Qazaq últtyq qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetinde 2020 jyldyng 28 aqpanynda filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, «Halyq aghartu isining ozyq qyzmetkeri», «Qúrmet belgisi» ordenining iyegeri Raqysh Sәtúly Ámirding 90 jyldyq mereytoyyna arnalghan «Qazirgi qazaq tili órkeniyet bәsekesinde: JOO  men mekteptegi bilim beru ýrdisinin  sabaqtastyghy»   atty dóngelek ýstel ótti. Raqysh aghay mening jetekshim, qazaq sintaksiysining iri mamany. Ghylym men әdistemeni qatar damytqan bilgir. Ál-Faraby uniyversiytetinde kafedra basqarghan, Y.Altynsarin institutynda (qazirgi Bilim akademiyasy)  orynbasar bolghan. Býgingi Abylay han atyndaghy Qazaq halyqaralyq qatynastar jәne әlem tilderi uniyversiytetinde on jylday rektor bolyp, seksen altynyng salqyny tiyip, týsip qalghan qayratker. Býgin torqaly toqsannan asyp túrsa da, әli  kitaphana jaghalap, QazÚU-de sintaksisten sabaq berip jýr.

Qazaq últtyq qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetining "Qazaq til bilimining teoriyasy men әdistemesi" kafedrasynyng mengerushisi, professor, filologiya ghylymdarynyng doktory Tynyshtyq Ermekova da Raqysh aghaydyng shәkirti. Búl shara sol kisining múryndyq boluymen óte joghary dengeyde ótti.

Raqysh aghay kezinde «Qazaq tili pәnin qogham reformasyna say jetildiru konsepsiyasy», «Jalpy bilim beretin qazaq orta mektebining konsepsiyasy», «Qazaq orta mektebindegi bilim mazmúnynyng tújyrymdamasy» degen beldi qújattardy dayyndaugha qatysty jәne 9 synypqa arnap qazaq tilinen oqulyq jazdy. Sondyqtan da dóngelek ýsteldi úiymdastyrushylar әngime barysyn «Qazirgi qazaq tili órkeniyet bәsekesinde: JOO men mekteptegi bilim beru ýrdisining sabaqtastyghy» atty taqyrypqa arnady.

Álqissa, onda men býy dedim. Tәuelsiz elding mektebi Sh.Shayahmetovten keyin ministir túraqtamaghandyqtan ba, ózgeristerden kóz ashpay keledi. Bizde o basta tәuelsiz elding tәuelsiz oqulyqtary bolu kerek degendi algha ústap, jana buyn oqulyqtary әzirlenip qoldanysqa endi. Keyin on eki jyldyqqa kóshemiz dep, soghan sәikes oqulyqtar әzirlenip, pilottyq mektepterge engizildi. Oibay, anau elde bilim jýiesi mynaday, anau elde anaday eken dep әr jerden әkelinip, endi janartylghan baghdarlama engizilip jatyr.

Oqu ýderisi neni oqytu jәne qalay oqytudan túrady. Búnda (janartylghan baghdarlamada) qalay  oqytu degenmen múghalimning basy qatyp jýr. IYә, taqta men bordyng ornyna jana tehnologiya kelip jatyr, ejelgi zamannan bar oqytu әdisteri jana óng alyp, qayta kirip jatyr. Bәri dúrys! Biraq sabaqtyng nәtiyjege jetui elu payyz múghalimning sheberligine baylanysty emes pe? Sondyqtan әdisteme jartylay ghana ghylym, jartylay óner, sheberlik, yaghni  shekteuli ramkalargha tyqpay, múghalimge shygharmashylyq túlgha retinde erkindik berilu kerek.

Búl qalay oqytu jayy. Al neni oqytu - degenimiz de mýldem aqsap túr. Basqa pәndi óz mamandary aitar, qazaq tilinde grammatika joq, jýiesiz. Mazmúnyna kóz salsaq, «Qazirgi әlemdegi sayasat jәne jahandyq mәseleler», «Sәulet óneri», «Qazirgi qogham», «Áleumettik tensizdik» jәne t.b. taqyryptar berilgen. Men ózim de sol oqulyqtardyn  aptyrymyn. Bizge baghdarlama qalay berildi, sonyng shenberinen shygha almaymyz. Búl ana tilinde oqityn mektepterding baghdarlamasy emes, búl aghylshyn tilin ózge júrtqa ýiretuding baghdarlamasy. Onda til ýirenushining tilin shygharu ýshin, sóilesuge týrtki bolatyn topikter, qyzyqty leksikalyq taqyryptar úsynylady. Al ózge auyzsha sabaqtardan kóldey-kóldey mәtinderdi oqyp, týsinip, taldap otyrghan qazaq mektebindegi balagha qazaq tili oiynshyqqa ainalyp qaldy. Búl orta mekteptegi negizgi pәn. Óitkeni qazaq tili mәtintanugha jәne auyzsha/jazbasha mәtin tudyrugha ýiretedi, daghdylandyrady, sol daghdyny úshtaydy, jetildiredi, orta mektep dengeyine sәikes lingvistikalyq bilim beredi. Al lingvistikalyq bilim ne ýshin kerek? Aldymen, sauatty jazu, sauatty sóileu ýshin kerek.

Bir-aq mysal, júrt aldyna shyqqan kósemder erin ýndestigin saqtap sóilemese, kýlký demey kýlki, týlki dep ezuin tarta berse, onyng mektepten alghan orpoepiyalyq bilimi tómen degen sóz. «Kelesing ba?» ,«Sýiesing ba?» dep sóilese qazaq tili dauyssyzdarynyng juan-jinishke ýndestigin mektepten bilmey shyqqany. Áleumettik jelige súraulyq shylaulardy (keldinbe, aittynba) nemese jalghaulyq shylaulardy (qazaqta, úighyrda shyqsyn kóshege) birge jazyp qoysa, mekteptegi bilimi nashar ekendigining kórinisi jәne t.b.

Búl baghdarlamany ziyatkerlik mekteptegiler (NIYSh) jasaghan. Altynsarin akademiyasy ony jetildiru, týzetu ýstinde. Biraq bóten bir qisyq qalypqa qúiylghan nәrseni ondau qiyngha soghyp jatqandyghy belgili.

«Jyrtyq ýiding qúdayy bar» demekshi, qazirgi ministirimiz Almatydaghy Abay atyndaghy mektepti bas qylyp, ónirlerden qazaq tili men әdebiyetin terendetip oqytatyn mektepter jelisin ashugha pәrmen berip otyr. Myng jasasyn! Al endi búl mektepting baghdarlamasy qayta jasalady, oqulyqtary qayta shygharylady. Búghan ziatkerlik mektepting bilgishteri endi aralaspaydy. Ony Raqysh aghay Ámirding jazghandaryn nazargha alyp, tamyryn A.Baytúrsynúlynan tartyp, ózimizding tilshi mamandar jasap jatyr. Ishinde barmyn. Búl mektepterge qazaq tili men әdebiyetine saghat kóp bólingen. Mening oiymsha, jalpy mektepter keyin baghdarlamalaryn osy mekteppen ýilestirip aluy kerek. Qazaq mektepteri qazaq tilin ýiretpeydi, jazbasha/auyzsha mәtin tudyru daghdysyn jetildiru ýshin orta mektepke say lingvistikalyq bilim beredi. Osyny bәrimiz myqtap este ústayyqshy. Al baghdarlamanyng ózin mýddeli toptyng aldyna talqylaugha jaqynda úsynamyz. Kýtinizder.

Bijomart Qapalbek

Abai.kz