مىڭداعان جىلدار بويى التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا قالا سالعان، جىبەك جولى بويىندا ساۋدا دەڭدەرىن سوققان قازاق، ەجەلدەن تابيعاتپەن ەتەنە بايلانىستا بولدى. قويىن ۇلى، جىلقىسىن قىزى باقتى. تۇندە تۋ قۇيرىقتى باققان وتاعاسى جۇلدىزدارمەن سويلەسىپ، اسپاندى تولىعىمەن مەڭگەرگەن.

استرونوميالىق بىلىمدەرى ۇشان-تەڭىز بولعان. اسپان بىلىمدەرى ارقىلى اۋا رايىن ۋاعىندا باقىلاپ، مالدارىن ءتۇرلى جاراتىلىستىق اپاتتاردان امان ساقتادى. اتا-بابالارىمىز كۇنمەن بىرگە كۇلىپ، تۇنمەن بىرگە مۇڭايعان.

قازاقتار پلانەتانىڭ ءبارىن جاقسى ءبىلىپ، تەمىرقازىقتى قاراڭعى تۇندە جول باعدار كومپاس ەتكەن. ونىڭ ماڭىنداعى ەكى جۇلدىزدى اقبوز ات، كوكبوز ات دەپ اتادى. جەتىقاراقشى (جەتىگەن، جەتى قارت) تۇنگى مال كۇزەتىندەگى ساعات بولدى. مەركۋرييدى قازاقتار تاڭشولپان، نە كىشى شولپان دەپ اتادى. يۋپيتەردى-ەسەكقىرعان. مارستى-قىزىل جۇلدىز. بليزنەتستتى-قوس جۇلدىز. سيريۋستتى- سۇمبىلە دەپ اتادى. ال ۇركەرگە قاراپ جىل مەن كۇنتىزبەسىن اۋىستىرىپ وتىرعان.

ۇركەردىڭ اۋىنا قاراپ، كۇن رايىنىڭ وزگەرىسىن بولجادى. ءار ايداعى ۇركەر مەن ايدىڭ توعىسقان كۇنىن (توعىستى) قاتتى باقىلاعان. سول كۇنى اشىق بولسا اي جايلى، اشىق بولادى. ال جاۋىن-شاشىن بولسا، اي ءىشى جاۋىن-شاشىندى دەپ، مالدى قاداعالاپ باققان.

ۇركەر جەرگە جاقىنداعاندا كوكتەم كەلدى دەپ، جىل اۋىساتىن مەزگىلدى بىلگەن. ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى دەپ، كوكتەمگى ەگىس جۇمىستارىن دا سوعان قاراپ بەلگىلەگەن. كۇننىڭ ۇزارىپ-قىسقارۋىن ولەڭ جىرلارىنا قوسىپ: توقساندا تورعاي ادىم، قاڭتاردا قارعا ادىم، اقپاندا ات ادىم، شىلدەدە شىل ادىم ۇزارادى دەگەن.

جىلدىڭ باسى كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى بولدى. جىل قايىرۋ ەسەبىن ون ەكى حايۋاننىڭ اتىمەن اتادى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن، كوكتەمگى توعىسۋ 22 ناۋرىزدى جاڭا جىل باسى بولعان. ادامعا وسى كۇنى جاس قوسىلادى دەپ، قاراعان. ناۋرىز كوجە ىشكەندە «جاڭا جاسىڭ قۇتتى بولسىن» دەپ تىلەك ايتقان.

ءتورت مەزگىلگە قاراي كوشىپ-قونىپ مال باققان جۇرتتىڭ ءبارى اسپانعا قاراپ، جۇلدىزدى تانىپ، جىل باسىن بىلمەۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى قازاقتار ات بايلايتىن ماما اعاشتى الماي، جۇرتىنا سول بويى قالدىرىپ كەتەتىن. سونىڭ كولەڭكەسىنە بەلگى قويۋ ارقىلى جاڭا جىلدى بىلەتىن بولعان. بايىرعى قازا ءداستۇرلى كۇنتىزبەنى قولدانعان. وندا كۇن قايسى شوق جۇلدىزىنىڭ تۇسىندا بولسا، سول شوق جۇلدىزىمەن اتالعان. مىسالعا: بۇگىن رۋمي (شامسي) كۇنتىزبەسى 7 مارت (1435ج) بولسا. حيدجري كۇن تىزبەسىندە 25 ەرەجەپ (1441ج). ميلادي كۇن تىزبەسىندە 20 ناۋرىز. مىنە وسىنداي ايىرماشىلىق بار. باتىس قازاقتارىندا داستۇرگە اينالعان كورىسۋ كۇنى وسى مارتتىڭ باسىندا باستالادى. وسى كۇننەن باستاپ، ناۋرىز تويى ءبىر ايعا جالعاسادى. بەلگىلى ءبىر ايماقتاعى ءار اتانىڭ بالالارى ايدىڭ تاق كۇندەرىن جەرەبە تاستاپ، قىستان قالعان ءسۇرىنى قازانعا سالادى. تاي قازاندا كوجە قاينايدى. ەلدى قوناققا شاقىرادى، قاتىعىن مول قوسىپ، قىستاي جەگەن ەتتەن جينالعان حولەستەريندى ەرىتەدى.

جىل بويى يت تىرلىكپەن ىرىلداسىپ، ءبىرىن-ءبىرى رەنجىتىپ العان اعايىن-تۋىس، كورشى-قولاڭ، (ايەلدەر وزىنشە، ەرلەر وزىنشە) ءتوس سوعىستىرىپ، كەتكەن حاقىسىن حالال ەتەدى. ادامدار ارقا-جارقا قۇشاقتاسىپ، جىلى جۇزدەرمەن امانداسقاندا، ورتاداعى رەنىشتەرى ءوشىپ، كۇنالار اعاش جاپىراعى جەرگە توگىلگەندەي توگىلەدى. سولاي جاڭا جىلدى شات كوڭىلمەن، كۇناسىز باستايدى. ول كۇنى قاتتى ايقايلامايدى، ەشكىمدى رەنجىتپەيدى، ابەس سويلەمەيدى، كىر جۋمايدى. ساپارعا شىقپاعان. قىستاۋدان مالدى كوكتەۋگە كوشۋدى وسىدان سوڭ اۋا رايىنا قاراپ بەلگىلەگەن.

ءتوس سوعىستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى مىناداي اڭگىمە بار: ءبىر ەلدى مەكەننىڭ اكىمى وتە جەمقور، حالقىنا قاتال بولادى، ونداعى ابىز اقساقالدار دۇعا جاسايدى، ارتىنشا اكىم تاعىنان قۇلايدى، ورنىنا باسقا اكىم كەلەدى، ولدا اقشا، تاق، ايەل ۇشەۋىنىڭ ازعىرۋىنا تۇسەدى. از وتپەي تاقۋالاردىڭ دۇعاسى مەن جىلى ورنىنان كەتەدى. جاڭا كەلگەن اكىم كەلە سالا، حالقىنا ءبىر-ءبىر جۇمىرتقا اكەلۋگە پارمەن بەرەدى. ەرتەسى قايتادان الىپ كەتىڭدەر دەيدى. وسىدان سوڭ اكىمگە دۇعا وتپەيدى، اقساقالدار يماننىڭ ءدامىن الا الماي قينالادى. ۇلكەن عۇلاماعا بارىپ سەبەبىن سۇرايدى. سەندەردىڭ ءبىر-بىرلەرىڭە حاقىلارىڭ ءوتىپ كەتكەن، سوندىقتان دۇعالارىڭ قابىل بولمايدى. سىزدەر جينالىپ ءتوس سوعىستىرىپ، حاقىلارىڭىزدى(اقىلارىڭىزدى) حالال ەتىڭىزدەر سوندا ءبارى ورنىنا كەلەدى دەيدى. ءتوس سوعىستىرۋ وسىدان قالعان دەسەدى.

ناۋرىزدا جۇمباق ايتىس جاسايدى، ايتىس تاقىرىبى ەل-جەر اماندىعىمەن باستالىپ، تابيعات تانۋ، استرونميا(اسپان الەمى، اۋا رايى، كۇن مەن ءتۇن) ءبىلىمى ت.ب كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى بىلىمدەر نەگىزىندە ءوربيدى.

قىز-كەلىنشەكتەر جىگىتتەگە كوجەمەن قوسا «ۇيقى اشار» تاماعىن دايىنداسا، جىگىتتەر جاعى قىزدارعا كادە-سىي تارتۋ ەتەدى. ۇلكەندەرگە «بەل كوتەر» دەپ، قىستان قالعان ءسۇرىنى الدارىنا تارتادى. كارى جىلىكتە قاسيەت بار دەپ سەنگەن، ونى قىستاي جەمەي ساقتاپ، قىستان امان-ەسەن شىقتىق دەپ، كوجەگە قوسىپ قايناتادى. ءۇي يەسى ءوزى جاقسى كورگەن كىسىنىڭ بالاسىنا بەرەدى. ونى قوراسىنىڭ ماڭدايشاسىنا ۇرى-قارىدان قورعايدى دەپ، ءىلىپ قوياتىن بولعان.

مەرەكە ات جارىس، پالۋان، تەڭگە ءىلۋ، قىز قۋار، جامبى اتۋ، ارقان تارتىس سىندى ۇلتتىق ويىندارعا ۇلاسادى. مىقتىلارعا ءوز كادەسىن بەردى.

ناۋرىز جىرى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەگى باستى جانردىڭ ءبىرى. جىرشىلار ات ۇستىندە الىستان تولعاپ جىرلايدى، اقساقالدار ولەڭدەتە باتا، تىلەكتەرىن توگەدى.

قاھارى قاتتى قىستا وتىن وشىرمەي، امان-ەسەن شىققان جۇرتتىڭ قۋانىشىندا شەك بولمايدى. جاڭا جىلعا تۋرالاپ قوشقار كۇيەگىن ەسەپپەن اعىتقاندىقتان العاشقى ءتول تۋىلادى. ءتول باسى جىرعا قوسىلادى. ءتاي-ءتاي باسقان بالانىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، قوزى شەتىنە شىققان بالاعا تانا باۋ تاعادى. ونىڭ اكە-شەشەسى تويدى تويعا جالعايادى. قازاقتىڭ ءتول مەركەسى ناۋرىزدىڭ وتقا تابىنۋشىلارمەن جانە باسقادا سەنىمدەرمەن ەش قاتىسى جوق.(بىزدە وتتان سەكىرۋ، وت اينالىپ ءجۇرۋ بولماعان.) تەك ۇزاق جىلدىق تۇرمىستىق قاجەت نەگىزىندە قالىپتاسىپ، جىلى، جاقسى كۇنگە جەتكەنگە شۇكىرشىلىك ەتىپ، بارىن ورتاعا سالىپ، ءىشىپ- جەپ قۋانعان. سولاي مەرەكەگە اينالعان. تاريحى وتە
ارىدا.

ءVىىى-عاسىردا يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا كەلدى. ح-عاسىردا قاراحان اۋلەتى كەزىندە رەسمي ەلدىڭ يدەالوگياسى رەتىندە ۇستاندى. التىن وردانىڭ وزبەك حانى تۇسىندا حالقىمىز اسىل ءدىنىمىزدى تولىعىمەن قابىلدادى. ال ناۋرىز ءسوزى بولسا بىزگە قاراحانيتتەر كەزەڭىنەن بۇرىنعى پارسى مادەنيەتىنىڭ ورلەۋى كەزەڭىندە ءسىڭدى، پارىسشا ناۋ-جاڭا، رۋز-كۇن ماعىناسىندا. ناۋرىز ىرىس، بەرەكە اكەلەتىن كۇن دەپ اينالىمعا ەندى.

***
ناۋرىزعا بايلانىستى مىناداي اڭىز بار:

نۇح(ع.ا) پايعامباردىڭ كەمەسى جوڭكىلىپ توپان سۋدىڭ ۇستىندە كەلە جاتتى. ءبىر كەزدە تىشقان اعاش كەمەنى تەستى، پايعامبار كەمە قوزعالعاننان باستاپ، اللانىڭ ۋاھي ەتكەن «بيسميلاھي ماجيراقا، ۋا مۋرساقا، يننا رابي لاعافۋر راحيم» دەگەن دۇعاسىن توقتاۋسىز وقىپ وتىردى. سۋ كەمەگە كىرە باستادى، جىلان قۇيرىعىن تەسىككە تىعىن ەتتى، سۋ توقتادى.

جىلان اقىسى ءۇشىن ەڭ ءتاتتى قان ىشكىم كەلەدى دەدى. كەمە ىشىندەگى تىرشىلىكتەردىڭ قانىنىڭ ءدامىن ماسا تەكسەرە باستادى، ەندى بولىپ جىلانعا جاقىنداي بەرگەندە قارىلعاش، ماسانىڭ ءتىلىن اسا تەزدىكپەن جۇلىپ تاستادى. ول تەك ىزىڭداپ بىردەڭە ايتتى، ەڭ ءتاتتى ادام قانى ەكەنىن ايتىپ تۇسىندىرە المادى.

جىلان قايتا-قايتا قۇلاعىن توستى، تۇسىنبەدى. سول كەزدە قارلىعاش، بۇل قۇرباقانىڭ قانى ءتاتتى دەپ تۇر دەپ اۋدارماشى بولدى. پايعامبار دۇعادا وتىردى. كەمە ءىشى ناجىسكە تولدى، ساسىدى، كەنەت ءپىل تولعاتىپ، قارا كيىكتى (دوڭىزدى) تۋدى، ول تۋىلا سالا تۇمسىعىمەن بارلىعىن ايناداي ەتىپ سورىپ شىقتى. تىشقان تاعى كەمەنىڭ ءبىر بۇرىشىن تەسۋگە جاقىندادى، پايعامبار دۇعادا، كەنەت جولبارىس تولعاتىپ مىسىقتى تۋدى، ول دەرەۋ كەمىرگىشتى تىرقىراتا قۋىپ، باس سالىپ ۇستادى، وسىلاي كەمە قازىعۇرتتىڭ باسىنا امان-ەسەن قوندى.

قالعان ازىقتى نۇح پايعامبار ءبىر قازانعا سالىپ، شۇكىر ەتىپ اس بەردى. ناۋرىز كوجە سودان قالعان دەسەدى.

ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن، ناۋىرىز قۇتتى بولسىن! ەل امان، جۇرت تىنىش بولسىن! تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولسىن!

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz