Myndaghan jyldar boyy Altay men Atyraudyng arasynda qala salghan, jibek joly boyynda sauda denderin soqqan qazaq, ejelden tabighatpen etene baylanysta boldy. Qoyyn úly, jylqysyn qyzy baqty. Týnde tu qúiryqty baqqan otaghasy júldyzdarmen sóilesip, aspandy tolyghymen mengergen.

Astronomiyalyq bilimderi úshan-teniz bolghan. Aspan bilimderi arqyly aua rayyn uaghynda baqylap, maldaryn týrli jaratylystyq apattardan aman saqtady. Ata-babalarymyz kýnmen birge kýlip, týnmen birge múnayghan.

Qazaqtar planetanyng bәrin jaqsy bilip, temirqazyqty qaranghy týnde jol baghdar kompas etken. Onyng manyndaghy eki júldyzdy aqboz at, kókboz at dep atady. Jetiqaraqshy (jetigen, jeti qart) týngi mal kýzetindegi saghat boldy. Merkuriyydi qazaqtar tansholpan, ne kishi sholpan dep atady. Yupiyterdi-esekqyrghan. Marsty-qyzyl júldyz. Bliznestty-qos júldyz. Siriustty- sýmbile dep atady. Al Ýrkerge qarap jyl men kýntizbesin auystyryp otyrghan.

Ýrkerding auuyna qarap, kýn rayynyng ózgerisin boljady. Ár aidaghy ýrker men aidyng toghysqan kýnin (toghysty) qatty baqylaghan. Sol kýni ashyq bolsa ay jayly, ashyq bolady. Al jauyn-shashyn bolsa, ay ishi jauyn-shashyndy dep, maldy qadaghalap baqqan.

Ýrker jerge jaqyndaghanda kóktem keldi dep, jyl auysatyn mezgildi bilgen. Ýrker jerge týspey jer qyzbaydy dep, kóktemgi egis júmystaryn da soghan qarap belgilegen. Kýnning úzaryp-qysqaruyn óleng jyrlaryna qosyp: toqsanda torghay adym, qantarda qargha adym, aqpanda at adym, shildede shyl adym úzarady degen.

Jyldyng basy kóktemgi kýn men týnning tenelui boldy. Jyl qayyru esebin on eki hayuannyng atymen atady. Kýn men týn tenelgen, kóktemgi toghysu 22 nauryzdy jana jyl basy bolghan. Adamgha osy kýni jas qosylady dep, qaraghan. Nauryz kóje ishkende «jana jasyng qútty bolsyn» dep tilek aitqan.

Tórt mezgilge qaray kóship-qonyp mal baqqan júrttyng bәri aspangha qarap, júldyzdy tanyp, jyl basyn bilmeui mýmkin. Sol sebepti qazaqtar at baylaytyn mama aghashty almay, júrtyna sol boyy qaldyryp ketetin. Sonyng kólenkesine belgi qon arqyly jana jyldy biletin bolghan. Bayyrghy qaza dәstýrli kýntizbeni qoldanghan. Onda kýn qaysy shoq júldyzynyng túsynda bolsa, sol shoq júldyzymen atalghan. Mysalgha: býgin Rumy (shamsi) kýntizbesi 7 mart (1435j) bolsa. Hidjry kýn tizbesinde 25 erejep (1441j). Milady kýn tizbesinde 20 nauryz. Mine osynday aiyrmashylyq bar. Batys qazaqtarynda dәstýrge ainalghan kórisu kýni osy marttyng basynda bastalady. Osy kýnnen bastap, nauryz toyy bir aigha jalghasady. Belgili bir aimaqtaghy әr atanyng balalary aidyng taq kýnderin jerebe tastap, qystan qalghan sýrini qazangha salady. Tay qazanda kóje qaynaydy. Eldi qonaqqa shaqyrady, qatyghyn mol qosyp, qystay jegen etten jinalghan holesterindi eritedi.

Jyl boyy it tirlikpen yryldasyp, birin-biri renjitip alghan aghayyn-tuys, kórshi-qolan, (әielder ózinshe, erler ózinshe) tós soghystyryp, ketken haqysyn halal etedi. Adamdar arqa-jarqa qúshaqtasyp, jyly jýzdermen amandasqanda, ortadaghy renishteri óship, kýnәlar aghash japyraghy jerge tógilgendey tógiledi. Solay jana jyldy shat kónilmen, kýnәsiz bastaydy. Ol kýni qatty aiqaylamaydy, eshkimdi renjitpeydi, әbes sóilemeydi, kir jumaydy. Sapargha shyqpaghan. Qystaudan maldy kókteuge kóshudi osydan song aua rayyna qarap belgilegen.

Tós soghystyrudyng manyzdylyghy turaly mynaday әngime bar: bir eldi mekenning әkimi óte jemqor, halqyna qatal bolady, ondaghy abyz aqsaqaldar dúgha jasaydy, artynsha әkim taghynan qúlaydy, ornyna basqa әkim keledi, olda aqsha, taq, әiel ýsheuining azghyruyna týsedi. Az ótpey taqualardyng dúghasy men jyly ornynan ketedi. Jana kelgen әkim kele sala, halqyna bir-bir júmyrtqa әkeluge pәrmen beredi. Ertesi qaytadan alyp ketinder deydi. Osydan song әkimge dúgha ótpeydi, aqsaqaldar imannyng dәmin ala almay qinalady. Ýlken ghúlamagha baryp sebebin súraydy. Senderding bir-birlerine haqylaryng ótip ketken, sondyqtan dúghalaryng qabyl bolmaydy. Sizder jinalyp tós soghystyryp, haqylarynyzdy(aqylarynyzdy) halal etinizder sonda bәri ornyna keledi deydi. Tós soghystyru osydan qalghan desedi.

Nauryzda júmbaq aitys jasaydy, aitys taqyryby el-jer amandyghymen bastalyp, tabighat tanu, astronmiya(aspan әlemi, aua rayy, kýn men týn) bilimi t.b kýndelikti ómirge qajetti bilimder negizinde órbiydi.

Qyz-kelinshekter jigittege kójemen qosa «úiqy ashar» tamaghyn dayyndasa, jigitter jaghy qyzdargha kәde-syy tartu etedi. Ýlkenderge «bel kóter» dep, qystan qalghan sýrini aldaryna tartady. Kәri jilikte qasiyet bar dep sengen, ony qystay jemey saqtap, qystan aman-esen shyqtyq dep, kójege qosyp qaynatady. Ýy iyesi ózi jaqsy kórgen kisining balasyna beredi. Ony qorasynyng mandayshasyna úry-qarydan qorghaydy dep, ilip qoyatyn bolghan.

Mereke at jarys, paluan, tenge ilu, qyz quar, jamby atu, arqan tartys syndy últtyq oiyndargha úlasady. Myqtylargha óz kәdesin berdi.

Nauryz jyry últtyq әdebiyetimizdegi basty janrdyng biri. Jyrshylar at ýstinde alystan tolghap jyrlaydy, aqsaqaldar ólendete bata, tilekterin tógedi.

Qahary qatty qysta otyn óshirmey, aman-esen shyqqan júrttyng quanyshynda shek bolmaydy. Jana jylgha turalap qoshqar kýiegin eseppen aghytqandyqtan alghashqy tól tuylady. Tól basy jyrgha qosylady. Tәi-tәy basqan balanyng túsauy kesilip, qozy shetine shyqqan balagha tana bau taghady. Onyng әke-sheshesi toydy toygha jalghayady. Qazaqtyng tól merkesi nauryzdyng otqa tabynushylarmen jәne basqada senimdermen esh qatysy joq.(Bizde ottan sekiru, ot ainalyp jýru bolmaghan.) Tek úzaq jyldyq túrmystyq qajet negizinde qalyptasyp, jyly, jaqsy kýnge jetkenge shýkirshilik etip, baryn ortagha salyp, iship- jep quanghan. Solay merekege ainalghan. Tarihy óte
aryda.

VIII-ghasyrda islam dini qazaq dalasyna keldi. H-ghasyrda Qarahan әuleti kezinde resmy elding iydealogiyasy retinde ústandy. Altyn ordanyng Ózbek hany túsynda halqymyz asyl dinimizdi tolyghymen qabyldady. Al Nauryz sózi bolsa bizge Qarahanitter kezeninen búrynghy parsy mәdeniyetining órleui kezeninde sindi, paryssha nau-jana, ruz-kýn maghynasynda. Nauryz yrys, bereke әkeletin kýn dep ainalymgha endi.

***
Nauryzgha baylanysty mynaday anyz bar:

Núh(gh.a) payghambardyng kemesi jónkilip topan sudyng ýstinde kele jatty. Bir kezde tyshqan aghash kemeni testi, payghambar keme qozghalghannan bastap, Allanyng uahy etken «Bismilahy mәjiraqa, ua mursaqa, inna Raby laghafur rahiym» degen dúghasyn toqtausyz oqyp otyrdy. Su kemege kire bastady, jylan qúiryghyn tesikke tyghyn etti, su toqtady.

Jylan aqysy ýshin eng tәtti qan ishkim keledi dedi. Keme ishindegi tirshilikterding qanynyng dәmin masa teksere bastady, endi bolyp jylangha jaqynday bergende qarylghash, masanyng tilin asa tezdikpen júlyp tastady. Ol tek yzyndap birdene aitty, eng tәtti adam qany ekenin aityp týsindire almady.

Jylan qayta-qayta qúlaghyn tosty, týsinbedi. Sol kezde qarlyghash, búl qúrbaqanyng qany tәtti dep túr dep audarmashy boldy. Payghambar dúghada otyrdy. Keme ishi nәjiske toldy, sasydy, kenet pil tolghatyp, qara kiyikti (donyzdy) tudy, ol tuyla sala túmsyghymen barlyghyn ainaday etip soryp shyqty. Tyshqan taghy kemening bir búryshyn tesuge jaqyndady, payghambar dúghada, kenet jolbarys tolghatyp mysyqty tudy, ol dereu kemirgishti tyrqyrata quyp, bas salyp ústady, osylay keme Qazyghúrttyng basyna aman-esen qondy.

Qalghan azyqty Núh payghambar bir qazangha salyp, shýkir etip as berdi. Nauryz kóje sodan qalghan desedi.

Úlys ong bolsyn, aq mol bolsyn, nauyryz qútty bolsyn! El aman, júrt tynysh bolsyn! Tәuelsizdigimiz bayandy bolsyn!

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz