۇسىرىپ، قالتاسىنا سالىپ جۇرەر الاقانداي تومپاق راديوسىن سىرتىنان ءبىر سيپاپ قويدى. «الدىنا بارىپ ءتاۋ ەتىپ، تۋعان-ولگەن جىلىن ءوز كوزىممەن تاعى ءبىر وقيىنشى» دەپ، ادىمىن الشاق الدى. انە، قارا، ەسكەرتكىشتىڭ تاس تۇعىرىندا ەكى دۇنيە ءبىر قادام بوپ بىرەۋ ۇيىقتاپ جاتىر. قايتا مىناۋ ءبىر ءوزى ەكەن، انەۋ- كۇنى قاز-قاتار تىزىلگەن ۇشەۋ ءدال اكەسىنىڭ ۇيىندەي ءتاتتى قورىلعا باسىپ، كوسىلىپ جاتىر ەدى، ۇيقىلارىن بۇزبايىن دەپ كەرى بۇرىلىپ كەتكەن. وسى تاس تۇعىردا ءتۇس اۋا كىشكەنتايلار كاتالكا-سىرعىمالارىمەن زىرعىپ كەپ سالتو جاساپ، جارىسىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. كىشكەنتاي بەلسەبەد مىنگەندەر دە تايقاردى تاقىمىنان تۇرتكەندەي ىتقىتىپ كەپ، كەمپىرقوساقتاي ءيىلىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ تۇسەدى. قاسىندا كەمپىرى جوق شال قاراپ تۇرا الماي اۋزى جىبىرلايدى.

– ە-ەي، – دەدى بەلسەبەتتىڭ تىزگىنىن شاپ بەرىپ ۇستاپ اپ. – مىناۋ كىم؟

– ەسكەرتكىش، – دەدى ون ەكى-ون ۇشتەردەگى بالا ورىسشا جاۋاپ بەرىپ.

– كىمدىكى؟

– كوسموناۆتىكى. ناۆەرنو گاگارين.

– بۇل – اباي. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى.

– ۇلىلار كوپ قوي. – بالا ىعار ەمەس.

– باسقا جەر تابىلمادى ما وينايتىن؟

– قالادا سالتو جاسايتىن ورىن جوق. ەڭ قولايلى جەر وسى.

– اكە-شەشەڭ بار ما؟

– بار.

– مەنىمەن قالاي سويلەسكەنىڭدى اكە-شەشەڭە ايتىپ بار.

– لادنو، – دەپ بالا كەلەسى جاتتىعۋعا كىرىستى.

زەينەتكەر تاۋدان اققان تۇنىق سۋمەن كورگەنى مەن تۇيگەنىن تەزىرەك جۋىپ تاستاپ، ساناسىن سەرگىتپەككە تەررەنكۋر-سوقپاق جولعا قاراي اسىعىپ، شالت ادىمدادى…

ەسكەرتكىشتىڭ تىزەدەن كەلەر تۇعىرىنىڭ جان-جاعىنا ۇشىپ تۇسكەن ۇساق تاستاردىڭ ۇگىندىسى جينالىپ قالىپتى. اباي بابانىڭ سول جاق ءبۇيىرىن الا ارقاقاپشىعىن جاستانىپ، قوس قولىن ەكى بۇتتىڭ اراسىنا تىعىپ اپ بىرەۋ ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىنا بوگۋدە. ءۇستى-باسى كىرشەڭ، ءسىرا، قالادا تۇراعى جوق قاڭعىباس سەكىلدى. سىعالاپ كەلگەن كۇز كۇنىنىڭ سىي-سياپاتىنا ابدەن بويۇسىنعان سىڭايى بار. بۇرىسسە دە، ءوزىن-ءوزى ءبىر نارسەمەن جىلىتىپ، جانىن جۇباتىپ جاتىر. كىر-كىر قارا شاشىنا قولىن تيگىزدى. ول كوزىن اشىپ، باسىن يزەگەندە ساقال-مۇرتى وسىڭكى ءوڭ-جۇزىنەن بومجدىڭ كەلبەتىنەن باسقا ەشتەڭە بىلىنبەدى. مۇسىلمان بالاسى ەكەندىگىن قوڭقاق مۇرنى مەن قىسىڭقى كوزى ايتىپ تۇر.

– بۇل نە جاتىس؟ – دەدى شال جايمەن عانا.

– ءومىر عوي، – دەدى تاڭعى تازا اۋادا تۇنىق ەستىلگەن داۋىس.

«مىنانى سوزدەن جەڭە الماسسىڭ، ابايدىڭ تۇعىرىن ءۇي قىلعاندارعا ساباق بولسىن». قالتا تەلەفونىن الىپ، 102-ءنى تەردى.

– قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ بولىمشە­سىنەن اعا لەيتەنانت وتىنشيەۆ تىڭداپ تۇر.

– ءدال رەسپۋبليكا سارايى الدىنداعى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ تۇعىرىندا بىرەۋ ۇيىقتاپ جاتىر.

– قان بار ما؟ كروۆ ەست؟ – دەدى ورىسشالاپ.

بۇل قاراپ تۇر، اناۋ تاس تۇعىردى ءۇي قىلعان مۇڭسىز بۇرىسكەن ۇستىنە ءبۇرىسىپ، بارىنە كوندىم دەگەندەي، ءبىر ۋىس بوپ بۇكتەتىلىپ جاتىر.

– كەلگەسىن كورەسىز.

– قان بار ما، جوق پا؟ مەن قازاقشا ايتىپ تۇرمىن عوي. ەگەر قان شىقپاسا، قىلمىسقا جاتپايدى.

– كەلگەسىن كورەسىز. مەن دە قازاقشا ايتىپ تۇرمىن، – دەپ شال سابىر ساقتادى.

باس-اياعى ون بەس-جيىرما مينوتتە لەيتەنانت پەن قاتارداعى پوليساي جەتىپ كەلدى.

– ءسىز بە شاقىرعان؟ – دەدى ەسكەرتكىش قاسىندا ارلى-بەرلى جۇرگەن شالدى تاپ باسىپ.

– مەن.

– نە بولدى؟

– اناۋ ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى كورىپ تۇرسىز با؟

ول الگىنىڭ قاسىنا كەپ، قۋشيعان يىعىن ءارلى-بەرلى قوزعادى دا:

– قان جوق. قۇرامىندا قىلمىس جوق، – دەدى تاقپاق ايتقان بالاداي تاق-تاق ەتىپ. كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەندە شالدىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، سىزداۋىعى جارىلدى.

– سوندا مىناۋ… ۇيقىعا بوگىپ قالا بەرە مە؟

– ەندى… قالماعاندا…

– ونىڭ قايدا جاتقانىن ءبىلىپ تۇرسىڭ با؟

– ەتو نە يمەەت زناچەنيە.

– مەن اكىممەن حابارلاسايىن، – دەپ قالتا تەلەفونىنا قول سالا بەرگەندە، ءتوس قالتاسىنان قالام-قاعاز شىعارىپ: «ءسىز مەكەن-جايىڭىزدى ايتىڭىزشى»، – دەدى. – تەلەفونىڭىز وسى عوي.

قاراۋىنداعى باعىنىشتىعا يەك قاعىپ ەدى، اناۋ ۇيقىعا بوككەن بوگدەنىڭ جەڭىنەن جۇلقي تارتىپ، «ءجۇر، كەتتىك!» – دەدى بۇيرىق رايمەن.

شال تاعى دا كورگەنىن سۋ سىلدىرىمەن جۋىپ تاستاماققا اسىعىپ، وزەن-سوقپاققا بەت الدى. الگىنى يىعىنان تارتىپ جۇلقىلاپ، سارى ماشينەگە سالىپ جاتىر.

* * *

– ايىپكەر مىقتىباەۆ جىلقىبەك، ءسىز نەگە ەسكەرتكىشتىڭ تۇبىنە تۇنەدىڭىز؟ – دەدى سوت توراعاسى كىرقوجالاق جىگىتكە جيرەنە قاراپ.

جىگىت ورنىنان تۇردى. بەتىن بۇرعاندا بايقادى – سول اتجاقتى، قىسىق كوزدى، قوڭقاق مۇرىن قازاق. ءبىر اپتادا وزگەرگەن ەشتەڭە جوق، كىرشەڭ قويۋ قارا شاشى ۇيپالاقتانىپ، قىرىلماعان ساقالى ءۇرپيىپ، اينالاسىنا ەركىن كوز سالىپ تۇر. بويىندا ءبىر باتىلدىق بار، ەشكىمنەن ىعار ەمەس، سوتتان دا، جاساۋىلدان دا جاسقاناتىن ءتۇرى جوق، بۇل ءۇشىن ءبارى ۇيرەنشىكتى داعدى سياقتى.

– مەن ابايدى سۇيەم. كوپ وقىدىم. اۋعان جەرىندە سوعىسىپ جۇرگەندە «قاراشا­دا ءومىر تۇر»-دى ىشىمنەن ايتىپ جۇرەتىنمىن. كىلەڭ مۇسىلمان باس قوسقان بوس ۋاقىتتا «كوزىمنىڭ قاراسىن» دومبىرامەن ايتاتىن­مىن، – دەپ قولىن قالتاسىنان شىعارىپ، دومبىرا تارتقان بوپ ەربەڭدەپ، ەكىلەنىپ كەتكەندە قوس مولاق قول شولتاڭ-شولتاڭ ەتە قالدى. سوسىن «ءومىر عوي!» – دەدى كۇبىرلەپ. جاقىن تۇرعان جاساۋىل قوزعالاقتاپ كەتتى، سوت توراعاسى قويۋ قاستارى دىرىلدەپ، داۋسى كۇمىلجىپ شىقتى.

– بۇنىڭ ىسكە قاتىسى جوق. ءسىز، يمەننو، سول كۇنى، تاپ سول مومەنت، نەگە اباي ەسكەرتكىشىنىڭ تۇبىنە ۇيىقتادىڭىز؟ – دەدى قازاقشا شۇلدىرلەپ.

– ابايدى سۇيەم دەدىم عوي. ونىڭ ۇستىنە، 175 جىلدىعى كەلە جاتىر. ءومىر عوي.

كۋاگەر رەتىندە قاتىسۋشى زەينەتكەر ورنىنان اتىپ تۇردى.

ايىپكەردىڭ سالبىراپ تۇرعان مولاق قولدارى قايتادان قالتاسىنا سۇڭگىدى.

– سوت توراعاسى مىرزا، وسى ءىستى قىسقارتىڭىزشى. مەنىڭ دە جالعىز بالام اۋعاندا مەرت بولدى. كەمپىرىم بولسا جوق. جالعىز تۇرام. وسىنى قولىما الايىن. «ەكى جارتى، ءبىر ءبۇتىن» بولايىق. قۇداي اقى، قىسقارتىڭىزشى! – دەگەندە، ايىپكەر جىگىت تاعى دا «ءومىر عوي»، – دەپ كۇبىر ەتە قالدى.

– سىزگە ءسوز بەرىلگەن جوق، ءسوز بەرىلگەندە عانا ءوز ويىڭىزدى ايتاسىز، – دەپ سوت توراعاسى تيىپ تاستادى.

ارادا ون بەس مينوتتەي ءماۋلىت ءوتتى. سوت شىعىپ كەتىپ، قايتا كەلدى.

– سوڭعى ءسوزىڭىزدى ايتىڭىز، – دەدى ايىپتالۋشىعا قاراپ.

– اۋعاندا كەڭەس اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. مۇگەدەك بوپ ورالدىم. ءۇي بەرە­مىز دەگەن ۋادەنى كۇتكەنىمە شيرەك عاسىر بوپ قالدى. جاتار ورنىم جوق. ءبارىن قويىپ، اباي بابانىڭ باۋىرىنا تىعىلدىم. ءومىر عوي، – دەگەندە قوس مولاق قول تىعىلعان كىرشەڭ كاستومنىڭ جەڭى سەلتەڭ ەتە قالدى.

سوت ۇكىم شىعاردى. ۇكىم كەشىرىممەن اياقتالدى. التى اي مەرزىم پوليساي باقىلا­ۋىندا جۇرۋگە جازا كەسىلدى. توراعا: «سوت پروتسەسىن جابىق دەپ جاريالايمىن»، – دەگەندە، جاساۋىل قاسىنان كەتىپ، سوتتالۋشى جالعىز قالدى. جاقىنداپ كەلگەن كۋاگەر شالعا قاراپ، «ءومىر عوي»، – دەپ مولاق قولىن ۇسىندى.

qazaqadebieti.kz

قۋاندىق تۇمەنباي

Abai.kz