Iri ghalym, belsendi qogham qayratkeri, shynshyl azamat

Akademik Kenes Núrpeyisúlynyng tughanyna  85 jyl toluyna oray

Býkil ómiri boyy ghylymgha, tarihy bilim beru isine qyzmet etken, Qazaqstannyng ghylym men tehnika salasyndaghy enbek sinirgen qayratkeri, bilim beru isining ýzdigi, tarih ghylymdarynyng doktory, professor, Qazaq Respublikasy Memlekettik syilyghynyng laureaty, Últtyq Ghylym akademiyasynyng tolyq mýshesi Kenes Núrpeyisúly Núrpeyis kórnekti tarihshy-ghalym ghana emes, belsendi qogham qayratkeri de bolghan edi. Onyng qoghamdyq júmysynyng manyzdy bir salasy Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamyndaghy qyzmeti bolatyn. «Ádilet», kópshilik biletindey, tәuelsizdikten búryn, 1989 jylghy sәuirde shanyraq kóterdi. Búl respublikalyq qoghamdyq úiym Qazaqstanda HH ghasyrda oryn alghan sayasy qughyn-sýrginder men asharshylyqtar aqiqatyn ashudy, totalitarlyq rejim qúrbandaryn mәngi este qaldyrudy,  totalitarlyq biylik jasaghan әdiletsizdikterdi әshkerelep, jazyqsyz jazalanghandardy tolyq mәninde reabilitasiyalaugha jәrdemdesudi, taptalghan adam qúqtaryn qalpyna keltirudi jәne sol kezender jayyndaghy tarihy bilim jetistikterin keninen nasihattaudy maqsat etken bolatyn.

Qúryltayshy konferensiyada Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, GhA Qoghamdyq ghylymdar bólimshesining akademiyk-hatshysy Ramazan Bimashúly Sýleymenov «Áleumettik әdilettilikti jәne stalindik repressiyalar qúrbandarynyng ayaqqa taptalghan ar-namysyn qalpyna keltireyik» taqyrybymen bayandama jasady. Bayandamany konferensiyada sóilegen delegattar (stalindik lageriler azabyn basynan ótkergender, ardagerler, tarihshylar, jurnalister, jazushylar, partiya qyzmetkerleri) әr qyrynan terendete kelip, qúrylghaly túrghan úiymnyng algha qoyatyn maqsaty – KSRO halyqtarynyng tarihyndaghy «aqtandaqtardy» jon, sosializm iydeyalary búrmalanghan kezende bizding respublikada zardap shekkenderding adal esimderin qalpyna keltiru, demokratiya men jariyalylyqty odan әri ornyqtyrugha júrtshylyqtyng kýsh-jigerin júmyldyru bolugha tiyistigin atap kórsetti. El tarihynda jol berilgen deformasiyalar ashyq ta ashyp aityldy. Sol kezdegi ýlken minberlerden jariya etilgen janasha oilaudyng bolashaghyna degen senimmen, ótkendegi búrmalaulardy týzeu biyleushi partiyagha tek abyroy әperedi delindi.

Qúryltayshy jinalysta «Ádilettin» tóraghasy bolyp tikeley dauys beru jolymen Sanjar Orazúly Jandosov, basqarma mýshelerining biri bolyp Kenes Núrpeyisúly Núrpeyisov saylanghan edi. Sodan beri Kenes Núrpeyisúly «Ádilet» Jarghysynda kózdelgen maqsat-mindetterdi oryndaugha belsene atsalysyp jýrdi. Kenes agha tarih institutynyng ózge de ghalymdarymen birge, әsirese akademik Manash Qabashúly Qozybaev qogham tóraghasy bolghan jyldary, qily konferensiyalar, dóngelek ýstelder, tyndaular, seminarlar, kezdesuler júmystaryna mýddelilikpen qatysty. Al  «Ádilet» qoghamy ózining tarihi-aghartushylyq sipatyna sәikes, stalinizm qylmystary jónindegi, otyzynshy jyldarghy alapat asharshylyq jayyndaghy tarihy shyndyqty ashyp, qalpyna keltirudi maqsat etken, totalitarlyq rejim qúrbandarynyng esimderin mәngi este qaldyru, olardy tolyq mәninde aqtau, aqtalghandar men olardyng otbastary mýshelerining mýddelerin  barlyq memlekettik jәne qoghamdyq úiymdarda qorghau isterine  jan-jaqty jәrdemdesudi mindeti dep bilgen.  Zansyzdyqtar beleng alghan qorqynyshty jyldary Qazaqstan konsentrasiyalyq lageriler shoghyrlanghan elge, deportasiyalanghan halyqtardyng jer audarylu ornyna ainalghany mәlim. Respublikamyzdyng aumaghynda: ALJIYR, Karlag, Daliniy, Stepnoy, Peschanyi, Kamyshlag, Aqtóbe, Jezqazghan, Petropavl, Kengir jәne Óskemen lagerileri dep atalatyn 11 konslageri qúryldy. Solardyng shyndyghyn ashu,  olardan basqa da kóptegen «aqtandaqtar»: industriyalandyru, kóshpendilerdi zorlyqpen otyryqshylandyru, dәuletti qojalyqtardy tәrkileu, újymdastyru syndy sovettik reformalargha baylanysty oqighalar, sol sharalar barysynda búrq etken kóterilister, alapat asharshylyqtar shyndyqtaryn zertteu kerek-tin. Stalindik-goloshekindik biylik dushar etken jónsizdikter men zúlymdyqtar saldarynan san myndaghan jekelegen adamdar orynsyz qiynshylyqtardy, tauqymetterdi bastan keshti. Totalitarizm ruhany ómirge de orasan zor zalalyn tiygizdi. Biyleushi partiya qalyng halyqqa shynayy tarihyn bilgizbey, «Eldigimiz Oktyabri revolusiyasynan bastau aldy», «Alashordashylar – jeksúryn últshyldar» degen jalghan úghymdargha júrttyng sanasyn jaulatty. Kórnekti qayratkerler, kóptegen intelliygensiya ókilderi, halyq sharuashylyghyndaghy, halyqqa qyzmet kórsetu salalaryndaghy mamandar men qyzmetkerler qatang qughyngha úshyrady, nebir betke ústar azamattar fizikalyq túrghyda joyyp jiberildi. Osylardyng bәrin zertteuge alyp, jana tanymdy, tarihy әdilettilikti qalyptastyru isin múrat etken «Ádilet» qoghamynyng júmysyn úiymdastyrudyng bel ortasynda Kenes agha jýrgen edi.

Qoghamnyng bastamashylyq kórsetuimen QR Jogharghy Kenesining Tóralqasy tәuelsizdikting alghashqy jyly-aq qúramyna Kenes Núrpeyisúly da kirgen  respublikanyng belgili ghalymdaryn tarta otyryp,  qasiretti kezeng shyndyghyn zertteytin komissiya qúrdy. Ár jylghy 31 mamyrdy Asharshylyq nәubeti qúrbandaryn eske alatyn kýn retinde belgiledi. Al Almaty qalasynyng atqarushy biyligi (qalatkom) búrynghy NKVD ghimaraty janyndaghy sayabaq ishinen bolashaq eskertkish salynatyn oryndy belgilep, estelik tas ornatty. Komissiya újymdastyru kezenindegi asharshylyqty zerttey kele, qazaq halqyna genosid jasalghanyn tújyrymdady. Jogharghy Kenes Tóralqasynyng sheshimimen Komissiya júmysynyng qorytyndysy 1992 jyldyng ayaghyna qaray respublikanyng «Sosialistik Qazaqstan», «Kazahstanskaya pravda» atty eki beldi gazetinde jariyalandy. Biraq sol kezgi parlament qúrghan Komissiya qorytyndysyna baylanysty qanday da bir atqarylugha tiyis is-sharalar kesheni belgilengen joq. Tiyisinshe Asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni de 1997 jylgha deyin úmyttyrylghanday boldy, resmy atala qoymady. 1997 jyly Preziydent Pәrmenimen 31 mamyr janasha mazmúnda, Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni bolyp qayta taghayyndaldy. Sodan beri jyl sayyn búl kýni jer-jerde repressiya qúrbandaryn eske alu sharalary ótkizilip keledi, tek, qasiretti asharshylyq mәseleleri eske alynbay, tasada qaldy. Ýstimizdegi ghasyrdyng bastapqy jyldarynda «Ádilet» basqarmasynda osy jәitti әngime ettik. Sonda basqarma tóraghasy akademiyk-zanger Múrat Tәjimúratúly Baymahanov búl tarihy mәsele jayynda Kenes Núrpeyisúly men maghan qoghamdyq pikirge qozghau salarlyqtay maqala әzirlesenizder degen ótinish aitty. Áriyne, bastapqy núsqasyn jazudy men moynyma aldym. Sol uaqytqa deyingi belgili derekterdi paydalana otyryp, men sovet dәuirindegi asharshylyqtardy jana kózqaras túrghysynan jýieledim. Mústafa Shoqay sovet ókimetining «ashtyq sayasaty» dep baghalaghan, biylikting sanaly  orasholaqtyghy saldarynan dýrkin-dýrkin, 1917–1919, 1921–1923, 1931–1933 jyldary ýsh kezende oryn alghan asharshylyq nәubetin  qazaqty alapat Últtyq apatqa (katastrofagha) tiregen jasandy indet retinde qoryttym.  Kenes agha jazbamdy múqiyat oqyp, maqúldady. Jәy ghana maqúldap qoya salmay, maqalada jazylghan jәitterding ózine de mәlim ekenin aita kele, ýlken jýrekti, keng de adal oily, naghyz azamat retinde, «biraq solardy tap osy maqaladaghyday jazyp shygha almas edim»  dep, meni aqjýrektigimen erekshe tebirentken rizashylyghyn bildirdi. Maqalagha teng avtor retinde qanaghattana qol qoyyp, elimizding bas gazetine jariyalatpaq boldy. Alayda,  ókinishke qaray, ol kezde, 2002 jyldyng alghashqy jartysynda,  búl taqyryp basty basylymnan qoldau tappady. Maqala eki jyldan keyin «Últtyq sana dabyly» degen taqyryppen «Jalyn» jurnalynda jaryq kórdi. Kenes Núrpeyisúlynyng sodan keyin jýzege asyrudy kózdegen is-sharasy ózi dýniyeden kóshkennen keyin oryndaldy. «Ádilet» Almaty oblystyq arhiyvimen birlesip, Asharshylyqtyng ayaqtaluynyng 75 jyldyghyna oray, 2008 jyly,  «1931–1933 jyldarghy asharshylyq: sebepteri, auqymy, saldary» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótkizdi.

Kenes Núrpeyisúly Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng kóp jyldar boyghy basqarma mýshesi retinde  qazaq halqy ghúmyryndaghy qasiretti kezender shyndyghyn ashugha, sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng ómir joldaryn janghyrtugha, úmyttyrylyp kelgen túlghalar men olar ómir sýrgen zaman jayyndaghy tarihy bilimdi nasihattaugha kóp kónil bóldi. Qoghamnyng Almaty oblystyq filialyn úiymdastyryp, basqardy,  ómirining songhy jyldary «Ádilettin» preziydenti boldy. Kenes aghanyng «Ádilet» qoghamyndaghy qyzmeti óz aldyna, onyng býtkil  ghylymy shygharmashylyghy tarihy sanany janasha qalyptastyruda óte manyzdy ról atqardy jәne atqaruda. Ghalymnyng «Alash hәm Alashorda» atty әigili monografiyasy, sayasy repressiya qúrbandary jayly, 20-shy jyldarghy últtyq-demokratiyalyq intelliygensiyanyng totalitarizmge ruhany qarsylyghy turaly zertteuleri, konferensiyalar men saltanatty jiyndarda sóilegen sózderi, sonday-aq qazaq uniyversiytetinde, әsirese qyzdar institutynda ýzdiksiz ústazdyq etui jәne joghary oqu oryndary ýshin, jalpy bilim beretin orta mektepter ýshin jazghan Qa­zaqs­tan tarihy boyynsha oqulyq­tar, oqu qúraldary  bolashaq úrpaq tәrbiyesine eleuli qyzmet kórsetip keledi. Ol memlekettik tәuelsizdikke qol jetkennen keyin óz tarihymyzdy halqy­myz­gha, әsirese jastargha ýiretuge mol mýmkindik ashylghanyn quana aityp jýrgen-tin. Tarihy sanany jetildiru arqyly ghana  ótkeni­mizge dúrys bagha bererimiz kәmil dep sanady. Sol maqsatta el tarihy­nyng shang basyp jatqan betterin ashyp, jasyrylyp kelgen shyndyq arqyly tarihy sanamyzdy oyatu qajet dep bildi. Oqulyq jazu isine ýlken jauapker­shi­lik­pen qarap, mektepterde Qazaqstan tarihyn oqytudyng jay-kýii jóninen prob­le­malyq maqala jazdy.

«Alash hәm Alashorda» atty irgeli monografiyalyq zertteu enbeginde Kenes Núrpeyisov  kitabyn «Ákimshildik-әmirshildik jýie úiymdastyrghan sayasy qughyn-sýrginning qúrbany bolghan әkem Núrpeyisting ruhyna baghyshtaymyn» dep arnau jazghan-tyn. Ol jastayynan jetim qalyp, internatta tәrbiyelengen, ózining «ha­lyq jauynyn» balasy bolghandyqtan, әr­bir shalys basqan qadamy qada­gha­lauda ekenin eseygen sayyn týsinip te, sezinip te jýrdi. Sondyqtan Qayta qúru sayasatyn airyqsha sergek qabyldap, jabyq taqyryp bolyp kelgen Alash qozghalysynyn, últ-azattyq qozghalystar tarihynyng ózekti mәselelerin zertteuge den qoydy. Qazaq tarihyndaghy osy asa manyzdy qúbylysty qarastyratyn ghylymy mektepting negizin salu­shylar­dyng biri retinde tanyldy. Tarihtaghy «aqtandaqtardy» ketiruge belsene atsalysty. «Ádilet» qoghamyna mýsheler qatarynda ózderimen taghdyrlas ýlken ghalymnyng boluy sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng úrpaqtaryn razy etken, olar Kenes Núrpeyisúlyn erekshe qadirledi. Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýnine oray Almaty әkimdiginde, qalalyq muzeyde ótip túrghan kezdesulerge Kenes aghamen birge qatysyp, onyng qyzmetine әrdayym senim bildire jәne rizashylyqpen qarady. Sonday «әdiletshilerdin» biregeyi – Sәule Raqymqyzy Sýgirova-Aytmambetova edi. Ol «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng motory, qozghaushy kýshi, kýlli is-sharany aldyn ala josparlap, ótkiziluin úiymdastyryp, qadaghalap otyratyn eng basty jauapty qyzmetker bolatyn. Sol kisi Kenes Núrpeyisúlynyng jetpis jasqa tolatyn mereytoyyna qoghamymyzdyng atynan qúttyqtau hat mәtinin  jazudy maghan tapsyrdy. Qúttyqtau núsqasy jazyldy, «әdiletshiler» týzetu, tolyqtyrularyn engizdi, mәtin tiyisinshe tasqa basylyp, sәndi múqaba ishine ornalastyryldy. Ghalymdar ýiinde ótken saltanatty jinalysta yubilyargha tapsyrylar aldynda sol adresti dauystap oqyp beru de maghan jýkteldi. Sonda qoghamnyng birqatar mýshesi – jazyqsyz qughyn-sýrgin qúrbandarynyng úrpaqtary – minbede meni ainala qorshap, aitylghan әr sóz óz jýrekterinen shyqqanyn sezdirip túrghan. Sóitip olar – Sayat Iliyasúly Jansýgirov, Marat Sadyqúly Núrpeyisov, Ály Orazúly Jandosov, Nәdir Ábdiqadyrúly Ázirbaev,  Sәule Raqymqyzy Sýgirova bastaghan Ýlken terror qúrbandarynyng úl-qyzdary – mereytoy iyesine bolisheviktik búrmalaular shyndyghyn ashudaghy tereng ghylymy izdenisteri, manyzdy tarihy bilimdi nasihattaytyn tamasha enbekteri ýshin bas iyip qúrmet kórsetken edi.

Qazirgi tanda Kenes Núrpeyisúlynyng halyqqa riyasyz qyzmet etetin ekinshi ghúmyry jalghasyn tauyp keledi. Osy merekeli kýnderi Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynda ózi úzaq jyldar qyzmet atqarghan kabiynetke esimi berildi. Ýlken ghalym, qajyrly qayratkerding beynesimen, ghylymdaghy taghylymdy jolymen, kitaptarymen býginde «Janalyq» keshenindegi Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary muzeyine kelushiler de tanysyp jýr. Kenes Núrpeyisúlynyng ruhany ómiri jyl ótken sayyn jana qyrynan ashylyp, jandana týserine kýmәn joq.

Beybit Qoyshybaev,

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz