Senbi, 23 Qarasha 2024
Janalyqtar 3136 0 pikir 6 Qazan, 2011 saghat 18:33

Mәriyam ÁBSATTAR. Suisid jәrmenkesi nemese әzәzil sayttardan qalay saqtanugha bolady?

Abay OMAROV (kollaj)

Abay OMAROV (kollaj)

Bireu ólmey, bireuge kýn joq... Shymbaygha batsa da, shyndyqtyng aty - shyndyq. Erik berse, auany da satyp, aqsha jasaghysy keletin quayaqtar endi býgin adamdy ólimge iytermeleu kәsibine kirisipti. Qalay deriniz bar ma? Kәdimgidey sayttar ashyp alghan. Jәne onda «moyyngha arqan sal da, óle qal» emes, ólip jatyp ta qalay әdemi bolyp qaludyng týrli-týrli tәsilderin kóz aldynyzgha jayyp salady. Anany kórgen adamnyng «kózi qyzyghyp», «ólip kóreyinshi osy bir» degisi keletindey.

Naqty derekpen bastar bolsaq, óz janyn ólimge iytermeleuge ýndeytin №1 sayt dep býginde mamandar alt.suicide.holiday, qysqasha a.s.h (aghylshyn tilinde kýl degen maghynany bildiredi) saytyn aitypty. Ózderin esher (Ashers) dep ataytyn әlgi top tabysyn ózderi arqyly ólimge bel sheshkender sanymen ólshep, maqtanatyngha úqsaydy. 1991 jyldan beri 10 jyl oiran salyp kele jatqan esher degen eserlerdi qalaysha qolgha týsirip, bir shara qoldanbaydy degen súraq tuady. Sebebi olar óz júmystaryn anonimdi týrde jýrgizetin myqty haker­lerden bolsa kerek.

Sol sekildi www.lossofsoul.com caytyna kirgen sәtte eng birinshi tildey qaghazgha jazylghan hat ashylady. Ólip bara jatyp ómirmen qosh aitysqan adamnyng haty. Biraq hat iyesi Qúdaydyng qúdiretimen tiri qalghan. Saytty qúrushy da - sol adam. Ózining bir kezderi ólim turaly oigha júm­saghan bar kýshin endi osy saytty ashugha júmsapty. «Irigen auyzdan shirigen sóz shyghady» demekshi, ózi ólmey qal­ghanymen qoymay, әlgi adam endi ólim jayly iydeyany dәriptegende tura suisidting tarihy men statistikasynan bastap, neshe týrli aforizmder bar ma, qalay óluge bola­tyny turaly rolikter bar ma, bәrin-bәrin al­dynyzgha jayyp salady. Qyl ayaghy, qyl arqannyng qay­sysy ýzilmey, janyndy birden keudennen úshyra­tynyna deyin aitqan uaqytta, deni sau, aqyl-esi dúrys adamnyng jany týrshigerlik.

Suisiyd-statistika

Osynday ajal arqalaghan aqparattardyng arqasynda ma, әlde basqa da sebepteri bar ma, әiteuir suisid atty suyq ólim statistikasy súmdyq! Tek qana bizge mәlim resmy derekter boyynsha, jylyna Jer betinde 1 mln 100 myng adam ómirin óz qolymen qiyady eken.

Eger ony әlem halyqtaryna jilikter bolsaq, birinshi kezekte qytaylar - 350 myn, sosyn ýndiler - 110 myn, orystar - 55 myn, amerikalyqtar 31 myndy qúrasa, 30 mynmen kelesi orynda japondar, ukrainder - 12 myn, fransuz halqy - 10 myn. Ómirining qúnyn kók tiyngha baghalamaghan qazaqstandyqtar sany da qalysar emes, qazirding ózinde onsyzda halyq sanyn jetkize almay otyrghan bizding elimizde jyl sayyn shamamen 8 myngha juyq adam suisidke barady eken, eng qyzyghy, onyng kóbi - әielder. Búl sandyq kórsetkish tipti adam óltiru sekildi auyr qylmystan әldeqayda kóp bolyp shyghady. Endeshe, «nege osyghan mәn bermeske, әlgindey sayttargha «nege tyiym salmasqa, jalpy, әu basta olardy ashtyrmay tastaugha bolmay ma?» degen súraq tuady eken. Jәne onday jymysqy sayttardan balalar nemese óz otbasy mýshelerin qalay qorghaugha bolady?

Osynday sayttardy tirkeuge qalay rúq­sat beredi? Tyiym salugha nemese әl­de­bir tәsildermen ony ýige kirgizbey tas­tau­gha bola ma?

Suisiyd-pikir

Serikqazy Kәkibalanov, Qazaq interneti qauymdastyghynyng tóraghasy:

- Negizinen, múnday sayttargha ty­yym salugha әbden bolady. Blok qoyyp tastasa bitti. Biraq bizde internetti, sayt­tardy baqylap, qadaghalap otyr­ghan eshkim joq. Onday iydeologiya da joq. Mysaly, Qytayda qanshama adam kýn­delikti týrli ziyandy degen sayttar­dy qadaghalap otyrumen ainalysyp, sol ýshin kәdimgidey jalaqy alady. Se­bebi olarda elding aq­pa­rattyq qa­uip­sizdigine qatty mәn beriledi. Jat piy­ghyldy sayttargha der kezinde blok qo­yyp ýlgeredi. Internet degen - sheksiz kenis­tik qoy. Mysaly, sizden neshege de­yin sanay alasyng dese, shegin aita al­may­syz ghoy. Sol siyaqty internetti de shektep ne qadaghalau degen - qiyn nәr­se. Elimizde oghan mýmkindik bar, zang da bar, tek ol oryndalmaydy. Biraq mú­nyng ekinshi jaghy taghy bar, ne nәr­sege tyiym salynsa, sol kerisinshe órshy týsetin jaratylys zany bar ghoy. Naqty aitqanda, óltiru, zorlyq-zom­bylyq t.b ziyany basym sayttardy auyz­dyqtaugha qazir qúlyqsyzdyq tanytyp otyrmyz.

Farhad Moldahmetúly, «Qalamger TEN» JShS-ning atqarushy diyrektory, baghdarlamashy:

- Onday ólim-jitim, suyq oigha jeteleytin, sonday-aq úyatsyz sayttargha shekteu qoyyp, jauyp tastaugha әbden bolady. Meyli Qazaqstanda ashylsyn, meyli shetelde, hosting pen domendi qay jaqtan satyp alsa da bәribir, tyiym salyp tastaugha mýmkindik bar.

- Mysaly, siz baghdarlamashy maman retinde óz betinizshe tosqauyl qoya alasyz ba?

- Joq, ony kez kelgen baghdarlamashy ne basqalar emes, aldymen Ýkimet tarapynan, ministrlik nemese Últtyq qauip­sizdik komiyteti tarapynan tyiym salyp, sol arqyly jýzege asyra alady.

- Negizi, bizde aqparattyq qauipsiz­dik jaghy qadaghalana ma, sonyng ishinde osy internet sayttar, blogter she?

- Áriyne, Últtyq qauipsizdik kenesi, Ish­ki ister ministrligi tikeley sonymen ainalysady.

- Tipti tyiym salynbaghan kýnde de, әr otbasy óz qauipsizdigi ýshin ýiine keletin internetti baqylap, ziyandy sayttardan saqtana ala ma?

- Áriyne, bolady. Mәselen, internetke Opera nemese Chrome t.b sol siyaqty brauzerlermen kiresiz ghoy, sol brauzerlerden-aq blok qoyyp tastau arqyly jýzege asy­rugha bolady. Árkim óz otbasyn solay qor­ghauyna bolady.

Biz balanyng nemese adamnyng búl sayt­qa kirmeuin, sodan saqtanu jaghyn aittyq, alayda óne boyy baqylap otyrghannyng ózinde әlgin­dey sayttargha balanyzdyng kózi týsti delik, kýdikti oy kókeyine úyalady delik, alghashqy belgilerin berdi delik, en­di birjola qúrdymgha ketuden ony qa­lay qútqarugha bolady? Qazaqta óz-ózine qol júmsaushylyq degen óte siyrek úshy­rasqan, ony kóbine aspa kesel dep, odan aiyqtyrudyng jolyn qarastyrghan. Mәse­len, arqandy moynyna taqap túrghan jerinen ústap alsa, endi sony qaytalamauy ýshin mysyqty ne kýshikti kóz aldynda asyp qoyghan. Sonda әlgining janalqymgha tirelip, typyrlaghanyn kórgen adam ózining de sol kýige úshyrauynan qorqyp, qaytyp ondaygha qoly barmaytyn bolady. Al endi psiholog ne deydi?

Psiholog payymy

Ábduәli Mamәdil, psiholog:

- Qazaqta «Bәlening atyn aitpa, je­tip keledi» degen sóz bar. Sol siyaqty suisidten de qorghanudyng eng birinshi joly - ol jayly mýldem aitpa. Bilesiz be, ol qazir nege órship ketti? Birinshiden, BAQ suisid jayly kóp aityp, kóp kórsetip ketti. Antijarnamanyng ózi - jarnama. Bala bir kýn bolmasa bir kýni әke-sheshesine ókpelegen sәtinde sol estigen aqpary oiyna oralady da, so­ghan baruy әbden mýmkin. Ómirding ker­tart­pa zany degen bar ghoy. Siz ait­qan­day, sayttardyng payda boluy­nyng ózi oghan degen súranystyng artuynan. Al, ke­risinishe, suisid jayly, jalpy, ólim jay­ly eshtene aitpay, ómirge qúl­shyn­dy­ratyn nәrseler aitu kerek, sonda bala da, ýlken de jaqsy nәrsemen su­syn­dap, jaqsy isterge baratyn bolady.

Týiin

Mamandar pikirinen týigenimiz, qazirgi kezde bizding elimizde jalpy aqparattyq qauipsizdikting qadaghalanuynan góri eng әueli әr adamnyng ózin, sosyn óz otbasyn qorghaghany jenildeu sekildi. Ásirese bala ósirip otyrghan otbasylargha búl mәseleni eskermese bolmaydy. Búrynghylar «qyzym ýide, qylyghy týzde» dese, býginde ony «balam internette, oi-sanasy әlemde» dep týsinuge de bolatynday. Álem bolghanda da qanday әlemde? Virtualdy әlem, yaghny agent, skayp t.b «dert» óz aldyna, al endi kýtpegen tústa jylt etip shygha kelip, balanyng bar nazaryn ózine audartatyn әzәzil әlemning jyry tym qorqynyshty. Balghyn sanagha ólimning uyn seuip, dәn etip ósirip, betin aulaq etsin, týbi qyl arqangha sýirep, qabirden bir-aq shygharmasyn.

Avtor: Mәriyam ÁBSATTAR

http://www.alashainasy.kz/main/28005/

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1465
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3236
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5371