Adam jan men tәnnen jaratylghan jaratylys. Tәnning qalauy hakim Abaysha: «ishsem, jesem, qúshsam» degen qalaudan túrady. Danyshpan tәndi eshqashan toymaytyn jaratylys deydi. Hosh delik. Tәnning sharuasyn osymen tәmәmdasaq. Býgingi әlemdi úlarday úlytyp otyrghan psevdosalafiyler birinshi soqqyny adamnyng janyna júmsaydy. Yaghni, pendening eng әlsiz jandyq bolmysynan úrady. Múnday adam janynyng nәzik túsy әrdayym qúlaq týrip túrady. Qazaq múndaydy «buynsyz jerge pyshaq úru» degen.

Biraq bir qyzyghy adam janyna nәpsi, yaghny tәn qajettilikteri de әser etedi. Sebebi adam myna eki qúbylysty ýnemi qalap túrady: jan men tәn azyghy. Antik zamanynyng oishyly Sokrat: «adam qúbylys» degen. Yaghny beyimdelgish. Psevdosalafiylerding úiymshyldyghy adamdy sol ortagha beyimdeydi. Psevdosalafiylerding erkindik beru jaghdayy men ortaq topqa psihologiyalyq baylauy, olardyng mýshelerining ydyramauyna әser etip otyr. Sonymen qatar olar ózderin diny azshylyq retinde óz ortalarynda kórsetu men diny oppozizasiya sanauy, olardyng óz ortalarynda bir-birine tartyluyna әser etude. Al sodan keyin óz ortalarynda últtyq mәdeniyetke shabuyly jýieli týrde jalghasady.

Ghylymda «nigilizm» degen termin bar. Ol: iydealdardy, qúndylyqtardy joqqa shygharu úghymy. Uahabiylik tendensiyagha úrynghan adam, Allagha degen qate týsinigimen últtyq qúndylyqtardy sanasynan birtindep óshiredi. Ol ýshin tarihy jadylyq qúndylyqtar qúnsyz bolyp qalady. Tarihy qúndylyqtaryn kóz aldynda kýiretkennen keyin, endi oghan basqa qúndylyqtar qajet. Sebebi adam tarihy tizbekte ómir sýretin jalghyz jaratylys (bir januardyng ata-babalarynyng qúndylyghyn izdep jýrgenin kórmeysin). Negizgi tarihy tizbektegi qúndylyqtarynan aiyrylghan adam jana tarihy qúndylyqtardy izdey bastaydy. Mine sol kezde psevdosalafiyler adamgha taza tarihy qúndylyq dep, 7-8 ghasyrlardaghy panarabizmdi (arab mәdeniyetin) nasihattaydy. Yaghni, adamnyng sanasyn sol ghasyrlargha alyp baryp, ortaghasyrlyq týsinikke jeteleydi. Bizding elimizdegi keybir jat mәdeny mәseleler osydan tuyndap jatyr. Osylaysha orta ghasyrlardaghy qazaq mәdeniyetining qúndylyqtarynyng qúnyn joyady. Salafiylerding últtyq qúndylyqtagha múrnyn shýiirip qaraytyn sebebi osydan kelip tuyndaydy. Tarihi- mәdeny sana joyylsa, otanshyldyq sezim joyylady. Sebebi adamnyng diny senimi mekenimen (otanymen) baylanysta bolmasa, dindar adam mәdeniyetti basqa ortalardan izdey bastaydy.

Filosoftar mәdeniyetti 18 bólikten túrady jәne sol barlyq bólikterge dinning yqpaly zor degen (D.Kenjetay, t.b.). Onyng qazaq mәdeniyetinde islamnyng rolining joghary ekeninen bayqaugha bolady. Yaghni, diny tanym qalay qalyptassa, mәdeniyetterdi de solay týsinigine ynghaylap alady nemese joqqa shygharady. Mysaly qazaq mәdeniyetindegi kelinning betin ashu dәstýrin dúrys emes deytin psevdosalafiylerding tanymy sekildi. Mine psevdosalafiylik tanymnyng qauiptiligi osynda.

Adam psevdosalafiylerding yqpalymen mәdeny tarihymyzdan, qúndylyqtarymyzdan, iydealdardan júrday etkende, keudelerinde bos kenistik payda bolady. Jalghan aghym ol bos keudeni ózderining jalghan qúndylyqtarymen toltyrady. Adamdy qashanda týsinigi biyleydi. Islam filosofy Ghazali: «Adam ne oilasa, sonyng tútqyny. Neni tanysa, sony sýiedi» degen.

Sondyqtan psevdosalafiylermen júmys jasau barysynda olardyng diny tanymyna yqpal etumen qatar, mәdeny qúndylyqtaryna shabuyl jasau kerek. Tarihy sanany (geneologiya),  mәdeny qabatty qozghaudy qosa úghyndyru kerek. Qúndylyghy aumasqan adasushylardyng diny tanymy ózgeruge shaq túrady. Búl әlemdik psihologtardyng tújyrymy (Karnegi, V.Frankl).

Al, belgili dintanushy Dosay Kenjetay sәlәfizm úghymyna toqtala kele, onyng kenestik iydeologiyadan da qauipti ekenin aitady. Dintanushynyng pikirinshe, “izm” bolghan jerde birneshe qayshylyqtar bolady. Mәselen, biz ghasyrlar boyy qalyptasqan diny tәjiriybesi bar, qatparly tarihy bar memleketpiz. Mine, sәlәfizm osynyng bәrine qarsy shyghady.

Basqa aghym ókilderi bizding ózimizge tә últtyq qúndylyqtarymyzdy, diny tanymymyzdy, býkil tamyrly tarihymyzdy joqqa shygharyp otyr. Sóitip olar qazaq halqyn islamdy endi ghana qabyldaghan últ retinde kórsetkisi keledi. Eng ókinishtisi, qazirgi jastardy olar babalary jýrip ótken jolyna kýdikpen qaraugha ýndeydi. Sóitip, olar “Shirk” yaghni, Allagha serik qosu men “mýshriyk” – Allagha serik qosqan adam degen eki mәseleni algha tartyp otyr deydi dintanushy.

Onyng aituynsha, kenestik kezende “últyzdandyru iydeologiyasy” degen ýlken sayasy joba bolghan. Al, sәlәfizmning ústanymy odn da qauipti bolyp otyr. Óitkeni olar eki mәselege den qoyady. Birinshi adamnyng bolmysyn jong, ekinshisi minezin jong. Múnda minez – bizding últtyq erekshelikterimiz bolsa, bolmys – sol últtyq mәdeniyetimizding qatparlary. Mine, sәlafizm sonyng barlyghyna qarsy túryp,  últtyq bolmysymyzdy jonggha kýsh salyp jatyr. Búl belgili dintanushy Dosay Kenjetaydyng pikiri.

Býginde jahandyq ýderistegi diniy-radikaldy, estremistik jәne terroristik jikshil úiymgha, músylmandar arasynda fitna (arab sózi – haos, ylan) tudyratyn negizgi aghymgha ainalyp ýlgerdi. Qazirgi tanda sәlәfizm Qazaqstanda ózderinshe iydeologiyalyq, әsirese, missionerlik platformasyn dayyndap jatyr. Olar ózderin suuritter, makfalitter men tәkfiritter dep ýsh kategoriyagha bólip tastaghan. Búl – óte qate, sayasy spekulyativtik, ghylymy tanymgha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn anyqtama. Biraq, ókinishke qaray, osy anyqtamalardy, osy jalghan ghylymy konsepsiyalardy bizding qauipsizdik kenesi, ýkimet moyyndap, qabyldap qoyghan. Endi sheginetin jeri joq, әli kýnge deyin osy konsepsiyamen jýr.

Qoryta aitqanda, adam sanasy qúbylmaly jaratylys. Ol sanada aqparattyng әseri mol. Sondyqtan ony bir sipatta kóru qiyn. Yaghni, qay mәdeniyet qanshalyqty tartymdy nasihattalsa, sonshalyqty adamdy ózine qúmar etedi. Búl tújyrymdardan týietinimiz, biz qazaq mәdeniyetin ortaghasyrlargha sýiremey, jana zamangha beyimdep, kórkemdilikpen qúndy nasihattaluymyz qajet. Ár tanym kórkemdiligimen jaulaydy, maghynalyghymen este qalady. Sebebi adam janynyng súranysy eshqashan ózgermeydi, tek qúbylady. Jan әrdayym danalyqqa qúshtar. Danaly sóz - jannyng azyghy. Ázireti Áli: "tapqyr sózdermen ruhtaryndy demaldyryndar. Óitkeni tәning sharshaytyny sekildi, ruhtarda sharshaydy" degen. Diny tanymnyng mәdeniyetpen úshtasqanda, onyng jannyng azyghy bolaryn eshqashan esten shygharmauymyz qajet.

Jaras Ahan

Abai.kz