Áueli basy bylay bastalyp edi: «Jýz jyldyng jýzi boldy, Abay múrasyn azyq qyp kele jatqanymyzgha. Áli de tamyryn qoparyp, tanyp boldyq dep aita almaymyz. Júmbaq jannyng syry shyn mәninde onay bolmay shyqty. Sózimizge túzdyq qylghaly otyrghan tuyndynyng biri – «Kitab tasdiyq».

Atalmysh shygharmanyn  biz osy kýnge deyin týpnúsqa mәtinin oqymay, tek audarmasymen aldanyp kelippiz. Bylaysha aitqanda, Mýrseyit qoljazbasynan bermen qaray Abaydyng «Kitab tasdiyq» shygharmasynyng týpnúsqasy qazaq oqyrmanyna jetpegen. Tek qazaq tilindegi tәrjimәny mise tútyp, ony týpnúsqagha teng kórip jýre bergenbiz. Yaghni, baqyrdy altyngha balaghanbyz.  Abay sonda «Kitab tasdiyq» shygharmasyn qay tilde jazghan? Shaghatay tilinde. Yaky músylman-týrki, yaky qadymsha, yaky kitaby tilde. Bәri bir nәrse. Qazaqtyng әdeby tilin týrlendirgen Abay tek «Kitab tasdiyq» tuyndysyn osylay ózgeshe tilmen jazghan. Sebebi «Kitab tasdiyq» – kórkem shygharma emes, ghylymy enbek bolatyn.  Al, shaghatay tili – býkil týrik júrty myng jyl boyy qoldanghan ortaq til edi. Ghylymy hәm әdebi. Ol órnekpen kezinde Jýsip Balasaghúni, Qoja Ahmet Iasaui, Búrhaneddin Rabghuzi, Sәif Saraiy, Qadyrghaly Jaylayyrilar jazdy.

«Kitab tasdiyq» – osy kýnge deyin baghy ashylmay kele jatqan tuyndy.  Onyng baghy ashyluy ýshin eng әueli onyng týpnúsqasy jariyalanuy kerek qoy. Týpnúsqa sonau bayaghy arhiv sórelerindegi  Mýrseyit qoljazbasynyng ishinde  shang basyp, jatyp qaldy. Sodan beri shygharma A.Baytúrsynovtyng janasha arab әlipbiyimen de, keyingi latyn hәm kirill alfaviytimen de jaryq jýzine shyqqan joq. Al, biz oqyp jýrgen qazaqsha audarma tuyndygha óz aty qoyylmay, osy kýnge deyin «38 qara sóz» degen laqap atpen jýr. Óte ynghaysyz, úyat nәrse eken. Abaydan úyat, úrpaqtan úyat. Abaydyng avtorlyq qúqy әbden ayaq asty bolyp kelipti. Avtorlyq qúqyn daulap, sotqa jýginetin Abay joq. Jә, ashynghannan aitylyp jatqan sóz. Eshten de kesh jaqsy degen.  M.Áuezov atyndaghy Ontýstik Qazaqstan memlekettik uniyversiyteti janynan ashylghan «Múhtartanu» ghylymiy-zertteu ortalyghy osy mәselege óz ýlesin qospaqqa talpynyp otyr. Osy joldar avtory osydan tórt-bes jyl búryn ózining bir talapty shәkirtine «Abaydyng «Kitab tasdiyq» shygharmasyndaghy kórkemdik, tanymdyq mәseleler» atty diplomdyq júmys berdi. Ol shәkirtting aty-jóni – Ázimhan Isabek. Ázimhan qazir bildey magistrant. Ol ózining diplomdyq júmysyn sәtti qorghap, osy taqyrypty endi magistrlik dissertasiya  retinde zerttep jýr.

Jaqynda ol belgili arabtanushy ghalym Abdulla Joldasben birge Abaydyng «Kitab tasdiyq» tuyndysynyng trasnkripsiyasyn jasap shyqty. Jasap shyqty dep aitugha ghana onay. Bir jeri óship, bir jeri kógerip, sarghayghan paraqtardan Abaydyng әrbir sózin, әrbir әrpin tanyp, oqyp shyghu onaygha týsken joq. Onsha-múnsha oqylmaghan tústary da bar әzirshe. Transkripsiya M.Áuezovting múrajay ýiindegi Mýrseyit qoljazbasyna sýienip jasaldy (LMMA. Kipr-1, №351). Qoljazbany qolgha týsiruge qol úshyn bergen múrajay diyrektory Diar Qonaevqa aitar alghysymyz sheksiz. Alda atqarylar ister shash-etekten. Sóitse de, osy bir manyzy eleuli janalyqty el-júrtpen bólisudi jón kórip, mәtindi jariyalaugha berip otyrmyz. Oqyrman Abaydyng tasada qalghan tuyndysyn oqyp, rahattanyp, lәzzәt alsyn degen oimen. Ghasyr qoynauynan arshyp alynghan Abay atamyzdyng múrasyn býgingi úrpaq tosyrqap, jatyrqamay qabyldaydy degen ýmittemiz. Kezinde ataqty professor Áuelbek Qonyratbaev: «Abaydyng eng qiyn-qystau oilarynyng biri 38-inshi qara sózi. Búghan әzirge eshkimning tisi batpay jýr» degen edi (Á.Qonyratbaev. Qazaq eposy jәne týrkologiya //Faraby jәne Abay. Ghylym, Almaty, 329 b). Bәlkim osy basylym tis batyrudyng alghashqy baspaldaghy bolar (Abaydan úyat, úrpaqtan úyat... Qamshy. Kz. 8.10.2019; Tasada qalghan tuyndy. Abaialemi. Kz. 9.10.2019).

«Kitab tasdiyqty» osylay jariya ghyp, elge jetkizip edik. Odan beri tórt aidyng jýzi boldy. Mýrseyit Bikiúly aqsaqaldyng qoljazbasymen tynbay júmys jasadyq. Alghashqyda shaghatay (eski týrik) tilimen jazylghan qoljazbany kórip abdyryp qalghan edik. Ondaydy oqyp jýrmegennen keyin týsinikti nәrse ghoy. Tóte jazudy tótesinen oqityn Qytay elinen kelgen bauyrlarymyz da búl jazudy oqy almaytyn bop shyqty. Taza arab tilin  susha simiretin keybir moldalaramyz da «búl jazugha tisimiz batpaydy» dep, tizgindi keyin tartty. Sóitsek búl shaghatayynyz bólek nәrse eken.

Aqyry myng bolghyr imam Abdulla Joldas aghamyz oqyp berdi ghoy. Abdulla aghamyzdyn  «Kitab tasdiyqty» oqyghany bizge Viligelim Tomsenning 1893 jyly Orhon eskertkishterin oqyghannan kem әser etken joq. Ata múrasynan әbden alystap, jatyrqap qalghamyz ghoy. Sodan qoljazbanyng nu ormanyna kirip kettik. Aqyry ejelep oqu dәrejesine jettik. Búl ýlken dәreje edi. Esesine Abaydyng týpnúsqa mәtinin oqydyq. Týpnúsqa oqumen avtorgha qatty jaqyndaysyn. Abaydy sezinesin. Jazudy sezinesin. Árbir әrip, dybysty sezinesin. Ol әr әrip, әr sózden, әr dybystan zaman lebi esedi, tarih sureti eles beredi. Óitkeni, siz basqa zamanda bóten tarih keship jatqan, jana oi-óristi jansyz. Alghashqy núsqadan bólek qanshama ózgerister jasaldy. Biraq arab grafikasymen jazylghan shaghatay núsqasyndaghy mәtindi kiril grafikasyndaghy 2020 jylghy qazirgi qazaq tiline tolyq, iydeal qalypta kóshiru mýmkin emes ekenin andaghanday boldyq. Biraq kóp jaqyndadyq dep oilaymyz. Aqyry ózimizshe songhy núsqa jasadyq.  Keybir filologiyalyq erekshelikter:

1. Abay qoldanghan әlipby eski (qadiym) týrik alfaviyti. Nemese shaghatay. Búl alfavitting ereksheligi: arab grafikasynyng parsylanghan núsqasy deuge keledi. Onda arab әlipbiyinde joq g, ch, p әripteri bar. Búl әripter arab tilinde joq dybystardy parsy tilinde belgileu ýshin kirgizilgen. «Kitab tasdiyq» shygharmasynda avtor búl әripterdi sol parsy sózderin belgileu ýshin qoldanghan. Mysaly, shygharmada g-әrpi (yadgar, gul), p-әrpi (payghambar,  pək), ch-әrpi bar sózder (garchi) bar.

2. Leksikalyq qúramy turaly. Arab, parsy sózderi bar. Ásirese arab sózderining ýles salmaghy basym. Shygharmada arabtyng 280 sózi qoldanys tapqan. Ol sózderding kóbi termin sózder. Sonday-aq, parsysha: yadgar, ýmid, mola, bahra, rast, həmma, payghambar, bəndə, húda, həmiyshə, gul, namaz, ruza, ziynhar, juanmərd, kýnəkər, hunər, ishan, dust, pək, garchi, dariya; latynsha: ikra, mashina, fabrika; eski grek tilinde (bir sóz bar): elektir, eski týrikshe:gýzəl, kibik, chalma sózderi bar. Abaydyng «Ktab tasdiyq» shygharmasynyng jalpy 310 sózden túratyn sózdigi jasaldy. Ony jasauda Núr-Mýbarak Egiypet Islam mәdeniyeti uniyversiytetining týlegi Isatay Batyr atsalysty (Sózdik jasau barysynda qoldanghan әdebiyetter: 1.Arabsko-russkiy slovari, Kamalak, Tashkent (84 myng sóz), 1994; 2.Drevneturkskiy slovari, Nauka, Leningradskoe otdeleniye, Leningrad, 1969 (20 myng sóz); 3.Arab-fars-uzbek  sózlarning izohly lughaty, Tashkent, 1992; 4.Oryssha-qazaqsha sózdik. Qazaq sovet ensiklopediyasynyng bas redaksiyasy, Almaty, 1-2 tomdar (65 myng sóz), 1978, 1981).

3. Shygharma tili j  – tobyna jatatyn (sóz basynda j ornyna y dybysy keletin týr) formada jazylghan. Sóz basynda j әrpining kelui negizi týrik tilining qypshaq tobyna, y әrpining kelui qarlúq tobyna tәn nәrse. Al, sóite túra «Kitab tasdiyq» shygharmasynda sóz basynda j әrpi emes, iy әrpining kelu sebebi – avtor búl shygharmany jazghanda ortaq týrik әdeby tilinde (yaghni, shaghatay tilinde) jazghan. Al, ortaq týrik әdeby tilinde oghyz, úighyr (qarlúq), qypshaq tildik núsqalardyng bәrining de ýlesi bar. Mysaly: ózgә degen oghyz sózi men qypshaq tobyndaghy basqa sózining qoldanyluy. Yoq degen qarlúq tildik formasy men joq tәrizdi qypshaq sózining qatar qoldanys tabuy. Búnyng bәri ortaq әdeby til normasy ayasynda (kontekstinde) bolyp jatqan qalypty qúbylystar.

4. Shygharmada sh dybysynyng ornyna ch dybysy qoldanylady: qalaycha (qalaysha), ólchәuli (ólsheuli), ýchýn (ýshýn), elchi (elshi), tynychdyq (tynyshdyq), barcha (barsha), әncheyin (әnsheyin), chalma (shalma), jamanchylyq (jamanshylyq) t.b. Taghy s әrpining ornyna sh әrpinin: ish (is), bash (bas); t әrpining ornyna d әrpinin: daratghan (taratqan) qoldanylatyn jerleri bar.

5. Erindik dybystar ezulik dybystardyng ornyn basqan jerler bar: ýiýr (ýiir), tanúmaqlyq(tanymaqlyq), salyndúrúb (salyndyryb), jasúnda (jasynda), tabynúb (tabynyp), boyúmúzdaghy (boyymyzdaghy), dauússyz (dauyssyz), sauútsyz (sauytsyz) t.b.

6. Shygharmada shaghatay tiline tәn shylaular týrikshe: birlәn (men), kibik (siyaqty), arabsha: ua (jәne), lәkin (biraq), parsysha: həmma (barsha) erkin qoldanylady (Tildik taldau barysynda myna enbekti paydalandyq: R.Syzdyqova, M.Qoygeldiyev. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty, Qazaq uniyversiyteti, 1991).

Abaydyng «Kitab tasdiyqta» qoldanghan tilin taza shaghatay tili dep aitugha bolmaydy. Sebebi onda qazirgi qazaq tilining elementteri de kezdesedi. Eng dúrysy shygharma tilin týrik әdeby tilining HIH ghasyrdaghy qazaq dalasyndaghy qoldanys tapqan týri deuge bolady. Shaghatay tilining ózi әr kezende týrli transformasiyagha úshyraghany belgili. Ejelgi ýlgilerden J.Balasaghúniyding «Qutadghu bilik», Babyrdyng «Babyrnama», Búrhaneddin Rabghuziyding «Qisas-ul-әnbiya Rabghuziy», Qadyrghaly Jalayyriyding «Jamighat tauariyh» enbekterining ishinde salystyryp qaraghanda órnegi eng jaqyny Rabghuziyding «Qisas-ul-әnbiya Rabghuzi» shygharmasy dep oilaymyz.

Endi «Kitab tasdiyqtyn» ishki әlemine kishkene sholu jasap kóreyik. «Kitab tasdiyq» –  Abaydyng eng basty shygharmasy. Búl turaly Kókbay Janatayúly jaqsy aitqan: «Abaydyng jalpy, diny ósiyetteri men negizgi diny pikirleri qara sózining ishindegi «ghaqliat tasdiqat» degen sózinde tolyq aitylghan. Árqashan auyzsha aitatyn uaghyz nasihattary bolsyn, ólenmen ýgit qylyp aitatyn adamshylyq joly, qúdayshylyq joly bolsyn, barlyghy da sol sózine jinalyp kelip qorytylghan siyaqty. Keyde jazylghan din jayyndaghy ólender bolsa, týgelimen sol sózding jeke-jeke pikirlerinen tughan siyaqty» deydi. (Abay turaly estelikter. Almaty, Qalamger, 2018, 212 b). Kókbay shygharmagha óte joghary bagha berip otyr. Yaghni, «Kitab tasdiyq» –  Abay shygharmasynyng kvintessensiyasy dep túr ghoy ol. Bir artyq kemi joq bagha. Bizde shygharmanyng ishki syry turaly aitqanda Kókbaydyng osy sózin qazyq qyp, ústay alsaq ghana bolghany dep oilaymyz.

Abay «Kitab tasdiyq» shygharmasynda: Allah, iman, Islam, adam tәrbiyesi (minez-qúlyq), jaratylys әlem syry, tәrki dýniyelik (sopylyq elementter), tolyq adam ilimi (juanmәrdlik), óner (estetika), bilim jýiesi, zamanauy tehnologiya, namaz t.b. turaly oilar qozghaydy.

Osynyng bәrining basy – Jaratushy. AllaH Taala. Abay: «Sonan song ghana Allah Taalany tanúmaqlyq, ózin tanúmaqlyq, dýniyәni  tanymaqlyq, ózi adamlyghyn búzmay jәlbu manfaat, dәfghu muzarratlarny  aiurmaqlyq sekildi ilm-bilimni ýirәnsa bilәr deb ýmid  qylmaqgha bolady, bolmasa yoq, anyng bolmasa chala» deydi. Jartushyny, dýniyeni hәm ózindi tanu. Adamnyng jaratylghandaghy bar tyndyrmaqshy bolghany osy nәrseler ghana eken. Qalghany she? Bizding miymyzdy torlaghan nәrseler jýdә kóp siyaqty edi ghoy?! Olar әlgi ýsheuin tanymaq jolyndaghy qajetti nәrseler ghana eken. Bar bolghany sol.  Iya, Abay osylay búl shygharmada dýniyeni týbirimen qoparyp kórmekshi bolghan. Oghan baryn saldy. My sólin syqty dese bolady. Óitkeni, shygharma «haqiqat sýiýb, chyndy bilmәk qúmaryng bar bolsa» degen shartpen jazylghan edi. Áueli Jartaushydan bastady:«Siz: «Ámәntu billәhy kәmә huә  by әsmayhy ua sifatihi»  dediniz» deydi. Qúdaydy esim sipattarymen tanugha shaqyrady. Ár nәrseni tanu ýshin onyng sipatyna qarau kerek. Jýrer jol sol. Olay bolmasa Kont aitqan: mifologiya da, filosofiya da, empirika da sizge jәrdem bere almaydy. Kontqa sensek Qúday bizge so kýii júmbaq nәrse bop qalar edi. Qúday da bizge júmbaq bop qalmas ýshin ózining esim sipattaryn bildirgen. Abaydyng da: «Ágәrda ol sifatlar birlәn tariflamasak bizge marifatullah qyiún bolady. Biz Allah Taalany Ózining bilingәni qadar ghana bilәmiz» degeni sodan. Artynan kәlәmshiler órnegine salyp, shamasynyng jetkeninshe Allah esim sipattaryn sholyp ótedi. Sebebi: «Allah Taala – ólchәusiz, bizning aqlmyz – ólchәuli. Ólchәuli birlәn ólchәusizni bilәrgә bolmaydy» deydi danyshpan. Osy zor tanym. Yaghni, ólsheulimen ólsheusizdi tanu. Ólsheusizge ólsheulini tanu sóz bolyp pa?! Qúdaydy tanymaghan ózin tanymaydy. Álemdi  tanymaydy. Abay ózin qaytip tanypty:

«Adam balasyn qúrt, qús, ózge hayuan sifatynda yaratmay, búl gýzәl  sifatda qylyb, eki ayaqgha bastyryb, basyn joghary túrghyzyb, dýniyәni kózderlik qylyb, ózge hayuanlar sekildi tamaqny óz basymanan aldyrmay, ynghayly eki qoldy basqa hyzmat qyldyryb, auzyna qoly as bergәnda ne ichib, ne jegәnin bilmay qalmasun deb, yýsin alyb, lәzzatlanghanday qylyb, auyz ýstine múrúndy qoyúb, anyng ýstinәn tazalyghyn bayqarlyq eki kóz berib, ol kózlerge nәzikliginәn zarardan qorghab túrarlyq qabaq berib, ol qabaqlarny achúb-jauúb túrghanda qajalmasún deb kirfik jasab, manlay teri tura kózgә aqbasún deb, qagha beruge qas berib, yýzine kórýk qylyb, birining qolúnan kelmәsday isdi kóbdesib bitirmaqgha, bireui oiún birәuine úqtúrarlyq tiline sóz berib, yaratmaqlyghy muhabbat emәs ba? Kim ózine múhabbat qylsa, saghan da oghan múhabbat qylmaq qaryz emәs bә?». Óstip tanypty. Kont óstip tanymapty. Abay endi әlemdi qalay aqtaryp qaraydy:

«aqyl kóziman qara: kýn qyzdyrúb, tenizdәn búlut chygharady ekәn. Ol búlutlardan yanbyr yauyb, jer yýzinda nechә týrli dәnlerdi ósirib,  jemislәrni óndýrýb,  kózge kórik, kónilge rahat, gul-bәichәchaklarni, aghach-yafraqlarny, qant-qamyslaryn óndýrub, nechә týrli nәbatatlarny óstirib, hayuanlar saqlatyb, búlaqlar aghúzúb, ózәn bolyb, ózәnlәr aghyb, dariya bolyb, hayuanlargha, qúsqa, malgha susyn, balyqlargha orún bolyp jatyr ekan. Jer maqtasyn, kendirin, jemisin, kenýn; gýllәr gýlin, qúslar jýnýn, etin, júmyrtqasyn; hayuanlar etin, sýtin, kýchin, kórkin, terisin; sular balyghyn; balyqlar ikrasyn, hәtta ara balyn, balauyzyn; qúrt  iyfәkin – hәmmasy adam balasynyng faydasyna yasalyb, hech birinde búl meniki derlik birnәrse joq, bәri – adam balasyna tausylmas azyq. Miliyún hikmәtmәnan yasalghan mashina, fabrika  adam balasynyng rahaty, faydasy ýchýn yasalsa, búl Yasauchy muhabbat birlәn adam balasyn sýigәnligi emas ba? Kim seni sýise, ony sýimak qaryz emәs ba? Adam balasy qanaghatsyzlyqmanan búl hayuanlarnyng túqymún qúrútyb, aldúnghúlar artqylargha jәbir qylmasún deb, malny adam balasynyng ózining qorghanyna qorghalatyb, ózge hayuanlargha birin úshqúr qanatyna, birin kýchti quatyna, birin eki ayaghyna sýientib, birin biýk jartasqa, birin terәng túnghúiúqgha, qalyng ormangha qorghalatyp hәm hәrbirin ósýb-ónbekke qúmar qylyb, jas kýninde kichkena uaqtynda shafqat  sihry  birlәn baslaryn baylab, qamqúr qylyb qoymaqlyghy – adam balasyna ósýb-ónib, tenlik alsyn emas, bәlky adam balasynyng ýzilmәs nәsiline, tausylmas azyq bolsyn deganlik. Jә, bul hikmәtlәrinan hәmmasynan  hәm marhamat hәm adalat zahiyr  túr ekan.

Biz ortamyzda búl marhamat, adalatny imannyng shartynan hisab qylmaymyz. Anyng uchýn muslim bolghanda Allahqa tәslim bolyb, Anyng yolynda bolmaq edik, bolghanymyz qaysy? Búl eki aimanan kýnnan artúq maghlúm túrghan joq ba? Fily Húdanyng hech birin de qarar qylmaymyz, ózgәlәrda bolghanún jek kórmәimiz, ózimiz tútbaymyz, búl hiyanatchylyq emas ba? Hyanatchylyqqa bir qarar túrghan adam –  ya músylman emәs, eng bolmasa  chala músylman». Mine, naghyz iman. Naghyz tanym. Abaydynki abstraktyly iman emes, realdy iman. Oghan dúrys tanym jolymen kelip otyr. Zahir hәm batndy hauas salimmen kórgen jan osylay sóiler bolar. Abayda  sholostika degen nәrse joq. Hәm túmandy mifologiya yaky tar shenberli fanatizm joq. Osyndaygha úrynghandar kóp boldy. Sonday bir jónsiz tәrki dýniyelikke úrynghandardy Abay oryndy synaydy: «kýlli adam tәrki dýniya bolyb, «hu»  dep tariqatqa kirse, dýnia oiran bolsa kerak. Búlarny kim asyraydy, malny kim baghady, dúshmandy kim toqtatady, kiyimni kim toqidy, astyqny kim egadi? Dýniadaghy Allahnyng bәndәlari uchin jaratqan qazinalaryn  kim izleydi? Harami, mәkruhy búlay túrsún Húday Taalanyn  quatyng birlәn, ijtihadin, aqlynmanan tauyb, rahatyn kórmegina bola jaratqan, bergan nimatlaryna, andyn kórmәk húzurgha  suyq kóz birlәn qarab, eskerusiz tastab ketbәk aqlgha, әdәbka , bәlky insafqa dúryst ma?». Abayda núrly aqyl qatty júmys istegen ghoy. Islamda tәrki dýnie joq. Eki dýniyege birdey qaraydy. Songhy biraz ghasyrlarda músylmandar sol tәrki dýnie bolamyz dep kóp nәrseden aiyryldy. Tәrki dýnie bolsang dýnie de seni tәrki etedi. HH ghasyrda oghan kózimiz әbden jetti. Ásirese qazaq  torgha týsken torghaydyng kýiin keship, mýshkil halge týsti. Jana zaman tarihyn orta ghasyrlar ghúrfynda qarsy aldyq. Bәrinen bolmasa da kóbinen aiyryldyq. Qogham, sayasat, bilim-ghylym, túrmys, ekonomika, mәdeniyet t.b. salalarynda qatty artta qaldyq. Álem kóshining aldynda emes shang jútyp, artynda qaldyq. Qazaqty da birjaqty kinәlau dúrys emes. El sonday bir tarihy tyghyryqqa tireldi. Abay sol tarihy kolliziya tamyryn tamyrshyday dóp basty. Eki dýnie ara-qatynasyn anyq kórdi. Qúran bir jaqta, әlem bir jaqta, qazaq bir jaqta qalghanyn týsindi. Fәniydi bahy kontekstinde qarauda shala músylman bop jýrgenimizdi aitty. Qúlshylyq dep qúlshylyqtyng kólenkesin týsinip jýrgen ekenbiz. Yaghni, әueli irgetasty (fundamentti) jóndeu kerek edi. «Kitab tasdiyq» dep shygharma jazuy sodan. Rastau kerek edi. Neni? Bәrin. Býkil bolmysty. Oi-óristi. Kýnkóristi. Namazdy aitady. Jilik-jilik qyp taldaydy. Endi birde ataqty amerikandyq ónertapqysh Nikola Tesla turaly әngime órbitedi. Shygharmadaghy «adam balasyna faydaly is chygharmaqlyghyna yaghny elektiriany  tauyb, asmannan jaydy búrúb» degeni sony menzeydi. N.Tesla sonau HH ghasyr basynda (1900) nayzaghaydan elektr togyn alugha bolatyny jayynda әngime qozghaghan ghalym. Ghylymy gipotezasyna patent de alyp ýlgergen (patent №685957,  5 qarasha 1901 jyl). Abay odan da habardar bop túr ghoy. Sóitip «Kitab tasdiyq» ishinde elektriya da jýr. Imangha elektriyanyng da qatysy bar eken. N.Tesla – HH ghasyr órkeniyetining negizin qalaghan adam. Ol – HHI ghasyrdaghy Stiv Djobs. Órkeniyetsiz ómir joq. Imangha da tiyer zardap orasan. Iman men órkeniyet et pen teri. Sodan imanyn uayymdaghan Abay onday órkeniyetke jetu ýshin bilim reformasyn jasau kerektigin aitady:

«Ua yәna  payghambarymyz sallallahu alәihy uә sәllәm  «aqyrzamanna bir yyllyq, bir kýn bolar» deganda sahabiy-karamlar «búl bir yyllyq bir kýnde namaz necheu bolar» dep súraghanda, «anyng fatuasyn sol zamannyng alimlary bilar» degen sózinen bir ghibratlanyb qarasan, zamana ózgeru birlәn  qaghidalar ózgerilmegin bildirgeni maghlúm bolady. Búl kýndegi tahsiylghulum  eski madrasalar  úrfynda  bolyb, bul zamangha faydasy joq boldy. Soghan qaray Ghúsmaniyada maktab harbiya, maktab rushdiyalar salynyb, jana nizamgha  ainalghan. Múndaghylar uzaq yyllar ghúmyr ótkizýb, ilmny faydasyz úzaq bahslәrmәnan kýnýn ótkýzib, maishat  dýniyәdan nadan bir essiz adam bolyb chyghady da, hech bir hәrakatka layaqaty joq bolghan song adam aulaugha, adam aldaugha salynadylar. Kóbinәsa búnday essizlәrning nasihaty  da tәsirsiz bolady. Dýniyәning maghmurlyghy bir týrli aqlgha núr berib túratúghyn nәrsa. Joqchylyghning adamny hayuanlandyryb jibәratúghyny da bar. Bәlki, dýniyәni ua ilmyn bilmәy qalmaqlyq – bir ýlken zararly nadanlyq, ol Qúranda sógilgәn».  Mine, Abaygha órkeniyet ne ýshin kerek bop túrghany. Adam aulaugha emes, bilim aulaugha týsu. Osynday bilim reformasy kerek bizge. Qúry bahs bilim emes. Mektepte oqushygha Niutonnyng zanymen birge Qúdaydyng zanyn da bilmek lәzim. Fәny bahy sonda toghysady. Anyq, dúrys, paydaly informasiya alghan bala ghana deni dúrys túlgha bolyp qalyptasady. Abaydyng tolyq adam turaly oilary osyny menzeydi: «Endi bilinlәr, ey fәrzәndlar! Húday Taalanyng joly nihayatsyz bolady. Anyng nihaytyna hechkim jetbeydi. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp, kim qadam basdy, ol taza músylman, tolyq adam delinedi». Abaydyng tolyq adam formulasy osy.

Abay – qazaq oi-sanasynyng reformatory. Anyq boldy osy nәrse. Býy deu ýshin jýz jyl ótti. Abaydy dúrystap tany almadyq. O basta Abaydyng aqiqat baghasyn M.Áuezov pen J.Aymauytov bergen bolatyn. Ony biz týsine almadyq. Endi týsinsek te jaman emes. Ol bagha mynau: «Qazaq halqyn nadandyqtyng aisyz qaranghy týni ghylym sәulesinen býrkep, túnshyqtyryp túrghan kezinde, túnshyqqan elge dem bolugha, qaranghy jerge núr bolugha, nadandyq-ajdahany órteuge Qúday jibergen haqiqattyng úshqyny Abay tudy». Ras sóz. «Kitab tasdiyq» –  sol Abaydyng keyingi úrpaqqa qaldyrghan ósiyet sózi. Endigi mindet. Abaydy dúrys tanyp, zerdeleu. Ony jalghan boyaularmen býrkemelemeu. Abaydan jasandy pút jasamau. Kerisinshe onymen súhbat qúru. Odan taghlym alu.  Óitkeni, Abay – aqiqattyng úshqyny. Onymen oinaugha bolmaydy. Oinasan  ol seni  órtep jiberedi.

Endi, Ázimhan Isabekke keleyik. Á.Isabek osy enbegimen ýlken ghylymy janalyq ashyp otyr. Qazaq әdebiyettanu ghylymynda túnghysh ret Abaydyng «Kitab tasdiyq» shygharmasynyng transkripsiyasyn jasap, ony ghylymy nysana etip alyp otyr. Bir júmysqa búl az emes. Ázimhan osymen ózining magistrlik dissertasiyasyn ayaqtap keledi. Mynau enbek sol dissertasiyanyng kitap týrindegi núsqasy.  Jas shәkirt barynsha, qolynan kelgeninshe ayanbay enbek etti. Jetpegeni bar. Tolyp-pispegen jeri bar. Ol zandylyq. Biraq eng bastysy ol ósip-jetilu ýstinde. Men ghylymy jetekshi retinde Ázimhangha: «Mynau ýlken júmys. Endi sen ony eger doktoranturagha týssen, tolyqtyryp «Shaghatay әdebiyeti jәne Abaydyng «Kitab tasdiyq» shygharmasy» degen taqyryp retinde jalghastyr» dedim. Shәkirtimning aman bolsa ol enbekti de abyroymen atqaryp shyghatynyna  senimdimin.

Sol núrly kýnder shuaghyna birge shomyludy jazsyn!

Aqjol Qalshabek,

Filologiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent.

Abai.kz