Songhy kezde Qazaqstannyng shartty týrdegi kópúlttylyghy baghymyz ba, sorymyz ba degen mәsele, respublikamyzdaghy tituldy últty da, últtyq azshylyqty da tolghandyra bastady.

Tolghandyrudyng basty sebebi ne qazaq, ne orys, ne aghylshyn tilinde әlemdik sayasattaghy basty taqyryptardy kótergen tәuelsiz aqparattyng qazaqstandyq ortagha memleket tarapynan úsynylmauy. Osy aqparat kenistigindegi vakkumdy ne birynghay reseylik, ne birynghay pananglosakstyq BAQ materialdary toltyryp jatyr. Songhysyn tek elimizdegi sanaulylar ghana tútynyp keledi. Álemdik sayasatty tek birynghay RF arqyly qabyldau týbi jaqsylyqqa әkep soqpaydy.

2018 jylghy sanaq boyynsha әlemde 252 tәuelsiz el bolsa, onyng 193-i ghana BÚÚ mýshe jәne eki memleket osy úiymgha baqylaushy retinde tirkelip otyr. Osylaysha Mәrtebesi belgisiz memleketter sany 67. Búlardyng ishinde BÚÚ-gha kirmeytin, biraq BÚÚ-gha mýshe bir nemese keybir memleketter resmy tanyghan: Abhaziya Respublikasy; Azad Kashmiyr; Qytay Respublikasy; Kosovo Respublikasy; Sahar Arab Demokratiyalyq Respublikasy; Soltýstik Kipr Týrik Respublikasy; Ontýstik Osetiya Respublikasy jayynda ne bilemiz? Ne bolmasa, KSRO shekpeninen shyqqan Donesk Halyq Respublikasy; Lugansk Halyq Respublikasy; Tauly Qarabaq Respublikasy; Pridnestrov Moldova Respublikasy turasynda elimizdegi GhZY men BAQ ózdik qazaqy saraptama jasady ma?

I jәne II dýniyejýzilik soghystan keyin óz tәuelsizdigin alghan elderding jәne KSRO taraghannan keyin TMD kirmeytin postkenestik respublikalardyng búrynghy metropoliyadan atqúiryghyn qalay ýziskeni turaly ghylymiy-tanymdyq aqparat nelikten ne qazaq, ne orys tilinde otandyq basylymdarda jaryq kórmeydi. Osy mәlimetterdi óz azamattaryna úsynugha tiyis ondaghy elshilikterimiz nemen ainalysady? Ári elshilikterimiz ashylghan elderdegi qazaq mәdeniyeti men ónerining nasihattaluy qalay jәne ol otandyq BAQ kenistinde qalaysha kórinis tabuda degen sansyz súraq tuyndaydy.

Nege elshiliktegiler men QR SIM basqa elderdegi qazaq-fransuz, qazaq-nemis, qazaq-ispan, qazaq-arab, qazaq-portugal t.b. mәdeniy-qoghamdyq úiymdaryn qúrugha mýddelilik tanytpay otyr. Nege qazaq jastary sol elderding tilin ýirenuge nemese atalghan elderding studentteri bizge arnayy baghdarlama ayasynda jiberilmeydi. Nege biz tәuelsiz el retinde ana tilimiz arqyly ózge eldermen mәdeni-aqparattyq aralas-qúralastyq jasay almay otyrmyz? Búghan kim kedergi?!

Bizdi birynghay reseylik aqparattyq kenistikte zorlap ústaushylar kimder jәne olardyng kózdegeni ne? Orys tili әli de ýstem, biraq onyng osy ýstemdigin qazaq mýddesin kózdeytin orys tildi aqparatpen almastyrugha ne kedergi? 

Altyn Ordanyng múragerimiz dep jariyaladyq. Búl – qazaq bir kezderi belgili bir kenistiktegi etnostardy ózine bodan etken imperiyalyq últ dep mәlimdeu. Onyng ýstine Shynghyshannyng tikeley úrpaqtary tek bizde ghana saqtalyp otyr. Bizding búrynghy orysqa bodan bolghan elderden basty ózgesheligimiz Altyn Orda dәuirinde noghaymen, kóshpeli ózbektermen birlesip ózgeni qúldanghan últ bolghandyghymyz.

Osy ózderin qúldanghan qazaq pen noghaydy Resey imperiyasy ashyq genosidke úshyratty. Al, ózbekter ýshin qazaq pen noghaygha tiline jaqyn qypshaq dialektesinde emes, odan tildik aiyrmashylyghy óte zor ferganalyq qarlúq dialektisi negizindegi әdeby tildi tanyp, qazaq pen noghaydan alshaqtatty. Osylaysha qazir búrynghy Altyn Ordanyng naghyz múrageri sany kóp qazaq qana bolyp sanalady. Tap osy tarihy taghdyr syilaghan mýmkindikti Qazaqstan elshilikteri aqparattyq tәuelsizdik ýshin kýreske nege arnamaydy. 

Qazir әlemdik, aimaqtyq ekonomika men sayasat jayly reseylik BAQ iyelenip otyrghan kenistikti orys jәne qazaq tilindegi shynayy sayasiy-tanymdyq әm saraptamalyq aqparatpen tolyqtyratyn kez tudy. Biz respublika azamaty retinde elshilikterimiz ashylghan elderdegi sonda qyzmet etip jatqandardan sol elding sayasatkerlerining subektivti jәne BAQ obektivti saraptamalyq taldau maqalalarynyng jәne últtyq mýddedegi aqparattarynyng ana tilimizde últymyzgha qol jetimdi boluyna mýddelimiz. Biraq búghan bizding SIM yqylas tanyta qoyar ma eken?! 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz