Songhy mәlimetterge qaraghanda, astyq tiyegen kólikter iyin tiresken kýii qoymalardyng aldynda qantarylyp túr. Al qoymada oryn joq. Oraq tiymegen alqaptyng kólemi әli sheksiz. Múnyng ózi «qyruar enbegim esh bolyp, astyghym qardyng astynda qala ma?» degen diqannyng qauibin rasqa shygharatynday. Endeshe el ýkimeti múnday jaghdaygha nelikten dayyn bolmay shyqty? Astyqty az jisaq ta, kóp orsaq ta, bizdi ylghy qyrsyq ainaldyra beretini nesi? Búl saualdardy búrynghy auyl sharuashylyghy ministri, memleket jәne qogham qayratkeri Baltash Túrsymbaevtan súraghandy jón kórdik.

- Biyl Ýkimet «Songhy 60 jylda bolmaghan biday oramyz,   20 mln tonnadan artyq astyq jinaymyz» dep keude soghyp jatyr. Biraq tabighattyng bergen osy kól-kósir syiyn da bizding biylik kәdege jarata almaytyn týri bar. Ótken aptadaghy ýkimet otyrysynda Mәsimovting ózi «astyqtyng bir bóligin alqapta saqtaytyn siyaqtymyz» dep múrtynyng astynan mingirledi. Soghan qaraghanda, diqannyng adal enbegi qardyng astynda qalatyn sekildi me, qalay?

- Soltýstigi bolsyn, ontýstigi bolsyn, batysy men shyghysy bolsyn, qazaqtyng jeri - qúnarly jer. Biraq salystyrmaly týrde alghanda, bayaghy sovet zamanyndaghy rekordqa әli jetken joqpyz. Ol kezde 34 mln tonnagha deyin biday orghanbyz. Al qazirgi jinap alghaly jýrgenimiz - 17-18 mln tonnanyng shamasy. Demek, búl sekseninshi-toqsanynshy jyldardaghy ónimge qaraghanda sonshalyq kóp astyq emes.

Songhy mәlimetterge qaraghanda, astyq tiyegen kólikter iyin tiresken kýii qoymalardyng aldynda qantarylyp túr. Al qoymada oryn joq. Oraq tiymegen alqaptyng kólemi әli sheksiz. Múnyng ózi «qyruar enbegim esh bolyp, astyghym qardyng astynda qala ma?» degen diqannyng qauibin rasqa shygharatynday. Endeshe el ýkimeti múnday jaghdaygha nelikten dayyn bolmay shyqty? Astyqty az jisaq ta, kóp orsaq ta, bizdi ylghy qyrsyq ainaldyra beretini nesi? Búl saualdardy búrynghy auyl sharuashylyghy ministri, memleket jәne qogham qayratkeri Baltash Túrsymbaevtan súraghandy jón kórdik.

- Biyl Ýkimet «Songhy 60 jylda bolmaghan biday oramyz,   20 mln tonnadan artyq astyq jinaymyz» dep keude soghyp jatyr. Biraq tabighattyng bergen osy kól-kósir syiyn da bizding biylik kәdege jarata almaytyn týri bar. Ótken aptadaghy ýkimet otyrysynda Mәsimovting ózi «astyqtyng bir bóligin alqapta saqtaytyn siyaqtymyz» dep múrtynyng astynan mingirledi. Soghan qaraghanda, diqannyng adal enbegi qardyng astynda qalatyn sekildi me, qalay?

- Soltýstigi bolsyn, ontýstigi bolsyn, batysy men shyghysy bolsyn, qazaqtyng jeri - qúnarly jer. Biraq salystyrmaly týrde alghanda, bayaghy sovet zamanyndaghy rekordqa әli jetken joqpyz. Ol kezde 34 mln tonnagha deyin biday orghanbyz. Al qazirgi jinap alghaly jýrgenimiz - 17-18 mln tonnanyng shamasy. Demek, búl sekseninshi-toqsanynshy jyldardaghy ónimge qaraghanda sonshalyq kóp astyq emes.

Endeshe biz neden qinalamyz? Bizding qinalatynymyz - qoymalardyng bәrin qúrttyq. Arghysyn aitpay-aq qoyayyq, toqsanynshy jyldary bizding respublikamyzda memlekettik qoymalardyng syiymdylyghy 24 mln tonna bolghan eken. Solardyng barlyghy da júmys istep túrghan. Oghan qosa, úzyn-yrghasy 18 mln tonna bolatyn shaghyn qoymalar búrynghy kolhoz-sovhozdardyng qolynda edi. Ekeuin qosyp jiberseniz, 42 mln tonna astyq saqtaytyn әleuetimiz bolghanyn kóresiz. Biraq qayda ol? Bәrin qúrtty. Qiratqanyn qiratyp, temir-tersegin metallolomgha ótkizdi. Qazir qanqasy ghana qaldy. Bos túr.

- Sonda osy uaqytqa deyin ýkimet týk bitirmegen boldy ghoy. Resmy mәlimetterge qarasaq, elevatorlarda byltyrghyny bylay qoyghanda, aldynghy jylghy astyq jatqan kórinedi.

- Qoymada byltyrghy, aldynghy jylghy astyqtyng jatqany sonshalyq jaman nәrse emes. Óitkeni qoymada astyq bolu kerek. Ony strategiyalyq zapas deydi. Ol qoymada saqtalady. Búryn da bolatyn. Biraq ony jyljytu kerek edi ghoy. Astyqtyng negizgi otany - ýsh oblys, búrynghy bes oblystyng júrnaghy. Ol - Aqmola, Soltýstik Qazaqstan, Qostanay oblysy. Osy aimaqtaghy astyqtyng bәrin jazda ontýstikke qaray, shyghysqa qaray jyljytyp, qoymalardy bosatu kerek edi. Sóitip jana astyqqa oryn dayyndau kerek edi. Biraq onymen eshkim shúghyldanghan joq. Áytpese sol qoymadaghy astyqtyng ózi asa kóp emes.

- Siz 17-18 mln tonna bop qalar deysiz, al biyliktegiler kemi 20 mln tonna astyq oramyz dep kýpinude. Álde san quyp syqpyrta beretin ýkimet tәuelsizdikting 20 jyldyghyna oraylastyryp, astyqty auyzsha oryp jatyr ma?

- Alqaptyng jayqalyp túrghanyn kózben kórgenmen, tarazygha salyp ólshegen eshkim joq. Oraqtan týsetin oljanyng naqty qansha bolaryn men de bilmeymin, olar da bilmeydi. Mәsele mýlde basqada. Eger sol astyqty jiyp ala almay, saqtaytyn oryn taba almay, dalada qaldyrsan, diqannyng manday termen ósirgen astyghyn alqapta shiritsen, sening egistiginde qansha astyq túrghanynan ne payda?

- ASh ministri Asyljan Mamytbekov: «Bizding dәstýrli eksporttaushylarymyz 6 mln tonna astyq satyp alady, ishki qajettilikke keregi 8 mln tonna. Biz jylda astyqty artyq óndiremiz. Búl - ziyan», - deydi. Ony qalay týsindik?

- Mamytbekov degen ministrindi halyq ortanqol saudager, auyl sharuashylyghynan habary joq adam deydi. Ony endi halyq aityp otyr, men emes. Ol jigit aitady: «Kóp astyq bizge kerek emes, halyqqa jetkilikti dengeyde jinap alu kerek, sonymen toqtau kerek» deydi. Búl endi agrarlyq salanyng qalay damitynyn bilmeytin adamnyng sózi. Eger 18-20 mln tonna astyqty biyl jinap alsaq, ol da kóp emes. Óitkeni malgha jem retinde, qazirgi mal sanyna eseptegende 10 mln tonna astyq kerek. Elevatorlarda keptirip, elep, jónge keltirgenshe astyqtyng 15-20 payyzgha deyingi mólsheri maldyng tamaghyna qalady.

Ministrding ózi kósheden kelgen saudager bolghan son, onyng ainalasynda jýrgender de ózimen dengeylester. Sondyqtan olar «kóp astyqtyng keregi joq» deydi. Búl - bir jaghynan masqara, úyat. Ekinshiden, múnday sóz aitqan adamdardy jauapqa tartu kerek. Óitkeni bizding halqymyz 16 mln bolsa, sol 16 mln halyqtyng ómiri auyl sharuashylyghy salasymen tikeley baylanysty. Býgingi kýni astyq ósirip jatqan diqandardy bala-shaghasymen qosa eseptesen, Qazaqstan halqynyng 30 payyzyn qúraydy. IYә, olar ósirdi. Ekti, ordy. Endi kelip, ne dayyndyghy, ne qoymasy joq ýkimet «Ne istesender, sony istender!» dep, at-tonyn ala qashyp otyr. Búl qalay sonda? Tәuelsizdikting 20 jyldyghyn ózderi aityp jatyr, jetistikterdi jipke tizgendey etip, ózderi aityp jatyr. Al erteng astyq janyp, shirip dalada qalady. Sonda onday jetistikten ne payda, ne qayyr?!

- Qazaqstan 2008 jyly astyq eksportyna uaqytsha tyiym saldy. Al 2009 jyly attandap jýrip astyq alqaptarynyng kólemin 1 mln 200 myng gektargha deyin úlghaytty. Egis alqabyn keneytem degen diqangha ýkimet qoldau kórsetti. Endi kelip, «artyq astyq ziyan» deydi. Osynyng ózi qazaq biyligining naryqty boljap otyru sayasatynan mýlde maqúrym ekenin kórsetpey me?

- Onday sayasat bolsa, mynaday kýige dushar bolamyz ba? Demek, ol joq degen sóz. Preziydentting joldauy kezinde bir qaghazdardy jazady. Sodan keyin jyldyng sonynda bir-eki paraqty sýikep tastaydy. Ony halyqqa kórsetedi «Biz, mine, myna jolmen damyp bara jatyrmyz» dep. Sodan keyin úmytyp ketedi. Búlar ózderining býgin aitqanyn erteng úmytyp ketetin adamdar ghoy.

Basqaday aitsaq, «Basy auyrmaghannyng basqamenen isi joq» degenning keri. Mysaly, ýkimettegiler astyq óndirisinen әlem boyynsha ýshinshi oryn alamyz dep dauryqty. Onyng bәri ótirik aqparat, ótirik әngime. Keybir adamdar oghan senip te qalady. Al auyl sharuashylyghy salasyn biletin adamdar senbeydi. Kórding be, bos sóz, qúr bylshyldyng aqyry endi osyghan әkelip soqty.

- Mamytbekov aitqan   6 mln tonnanyng ózin eksportqa shygharu ýkimetke onay soqpaytyn sekildi. Endi qaranyzshy, kórshi Qytaygha gaz-múnay kenderining qúlaghyn ústattyq. Qytay biday eksporttaushy el, sonau Amerikadan astyq tasidy. Biraq qazaqtyng astyghyn almaydy. «Qytaydy ótkel qylyp, qiyrgha shyghyp ketemiz» degen joba-josparlar әli kýnge arman bop keledi. Jalpy, osy eksport mәselesindegi Qazaqstannyng sayasaty qanshalyqty salmaqty?

- Qytay alyp qaytedi? Eger naqty, jýieli kelissózder jýrgizilmese, qújattargha qol qoyylmasa, Qytay ne dep alady? Olardiki dúrys. Mәselen, biyl «astyq shyqty, al» deymiz, Qytay alady. Kelesi jyly astyq joq. Biz aitamyz: «Keshiriniz, bizde astyq joq biyl» dep. Sosyn ol ne isteydi? Jýgirip Amerikagha barady. Amerika: «Ói, sen byltyr almadyng ghoy, biz basqalarmen kelisip qoydyq, solargha beremiz» deydi. Kórding be? Sondyqtan janaghy aitqan qoyma mәselesine qaytip kelemiz. Eger biz jyl sayyn 6-7 mln tonna astyqty syrtqa shygharamyz desek, onyng jartysy jyldan-jylgha auysyp otyruy kerek. Olar qoymada jatuy kerek, olar dayyn boluy kerek. Sol kezde baryp bizge senedi. Al biz qaytemiz? Bir jyly 6 mln satamyz deymiz, odan keyingi jyly 4 mln. Arghy jyly qúrghaqshylyq úrsa, 2 mlngha bir-aq týsemiz. Sondyqtan biz qoymalardy qalpyna keltirip, jyl sayyn            6 mln tonnadan satyp otyratyn bolsaq, bizge senim payda bolady.

- Dúrys qoy, әriyne, biraq astyqty qoymada birneshe jyl saqtau qosymsha shyghyndy qajet etedi. Bizding ýkimet osydan qashyp otyrghan joq pa?

- Kanadany bilesin, búl el fermerlerding ósirgen astyghyn satyp alady da, memlekettin, iri korporasiyalardyng qoymasynda saqtaydy. Sosyn janaghy aitqanymyzday, jylyna 15 mln tonna satamyz deydi. Óskeni 20 mln bolsyn, 5 mlnyn osy qoymalarda saqtap qalady. Kelesi jyly quanshylyq boldy, 5 mln tómen aldy. Biraq ótken jylghyny qosyp, taghy 15 mln satady. Qysqasy, qoymanyng azdaghan shyghyny memleketting strategiyalyq maqsatyna kedergi keltirmeydi. Sondyqtan da Kanada - astyqty derjava.

- Birqatar sarapshylar Kedendik odaq qazaq astyghynyng eksportyn jedeldetui mýmkin dep boljaghan. Qazaq bidayy ýshin Qara tenizding qaqpasy ashylar dep ýmittengen. Sol ýmitting bәri dalada qaldy-au, agha?

- Kedendik odaq ne isteydi, eger biz ózimiz qimyldamaytyn bolsaq. Olar bizding dalada qalghan astyghymyzdy jinap bere me? Joq әlde «Bәrin jinap әkelinder, biz korabliderimizdi dayyndap qoydyq, tasyp bereyik» dey me? Olar óz astyghymen әure bop jatyr. Demek, Kedendik odaqqa renjuding týkke de qajeti joq. Ózimiz júmys isteuimiz kerek.

- Bizde týsinbeytin nәrse kóp. Astyq asyp-tógilip jatyr. Osyghan oray Azyq-týlik korporasiyasy astyq satyp alu baghasyn 26500 tengeden 25000 myngha tómendetti. Biraq qyrkýiekting ortasynda astyqty ónir Pavlodardaghy nan baghasy 5-10 tengege qymbattady. Búl neni bildiredi?

- Sen nege Pavlodardy ghana aitasyn, býkil Qazaqstan boyynsha nan qymbattady. Jәne dúrys ol.

- Diqandar bidayyn qayda apararyn bilmey, qinalyp otyrghan aimaqtyng biri sol Pavlodar emes pe?

- Saudager aqshany qalay tabady? Olargha aqsha kerek, sondyqtan qymbattatty 15 tengege. Odan keletin tabys saudagerlerding qaltasyna týsedi. Nege desen, memleket tarapynan baqylau joq. Tekseru joq. Sondyqtan saudager bilgenin isteydi, naryqty kóldeneng tartady. «Qymbat dese, halyq nan jemesin» deydi. Ol baghasyn qoydy. Nan jeging kele me - al. Jemeysing be - alma.

- Bir jarym milliard halyqty asyrap otyrghan Qytay elining ózinde nan baghasy túraqty. Diqannyng mindeti - ósiru. Memleket ony qymbat baghamen satyp alady. Al ishki naryqqa arzan baghamen týsiredi. Arasyndaghy aiyrmashylyqty ýkimet óz qaltasynan tóleydi. Sóitip diqandy da qoldap, halqynyng da qarnyn toydyryp otyr. Al bizding ýkimet múnday qadamgha barghysy kelmeydi, ә?

- Tek Qytayda ghana emes, kóptegen elderde solay. Olar dotasiya beredi. Dotasiya degen ne? Mysaly, men bir tonna bidaydy ósiretin bolsam, ony ýkimet alady da, 30 dollar ma, 50 dollar ma, әr memlekette әrtýrli, ýstine aqsha qosyp beredi. Al bizde onday joq. Halyq ózinshe bólek, ýkimet ózinshe bólek. Ýkimetting kensesi bar, halyqtan jinaghan salyqtyng aqshasy bar. Sondyqtan olar súrauy bolmaghannan keyin, oiyna ne kelse, sony isteydi. Qazir aldyna qarasang da, artyna qarasang da - «Núr-Otan». Bir partiyadan qúralghan parlament. Sol bir partiyadan ýkimet, sol partiyadan әkimder, sol partiyadan salyq jinap jýrgender taraydy. Sonda múny kimnen súraugha bolady?

- Býginde auyl sharuashylyghy eng jemqorlyq jaylaghan salanyng birine ainaldy. «Qazagronyn» ózi aqsha jymqyrugha, jauapkershilikten jaltarugha arnalghan qúrylym siyaqty kórinedi. Qazaqqa «Qazagro» kerek pe ózi?

- Ne keregi bar? Keregi joq. Dúrys aitasyn, jauapkershilikten jaltarudyng amaly búl. Erteng ministrge «Mynauyng qalay?» desen, «Men emes, «Qazagro» deydi.Týbin tekserip, is qozghay bastasan, kóp jegenderi shetelge qashyp ketedi. Eng qyzyghy - ony eshkim izdemeydi. Qazaqtyng ýlesin jep semirgender shetelden jaghdayyn jasap alghan. Jatyr sonda dýniyeni jalpaghynan basyp.

- Auyl sharuashylyghyn ayaghynan qayta túrghyzyp, bayaghy qalpyna keltiru ýshin júmysty neden bastau kerek, agha?

- Agrarlyq salanyng júmysy kóp. Ony damytu ýshin ýkimet kýlli prosesterdi kýnde baqylap otyruy kerek. Jergilikti jerde ýkimetting әkimi bar. Solar kózqarasyn týzeu kerek. Olar jauapkershilikti sharuamen birge moynyna alu kerek. Sol kezde baryp júmys týzele bastaydy. Qazir әkimning halyqta shataghy joq. Oblystyng әkimi preziydentting ýkimimen taghayyndalghan. Ketse, preziydentting ýkimimen ketedi.

Sondyqtan halyqtyng aldynda esep bermeydi, halyqpen sanaspaydy. Óitkeni halyq ony saylaghan joq. Saylamaghan son, ornynan da alyp tastay almaydy. Sheneunikting bәri bir-aq adamgha tәueldi. Sondyqtan halyq bir jaqta, ýkimet bir jaqta. Mine, 20 jyl osylay bolyp keledi.

Áne, Qyzylaghash. Ýlken auyl. Halyq qyrylyp qaldy. Jergilikti júrttyng aituynsha, qaza tapqandardyng sany resmy aqparattan birneshe ese kóp. Osynsha adamnyng ómirin bir әkim eki-ýsh saghattyng ishinde sheship tastady ghoy. Ómirden ketti olar, kóz júmdy. Kim jauap berdi? Oblystyng әkimi me? Ol jogharylap, preziydentting qasyna bardy. Odan tómengileri de qyzmette jýr. Sondyqtan halyq ózi súramasa, kózin ashyp qimyldamasa, osylay bola beredi.

- Múnayshylar kóterildi ghoy, biraq biylik miz baqpay qoydy.

- Manghystauda bir kishkentay top qana kóterildi. Janaózen men Qarajambasta. Basqalary ýndemey otyr. Múnay óndirilip jatyr, shetke susha aghyp jatyr, aqshasyn alatyndar alyp jatyr. Eger kýlli múnayshylar kóterilsinshi, onda Ýkimet basqasha sóileser edi. Olar kórip otyr ghoy, eki jerde eki top qana bas kóterip jatqanyn. Sondyqtan olar «Otyra bersin, qaryndary ashqan son, ózderi júmysqa shyghady» deydi. Boldy.

Súhbattasqan

Sansyzbay NÚRBABA,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

( «DAT» GAZETINING JOBASY. № 32 (115)  28 qyrkýiek 2011 jyl