قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە 2020 جىلدىڭ 28 اقپانىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى راقىش ءساتۇلى ءامىردىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «قازىرگى قازاق ءتىلى وركەنيەت باسەكەسىندە: جوو  مەن مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسىنىڭ  ساباقتاستىعى»   اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. راقىش اعاي مەنىڭ جەتەكشىم، قازاق سينتاكسيسىنىڭ ءىرى مامانى. عىلىم مەن ادىستەمەنى قاتار دامىتقان بىلگىر. ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا باسقارعان، ى.التىنسارين ينستيتۋتىندا (قازىرگى ءبىلىم اكادەمياسى)  ورىنباسار بولعان. بۇگىنگى ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە ون جىلداي رەكتور بولىپ، سەكسەن التىنىڭ سالقىنى ءتيىپ، ءتۇسىپ قالعان قايراتكەر. بۇگىن تورقالى توقساننان اسىپ تۇرسا دا، ءالى  كىتاپحانا جاعالاپ، قازۇۋ-دە سينتاكسيستەن ساباق بەرىپ ءجۇر.

قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ "قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسى" كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تىنىشتىق ەرمەكوۆا دا راقىش اعايدىڭ شاكىرتى. بۇل شارا سول كىسىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى.

راقىش اعاي كەزىندە «قازاق ءتىلى ءپانىن قوعام رەفورماسىنا ساي جەتىلدىرۋ كونتسەپتسياسى»، «جالپى ءبىلىم بەرەتىن قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ كونتسەپتسياسى»، «قازاق ورتا مەكتەبىندەگى ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تۇجىرىمداماسى» دەگەن بەلدى قۇجاتتاردى دايىنداۋعا قاتىستى جانە 9 سىنىپقا ارناپ قازاق تىلىنەن وقۋلىق جازدى. سوندىقتان دا دوڭگەلەك ۇستەلدى ۇيىمداستىرۋشىلار اڭگىمە بارىسىن «قازىرگى قازاق ءتىلى وركەنيەت باسەكەسىندە: جوو مەن مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسىنىڭ ساباقتاستىعى» اتتى تاقىرىپقا ارنادى.

القيسسا، وندا مەن ءبۇي دەدىم. تاۋەلسىز ەلدىڭ مەكتەبى ش.شاياحمەتوۆتەن كەيىن ءمىنىستىر تۇراقتاماعاندىقتان با، وزگەرىستەردەن كوز اشپاي كەلەدى. بىزدە و باستا تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز وقۋلىقتارى بولۋ كەرەك دەگەندى العا ۇستاپ، جاڭا بۋىن وقۋلىقتارى ازىرلەنىپ قولدانىسقا ەندى. كەيىن ون ەكى جىلدىققا كوشەمىز دەپ، سوعان سايكەس وقۋلىقتار ازىرلەنىپ، پيلوتتىق مەكتەپتەرگە ەنگىزىلدى. ويباي، اناۋ ەلدە ءبىلىم جۇيەسى مىناداي، اناۋ ەلدە اناداي ەكەن دەپ ءار جەردەن اكەلىنىپ، ەندى جاڭارتىلعان باعدارلاما ەنگىزىلىپ جاتىر.

وقۋ ۇدەرىسى نەنى وقىتۋ جانە قالاي وقىتۋدان تۇرادى. بۇندا (جاڭارتىلعان باعدارلامادا) قالاي  وقىتۋ دەگەنمەن مۇعالىمنىڭ باسى قاتىپ ءجۇر. ءيا، تاقتا مەن بوردىڭ ورنىنا جاڭا تەحنولوگيا كەلىپ جاتىر، ەجەلگى زاماننان بار وقىتۋ ادىستەرى جاڭا ءوڭ الىپ، قايتا كىرىپ جاتىر. ءبارى دۇرىس! بىراق ساباقتىڭ ناتيجەگە جەتۋى ەلۋ پايىز مۇعالىمنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى ەمەس پە؟ سوندىقتان ادىستەمە جارتىلاي عانا عىلىم، جارتىلاي ونەر، شەبەرلىك، ياعني  شەكتەۋلى رامكالارعا تىقپاي، مۇعالىمگە شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندە ەركىندىك بەرىلۋ كەرەك.

بۇل قالاي وقىتۋ جايى. ال نەنى وقىتۋ - دەگەنىمىز دە مۇلدەم اقساپ تۇر. باسقا ءپاندى ءوز ماماندارى ايتار، قازاق تىلىندە گرامماتيكا جوق، جۇيەسىز. مازمۇنىنا كوز سالساق، «قازىرگى الەمدەگى ساياسات جانە جاھاندىق ماسەلەلەر»، «ساۋلەت ونەرى»، «قازىرگى قوعام»، «الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك» جانە ت.ب. تاقىرىپتار بەرىلگەن. مەن ءوزىم دە سول وقۋلىقتاردىڭ  اپتىرىمىن. بىزگە باعدارلاما قالاي بەرىلدى، سونىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المايمىز. بۇل انا تىلىندە وقيتىن مەكتەپتەردىڭ باعدارلاماسى ەمەس، بۇل اعىلشىن ءتىلىن وزگە جۇرتقا ۇيرەتۋدىڭ باعدارلاماسى. وندا ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ ءتىلىن شىعارۋ ءۇشىن، سويلەسۋگە تۇرتكى بولاتىن توپيكتەر، قىزىقتى لەكسيكالىق تاقىرىپتار ۇسىنىلادى. ال وزگە اۋىزشا ساباقتاردان كولدەي-كولدەي ماتىندەردى وقىپ، ءتۇسىنىپ، تالداپ وتىرعان قازاق مەكتەبىندەگى بالاعا قازاق ءتىلى ويىنشىققا اينالىپ قالدى. بۇل ورتا مەكتەپتەگى نەگىزگى ءپان. ويتكەنى قازاق ءتىلى ماتىنتانۋعا جانە اۋىزشا/جازباشا ءماتىن تۋدىرۋعا ۇيرەتەدى، داعدىلاندىرادى، سول داعدىنى ۇشتايدى، جەتىلدىرەدى، ورتا مەكتەپ دەڭگەيىنە سايكەس لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرەدى. ال لينگۆيستيكالىق ءبىلىم نە ءۇشىن كەرەك؟ الدىمەن، ساۋاتتى جازۋ، ساۋاتتى سويلەۋ ءۇشىن كەرەك.

ءبىر-اق مىسال، جۇرت الدىنا شىققان كوسەمدەر ەرىن ۇندەستىگىن ساقتاپ سويلەمەسە، كۇلكۇ دەمەي كۇلكى، تۇلكى دەپ ەزۋىن تارتا بەرسە، ونىڭ مەكتەپتەن العان ورپوەپيالىق ءبىلىمى تومەن دەگەن ءسوز. «كەلەسىڭ با؟» ،«سۇيەسىڭ با؟» دەپ سويلەسە قازاق ءتىلى داۋىسسىزدارىنىڭ جۋان-جىڭىشكە ۇندەستىگىن مەكتەپتەن بىلمەي شىققانى. الەۋمەتتىك جەلىگە سۇراۋلىق شىلاۋلاردى (كەلدىڭبە، ايتتىڭبا) نەمەسە جالعاۋلىق شىلاۋلاردى (قازاقتا، ۇيعىردا شىقسىن كوشەگە) بىرگە جازىپ قويسا، مەكتەپتەگى ءبىلىمى ناشار ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى جانە ت.ب.

بۇل باعدارلامانى زياتكەرلىك مەكتەپتەگىلەر (نيش) جاساعان. التىنسارين اكادەمياسى ونى جەتىلدىرۋ، تۇزەتۋ ۇستىندە. بىراق بوتەن ءبىر قيسىق قالىپقا قۇيىلعان نارسەنى وڭداۋ قيىنعا سوعىپ جاتقاندىعى بەلگىلى.

«جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار» دەمەكشى، قازىرگى ءمىنىستىرىمىز الماتىداعى اباي اتىنداعى مەكتەپتى باس قىلىپ، وڭىرلەردەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتەر جەلىسىن اشۋعا پارمەن بەرىپ وتىر. مىڭ جاساسىن! ال ەندى بۇل مەكتەپتىڭ باعدارلاماسى قايتا جاسالادى، وقۋلىقتارى قايتا شىعارىلادى. بۇعان زياتكەرلىك مەكتەپتىڭ بىلگىشتەرى ەندى ارالاسپايدى. ونى راقىش اعاي ءامىردىڭ جازعاندارىن نازارعا الىپ، تامىرىن ا.بايتۇرسىنۇلىنان تارتىپ، ءوزىمىزدىڭ ءتىلشى ماماندار جاساپ جاتىر. ىشىندە بارمىن. بۇل مەكتەپتەرگە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە ساعات كوپ بولىنگەن. مەنىڭ ويىمشا، جالپى مەكتەپتەر كەيىن باعدارلامالارىن وسى مەكتەپپەن ۇيلەستىرىپ الۋى كەرەك. قازاق مەكتەپتەرى قازاق ءتىلىن ۇيرەتپەيدى، جازباشا/اۋىزشا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ورتا مەكتەپكە ساي لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرەدى. وسىنى ءبارىمىز مىقتاپ ەستە ۇستايىقشى. ال باعدارلامانىڭ ءوزىن مۇددەلى توپتىڭ الدىنا تالقىلاۋعا جاقىندا ۇسىنامىز. كۇتىڭىزدەر.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz