Eduard Munkting "Ayqay" kartinasy

7

1 kókek

Kónildegi kýdik kýn sayyn kýsheyip keledi. Kýsheygen sayyn, әldebir ylajsyzdyq, dәrmensizdik biyleydi.

Mening "beytanys qúrbym" óte zymiyan adam. Meni syrttan qalt jibermey baqylap jýr. Tipti men hat oqyp jatqanda da, bir tesikten syghalap qarap túrghanday kóremin. Ýitkeni jazghandaryna qarasam,  mening jazbalarymdy bylay qoyghanda, oilaghan oilaryma deyin oghan tanys sekildi.

Men ony óz betimmen izdep tabamyn degen oidan birte-birte qayta bastadym. Ózinnen qu adamnan qulyq asyram deu - әsheyin dalbasa. Qazir de ol osy tónirekte jýr. Bólmege kelip ketip jýretin medbiykemen de, palatany juyp-sýrtetin  әieldermen de, tipti dәrigerding ózimen de tyghyz baylanysta boluy ghajap emes. Onyng bilmeytini jer astynda.

Men endi ol turaly kýni-týni oilaytyn boldym. Ótken týnde ony týsimde kórdim. Ýstinde mening ýstimdegidey súr halaty bar, ayaq kiyimi de tura menikindey, teris qarap týryp:

- Mineki, aqyry kezdestik qoy,- deydi maghan.

-IYә, kezdestik,- deymin men kekesin ýnmen.

Eduard Munkting "Ayqay" kartinasy

7

1 kókek

Kónildegi kýdik kýn sayyn kýsheyip keledi. Kýsheygen sayyn, әldebir ylajsyzdyq, dәrmensizdik biyleydi.

Mening "beytanys qúrbym" óte zymiyan adam. Meni syrttan qalt jibermey baqylap jýr. Tipti men hat oqyp jatqanda da, bir tesikten syghalap qarap túrghanday kóremin. Ýitkeni jazghandaryna qarasam,  mening jazbalarymdy bylay qoyghanda, oilaghan oilaryma deyin oghan tanys sekildi.

Men ony óz betimmen izdep tabamyn degen oidan birte-birte qayta bastadym. Ózinnen qu adamnan qulyq asyram deu - әsheyin dalbasa. Qazir de ol osy tónirekte jýr. Bólmege kelip ketip jýretin medbiykemen de, palatany juyp-sýrtetin  әieldermen de, tipti dәrigerding ózimen de tyghyz baylanysta boluy ghajap emes. Onyng bilmeytini jer astynda.

Men endi ol turaly kýni-týni oilaytyn boldym. Ótken týnde ony týsimde kórdim. Ýstinde mening ýstimdegidey súr halaty bar, ayaq kiyimi de tura menikindey, teris qarap týryp:

- Mineki, aqyry kezdestik qoy,- deydi maghan.

-IYә, kezdestik,- deymin men kekesin ýnmen.

Týrin kóre almaymyn. Biraq ony búrynnan biletin adam bolyp kóringim keledi. Sondyqtan ainalyp aldyna barghannan góri, onyng maghan búrylyp qaraghanyn qalap, sabyr saqtap ýnsiz túrmyn. Neghúrlym kóbirek ýndemesem, ol shydamay búrylyp qaraytyn sekildi. Biraq onyng búrylyp qaraytyn týri joq, qatyp qalghan tas mýsindey qybyr etpeydi.

Aqyry shyday almay:

-Endigi jasyrynbaqtyng reti kelmes,- dep iyghynan tartpaq bolyp, qolymdy sozsam, qolym qimyldamaydy. Bireu tas qylyp baylap qoyghanday. Bar kýshimmen qolymdy qozghamaq bolamyn. Qansha talpynsam da, dәrmenim jetpeydi. Qatty zorlanyp, ynyranghan kýiimde oyanyp kettim. Bastyrylyghyp jatyr ekenmin. Jan terim shyqty.

Kózimdi júmyp, kórgen týsimdi qayta elestetip, "beytanys qúrbymnyn" bir belgisin angharyp qalghym keletin sekildi. Biraq esh belgisin ústay almaymyn. Tipti ústaghanda da ne payda? Týsimde kórdim ekem dep, bireuge qalay jarmasasyn?

8

2 kókek

Áldebir annyng izine týsem dep adasyp, qúla týzden bir-aq shyqqan adamdaymyn. Ne isteu kerek ekenine miym jetpey, týnder boyy kirpik ilmey shyghamyn. Tәnerteng túrghanda basym men-zeng bolyp, әlim qúryp, boyymnan beymaral kóngishtik, jeniliske degen qúshtarlyq bas kótergendey bolady.

Joq, men jýike kýresine shydamaydy ekenmin. Aqyry oghan hat jazugha mәjbýr boldym.

"Beytanys qúrbym,- dep bastadym men de hatymdy.- Birden jauap qaytarmaghanyma keshirim súraymyn. Ýitkeni siz qozghaghan keybir mәselelerdin maghan anyqtyghy sonsha, oghan bola qyzyl kenirdek bolyp talasudyn qajeti joq dep oiladym. Biraq, bayqaymyn, olay emes sekildi. Siz shyn mәninde basqa baghyt, basqa týsiniktegi adam bolyp shyqtynyz. Áriyne, jer betindegi barlyq adam bir-aq baghytta oilasa eken deu shyndyqqa syimaytyn da shyghar. Biraq solay eken dep, senimine, sezimine jasalghan qiyanatqa qol qusyryp qarap otyru mýmkin emes.

Ómir - kýres. Adamdar aldymen qara kýshpen kýresetin boldy. Odan keyin neshe týrli qaru-jaraq oilap tauyp, soghys ashyp, halyqtardy jappay qyrghyngha úshyratty. Endi, qateri odan kem emes aqyl- parasat maydany shyqty. Eger búl maydanda izgilik jeniske jetpese, adamzattyn ruhany kýireu dәuiri bastalady. Odan qútqaratyn kýsh joq.

Siz sol ekeu-ara shaghyn maydandy (әzirge) bastadynyz. Amalsyz qabyldadym... Endi mәselenin ózine kósheyik.

Siz maghan izgilikke qalay senseniz, zúlymdyqqa da solay seniniz depsiz. Qúrbym-au, olardyn ómirde bar ekenin moyyndau senim emes qoy. Senim degen sol ekeuinin bireuinin adam ýshin qymbat ekenin, artyq ekenin moyyndau. Dostoevskiy: "Senim joq jerde - izgilik te joq",- deydi. Sonda búl qanday senim? Izgiliktin bolmysta bar ekenine ghana senu me? Joq, búl - izgiliktin jenisine degen senim. Izgilikke senim artpaghan adam eshqashan da jaqsylyq jasay almaydy.

Siz taghy da eshtenege "jaqsy", "jaman" dep aidar taghugha bolmaydy depsiz.   Adam balasynyn hayuandar әleminen joghary túruy әlgi "jaqsy" men "jamandy" aiyra alatyn parasatynyn arqasynda ghana emes pe. Eger biz osy eki úghymgha layyqty aidar tagha almasaq, adamgershilik dep atalatyn úly sharighat ta tumaghan bolar edi.

Adamgershilik - adamy qarym-qatynastyn qaghidasy. Onsyz adam ómir sýre almaydy. (Ras, adamgershilik pen ardyn zanyn jiyi-jii búzatyndar jetkilikti-aq shyghar, biraq oghan qarap, adamzattyn býkil bolmysyn joqqa shygharu mýmkin emes.)

Sizdin ólim jayly filosofiyanyzdy ýlken janalyq dep aita almas edim. Birinshiden, ólimnin bәri birdey emes. Eger adam tәniri syilaghan tirshiligin óz qadarynsha ótkerip,  keyingi úrpaqqa oryn beru rәsiminde kelgen  boryshty ólim bolsa, adamzat onday "qiyanatqa" shýkirshilik etudi bayaghyda ýirengen. Biraq әdiletsiz ólim degen bar ghoy. Bireudin jetkizbey jelkesin qighan, bireudi jalghyzynan aiyrghan, jauyzgha jenis әpergen, qanisher qaraqshynyn, qaraniyet kýnshildin qolymen jasalghan, tirandardyn ýkimimen jazyqsyz jandardy jappay qyrghyngha úshyratqan ólimge men siz sekildi birynghay filosofiyalyq túrghydan qaray almaymyn. Búlar jer betindegi tirshilikti mәngilikke ainaldyru ýshin emes, jer betindegi izgilikke qarsy baghyttalghan ólim. Sondyqtan, mýmkindiginshe, múnday ólimdi boldyrmau ýshin kýresu kerek.

Ótirik turaly da qúlaqqa tosyn estiletin pikirler aitypsyz. Ras, ótirikpen kýn kórgen zaman kóp boldy. Qazir de    sonymen kýn kórip jýrgender az emes shyghar. Biraq ol ótiriktin óz basynyn jaqsylyghynan emes, ótirikke negizdelgen qoghamnyn kinәsynan ghoy. Eger onyn orynynda shyndyqqa negizdelgen әdil qogham bolsa, ótirik sol sәtte-aq әshkere bolyp, siz aitqanday, bizge kekireyip, jogharydan qarap sóiley almas edi.

Hatynyzdyn sonynda kýieuin ózine adal dep qatelesip, asylyp ólgen әieldin tarihyn mysalgha keltiripsiz. Múnyn bәri, ainalyp kelgende, әsheyin qúitúrqy pikir talasynyn ayla-tәsili ghana. Zerdenin oyyny. Dәl osynday әieli kózine shóp salghannan, kerisinshe, kýieui asylyp ólgen talay mysaldy keltiruge bolar edi. Sondyqtan oghan qarap, dýniyeni qúrtyp jýrgen dýniyede joq tazalyq dep qortyndy jasauynyz eshqanday qisyngha kelmeytin nәrse.

Jalpy, izgilikpen pen zúlymdyqtyn tabighattaghy arasalmaghy birdey, tek sol tepe-tendikti saqtay bilu qajet degen pikir, meninshe, jansaq pikir. Izgiliktin kólemi zúlymdyqpen eshqashanda ten bolghan emes. Sebebi izgiliktin joly jinishke. "Qiyanat jasaudyn myn týri bar, al qiyanat jasamaudyn týri bireu-aq, ol - tek qiyanat jasamau" degen bireudin sózi bar. Sondyqtan qolynnan kelse, jasaytynyndy izgilikke jasa. Al zúlymdyq sening әlpeshteuindi qajet te qylmaydy.

Múnyn bәrin men aitysqa aralasyp qalghan son, amalsyzdan aityp otyrmyn, әitpese, sizdin kózinizdi shyndyqqa jetizem degen oy mende joq. Sizdin dýniyetanymynyzda  menin janymdy, sezimderimdi qorlaytyn nәrseler kóp.  Sizben aralaspaq týgili,  oy bólisudin ózi maghan tym auyr tiyip otyr. Sondyqtan ózinizben pikirles, baghyttas adam tapqanynyz jón bolar edi.

Beytanys."

9

3 kókek

Beytanys qúrbym ózime dәl osylay bәle bolyp jabysar dep oilamaghan edim. Tura bir ghashyghym sekildi - kýndiz-týni oiymnan ketpeydi. Onyng ózimdi tónirektep jýrgenin qatar túrghan adamnyng demin sezgendey, jýrek lýpilin estigendey bir týisikpen angharatyn tәrizdimin.

Aulada jýrgenderding qaysibiri kýdikti kórinip, taghy da solardy andumen býkil uaqytym zaya ketti. Kýn sayyn úiqym qanbay, tәnerteng qaljyrap әreng oyanamyn.

Týnde әldebir dybystan oyanyp kettim. Tyng tyndap biraz jatqan son, qaranghy koridorgha shyqtym. Kóshe jaqtan bireulerding jýrgen dybysyn estip, terezeden qaradym. Eshkim kórinbeydi. Bir ghajaby, men tereze aldynan ketkende ayaq dybysy qayta estiledi. Anda-sanda mashina gýrilinen ayaq tyqylyn joghaltyp alyp, birazdan keyin qayta estip, keyde sol dybysty estip túrghanymdy, әlde estimey túrghanymdy ózim aiyra almay, beymәlim kýide jýregim atqaqtap úzaq túramyn. Syrtqa shyghyp qaramaq bolyp edim - bólimshening esigi jabyq eken.

Qaytyp kelip, tósegime jattym. Biraq, tang atqansha kóz ilmedim. Kózim iline bergende jaqyndap kele jatqan ayaq dybysyn estip, oyanyp ketemin.

10

7 kókek

Tәnerteng әlenege elegizip, ýlken bir sharuadan kesh qalghanday, nemese poyyzdan iya úshaqtan qalyp qoyghan jolaushyday abyrjyghan kýide oyandym.

Basymdy kótergende birinshi kórgenim - tumbochka ýstinde jatqan hat boldy. Jýregim zyrq ete qaldy. Ýrey oty tamyr-tamyrymdy qualap, lezde jan dýniyemdi sharpydy. Apyl-ghúpyl býkteuli jatqan qaghazdy ashtym - sonyng ózi. Hatty oqy bastaghanda ýreyding syrtynda "ne jazdy eken" degen әldebir qyzyghushylyq seziminen de qúralaqan emes ekenimdi bayqap túrmyn.

"Beytanys qúrbym! Jauap jazghanynyzgha rahmet. Bәri de men kýtkendey boldy. Siz qalyptasqan túraqty kózqarastyn adamy ekensiz.

Bolmys úshy-qiyry joq bazar sekildi. Árkim sol bazardan ózine keregin ghana alady. Qalyptasqan kózqaras boyynsha, kerek emes zattyn keregi joq. Biraq siz kerek emes zatty da bir alyp kórinizshi. Barlyq qyzyq sodan bastalady. Búl - qalyptasqan daghdyny búzu, janalyqqa qúshtarlyq. Tirshilik janashyl tanymnyn arqasynda ghana damitynyna dauynyz joq shyghar.

Arghy-bergi tariyhqa kóz jibergen kisi adamzatty baqytty boldy dep aita almas. Jer betindegi qyrghyn soghystar, ashtyq, apat, indet, adam balasynyn boyynan arylmaghan qiyanat, qayyrshylyq, ol az bolsa, býgingi tabighat derti: búzylghan aua, ulanghan su men topyraq - sonyn dәleli.

Múnyn bәrin bylay qoyghanda, jeke adamnyn taghdyryn - tipti myna ekeumizdin taghdyrymyzdy - alayyqshy. Baqyttymyz ba? Óz basym baqyttymyn dep aita almaymyn. Ómirdegi osynsha qiyanat pen әdiletsizdikti kóre túryp, jәne odan qútyla almasyndy bile túryp, qaytyp baqytty bolasyn? San ghasyr boyyna izgilik pen adaldyqqa ýmitindi artsan da, sol ýmit ómir shyndyghymen betpe-bet kelgende balanyn oyynshyghynday byt-shyt bolatynyn tarih qansha ret dәleldese de, eshtene úqpaytyn naqúrystay alghan betimizden qaytpaymyz. Soqyr ústaghanynan jazbaydy deydi. Bәlkim, búl - ruhany soqyrlyq bolar.

Bәrine senumen kelemiz. Otqa da sendik, sugha da sendik, tabynbaghan zatymyz qalmady. Qúdaygha da, payghambargha da sendik. Kósemge de, sheshenge de sendik. Biraq adamzattyn qasireti sodan jenildedi me? Adamzat qansha ghasyr ómir sýrse, sonsha ghasyr aldanyp keledi. "Izgiliktin jenisine seninder",- deydi aqyn-jazushylar. Ol jenis qashan bolady? Izgilik qay ghasyrda jeniske jetpek? Anyq dәlel bar ma? Joq. Tek solay bolsa eken degen tilek qana.

Sonda osynsha baqytsyzdyqtyn sebebi ne degen zandy súraq tuady. Negizgi sebebi - aqyl-oy kenistiginde adamzattyn osy uaqytqa deyin adasyp kelgeni; onyn ruhany әlemindegi jaqsylyq pen jamandyq nemese izgilik pen qiyanat dep atalatyn úly ghibadathanalardyn qate salynuy.

Olay bolsa, ar-úyat, adamgershilik, әdilet turaly týsinikterimizdi qayta jasauymyz kerek.

"Jaman dep jýrgenimizdi jaqsy deuge batylymyz jetken kýni bizdin ómirimizde úly kezender bastalady",-deydi F.Nisshe.

Eski úghym, eski qaghida, eski daghdy bizdin aqyl-oyymyzdy buyp, shyndyq pen aqiqattyn jýzin dúrys kórsetpeydi.

Qanshama tarihy túlghalar kezinde әikәpir atanyp, otqa órtelip, dargha asylyp, elden alastaldy - keyin payghambarlar qataryna qosyldy. Ádebiyet pen óner salasynda qanshama kórkem tuyndylar en órkeniyetti elderdin ózinde qoghamdyq moraligha ýilespeytin "úyatsyz" shygharmalar dep tanylyp, olargha tiym salynyp, jana zaman, jana úrpaq kelgende en ozyq tuyndylar qatarynan oryn aldy. Osynyn bәri eski úghymnyn saldary. Odan bosanghan sәtte-aq sanamyzgha núr bitip, aldymyzdan anyq ta, aiqyn basqa ómir bastalady.

Endeshe bizdin sanamyzgha bostandyq kerek. Aqyl-oydyn azattyghy kerek. Ony toqtatar eshqanday kedergi bolugha tiyisti emes. Tek ruhany sheksiz bostandyq qana adamzatty baqytty ete alady.

Sәlemmen, Beytanys qúrbynyz."

 

Jaqsylyq ta, jamandyq ta aldymen dýniyege iydeya kýiinde keledi. Sosyn iske asady, senimge ainalady. Al myna hattaghy iydeyalardy ruhany әlemge tastalghan atom bombasy dep qana qaraugha bolady. Onyng zardabyn boljau mýmkin emes...

Búdan әri oilaugha shamam jetpedi. Jýike tamyrymnyng tartylghan symday siresip, ýziluding az-aq aldynda túrghanyn sezip, sony bosatu ýshin aiqaylap koridorgha shyqtym:

- Búl ne degen súrqiyalyq?! Ne qylghan adam ózi? Nege mening bóleme súrausyz kiredi?

Jýgirip medbiyke keldi. Júmysqa jaqynda túrghan әiel edi.

- Siz ne bitirip jýrsiz?- dep bajyldaymyn oghan ózimdi ózim toqtata almay. - Bóten adamdy nege kirgizesiz mening bólmeme?

Medbiyke meni әreng degende sabyrgha shaqyryp, ne bolghanyn súrady. Men oghan jóppeldemede eshtene týsindirip bere almadym. Tek hatty kórsetip: "Mineki, mineki, búdan artyq qanday dәlel kerek?"- degendi qaytalay beremin.

Aqyry medbiyke ne bolghanyna týsindi.

- Men barda sizding bólmenizge eshkim de kirgen joq,- dedi maghan tanyrqay qarap.

- Qalaysha kirgen joq? Mine, mine,- deymin taghy da hatty kórsetip.

- Jaqsy,- dedi ol әlden song bir qúpiyanyng bar ekenin sezgendey bolyp. - Siz qazir jatyp demalynyz, sabyrgha keliniz. Sosyn kóremiz.

Medbiyke meni bólmege kirgizip, tynyshtandyratyn dәri berdi de:

- Býgin dalagha shyqpay-aq qoyynyz. Eger keshke qaray mazanyz bolmasa, kezekshi dәrigerden jatargha ukol súranyz,- dep aqyl qosty.

- Siz ghafu etiniz,- dedim men beybit ýnmen medbiykening qolynan ústap.- Yza bolghan son, dausym shyghyp ketti. Men sandyraqtap otyrghan joqpyn. Senesiz be? Men bir tyghyryqqa tirelgendey jaghdayda jýrmin. Osynda kelgeli bir adamnan hat alamyn. Songhysy - mynau. Biraq kim ekenin bilmeymin. Mazaq qylghanday keyde bólmeme tastap ketedi.- Qolymdaghy hatty taghy kórsettim.- Andyghanyma biraz boldy. Jýikeme tiyip jýrgen nәrse - osy.

Medbiyke shyn oilanyp:

- Hatty qashan kórdiniz?- dedi.

- Osy jana ghana.

- Jana ghana?- dep qaytalady ol shoshyghanday bir ýnmen.- Jaraydy,- dedi sosyn shyghugha bet alyp.- Men jaqynda kelgen adammyn, kóbin әli tany qoymaymyn... Biraq, bayqap jýreyin. Al siz dem alyp jata túrynyz,- dep esikti syrtynan japty.

Men bayyz tauyp jata almadym. Saghat 11-de autotreningke bardym. Biraq ishimdegi jaysyz oilardyng mazamdy alghany sonsha dәriger qyzdyng әdemi erini men marjanday tisteri, júmsaq ýni, jan rahatyna shaqyrghan siqyrly sózderi, qiyal terbegen muzyka - bәri de әser etpedi.

Aqyry keshke hat jazugha otyrdym.

"Qúrmetti beytanys! Siz ben bizdin tyghylmaq oinap, aitysqanymyzgha biraz boldy. Olay bolatyn sebebi - ekeumiz de birdi aityp, birge ketemiz. Árqaysymyz ózimizdikin dәleldeu ýshin, býkil jighan- tergenimizdi ortagha salyp, ózimizge tiyimdi dәlelder men qisyndargha ghana jýginemiz. Eger aitar oiymyz ben jýginer shyndyghymyzdy naqty alghysharttargha negizdemesek, siz ekeumiz ómir boyy aitysyp ótuimiz mýmkin.

Sonymen, sizdin aytuynyzsha, adamzattyn osy kezge deyingi jýrip ótken ruhany joly - jalghan, ýitkeni adam balasynyn әu bastaghy betke alghan temirqazyghy - adamgershilik múraty dúrys emes. Izgilik, qiyanat, mahabbat, adaldyq, aramdyq  degen úghymdar qate qalyptasqan. Sondyqtan en aldymen múrattyn ózinen bas tartu kerek. Bәlkim, "bas tartu" degen sóz joq ta shyghar, biraq týptep kelgende aitar oidyng toq eteri - osy.

Al, meninshe, adamdar osy kezge deyin qalyptasqan adamgershilik qaghidattaryn  oryndaghannan emes, kerisinshe, oryndamaghannan ruhany toqyraugha úshyrap otyr. Ruhany ghibadathanalardy qate salghannan emes, kerisinshe, qasiyetti oryndardy qadirlemegennen, qúndamaghannan, lastaghannan baqytsyz bolyp otyr.

Ras, dýniyege kelgen jan iyesinin bәri de bostandyqqa úmtylady. Bostandyq, sizdin oyynyzsha, qolbaylaudan bosanu. Shynynda da bostandyq  "bosanu"(qútylu) degen sózden payda bolghan. Biraq, qoldy tek jamandyq qana baylay ma eken? Paryz, obal,sauap, ar-úyat degen úghymdar bar emes pe? Sonda ar-úyattyn qolbaylauynan bosanghan kezdi de bostandyq deymiz be? Olay qarasaq, býkil tejeusiz istin bәri - imansyzdyq, qylmys, aldau-arbau, jezókshelik - qysqasy, oigha ne kelse, sonyn bәrin isteu (al oigha ne kelmeydi) - bostandyq bolyp shyqpay ma?  Oilaryna ne kelse, sony istegen Rim sezarlary - Neron, Kaligula jәne basqalar shyn mәninde, naghyz bostan jandar bolar edi. Ýitkeni olar belgili bir qalyptasqan qaghidagha baghynghan joq, bәrin búzdy; óz sheshelerimen ashyna boldy, minip jýrgen attaryn senatqa mýshe qyldy t.s.s. Biraq, ittin iyesi bolsa, bórinin tәnirisi bar. Olargha tarihtyn baghasy da, ýkimi de berildi.

Bәlkim, adamzatty osynau jyn-oynaqtan saqtap qalghan din bolar. Sonyn arqasynda esirgen ibilis auyzdyqtalmasa da, jazghyrylatyn boldy. Adam sanasyna bir qúdaydyn kelui endi onyn eshqashanda hayuan bola almaytynyn, sol sebepti hayuany bostandyqpen ómir sýruge haqysy joq ekenin bildirdi. Sonyn arqasynda óz qyzdaryna ózderi ýilenip jýrgen "bostan" jandar oilaryna kelgendi istey almay, sharighatpen shektelip qaldy.

Biraq siz oilaghanday, bostandyqty ózge ómirden bólip alyp, oghan pútqa tabynghanday tabynatyn bolsaq, әlgi jyn-oynaqqa qaytyp keluimiz әbden mýmkin.

Adam adam bolghannan bastap, onyn jan dýniyesinin týkpirindegi zyndangha salynghan: qaterli nәpsi, hayuany týisikter, úyatsyzdyq pen ynsapsyzdyq, qatygezdik pen qaraulyq, raqymsyzdyq pen tonmoyyndyq  senin bir sәttik sharasyzdyghyndy paydalanyp, bizdi bosat, syrtqa shyghamyz dep zirkildeydi. Al sen ony bostandyq dep oilaysyn. Ony bosatu týrmedegi qauipti qylmyskerdi bosatqanmen birdey ekenin týsingin kelmeydi.

Kóshede ketip bara jatqan әdemi kelinshekti kórsen, pendelik jeniltek sezimge berilip,  oghan qyzyghasyn.   Biraq, sәl sabyrgha jýgin. Ol kelinshek ózin sekildi bireudin jary, qaryndasy... Senin sәbiyin sekildi bir sәbiydin anasy. Mine, osy jerde sen ýlken qatygezdik pen tabandylyq kórsetip, ózine "Toqta!"- dey biluge tiyistisin. Ýitkeni bostandyq  bireuge zalalyn tiymeytin jerge deyin ghana bostandyq, odan әri - qiyanat. Eger toqtay almasan, hayuany sezimnin qúlyna ainalasyn.

"Senin patshalardan aiyrmashylyghyn ne?"-degen súraqqa danyshpen Sokrat: "Olar óz boylaryndaghy qúmarlyqtyn qúldary, al men sol sezimderding patshasymyn,"- dep jauap bergen. Sokrat sol qúl-patshalardan jýz ese bostan.

Ómirdin mәni men maghynasy qarapayym aqiqattan túrady. Bizdin sorymyz - sol op-onay aqiqatty týsinuge jәne ony oryndaugha qúlqymyzdyn joqtyghy. Biz óz erkimizben en qiyn, en búralan joldy tandap alyp, ózimiz qoldan jasaghan qiyndyqpen jan ayamay kýresip, eshkimge keregi joq erlikter jasaymyz. Mәselen, temekinin adam aghzasyna tiygizer ziyanyn júrttyn bәri biledi. Osy bir júrttyn bәri biletin aqiqatqa moyynsúnyp, odan ózindi saqtau ýshin ýlken qayratkerliktin, janpida erliktin, tipti eshtenenin de keregi joq sekildi, tek temekini tartpasan bolghany. Biraq jer betinde qansha million adam osyghan shamalary jetpey, qasiretke dushar bolyp jýr. Myndaghan adam temekiden ókpe ragine t.b. aurulargha úshyraydy. Olardy emdeu ýshin qymbat dәriler jasalyp, memleket qazynalarynan qyruar qarjylar bólinedi. Alayda qoldan jasalghan osy dertpen kýreste adamzat birynghay jeniliske úshyraumen keledi. Statistikagha jýginsek, jer betindegi jer silkinu, órt, tasqyn taghy basqa tabighat, jol apattarynan, indetten, qylmysty әreketterden - býkil kóldenen ajaldan mert bolghandardyn 41,4%-i temeki qúrbandary. Yaghny jer sharyndaghy býkil qasirettin ten jartysyna juyghy temeki zardabynan bolyp otyr.

Bir qaraghanda op-onay kóringen zattyn million ese qiyndap, osynday әlemdik problemagha ainaluy kip-kishkentay beykýna jәndiktin ayaq astynan ajdahagha ainalghany sekildi, shynynda da, súmdyq emes pe? ("Adamdar en kóp azapty qarapayym aqiqatty elemegennen shegedi"- deydi sizdin sýiikti filosofynyz F.Nisshe). Al siz osy bәleden qútyludyn joly - temekinin boyynan bir jaqsy qasiyet tauyp, temeki shegudi zandastyru dep oilaysyz. Búl óz boyyndaghy keseldi daghdygha qol kóterip berilu, eshtenege qarsy túra almaytyn, kýrese almaytyn, tabansyz, әlsiz jangha - qúlgha ainalu degen sóz.

Bostandyq adamnyn ózinin ishinde, sanasynda. Tumysynda qorqaq,jaghympaz jangha qansha húqyqtyq bostandyq bergenmen, ol bostan bola almaydy. Shekten tys ózimshil, shenqúmar, nәpsiqúmar, ashqaraq adamdar eshqashan da bostan bola almaydy. Ýitkeni olar ózderinin әlgi niyetteri men pighyldarynyn qúlaqkesti qúldary.

"Bostandyq degen ne? - Ar-úyatty" tazalyghy",- degen bizdin dәuirimizden jeti ghasyrday búryn jer betindegi jeti dananyn biri - Periandr Korinfskiy.

Ghajap emes pe! Yaghny shyn bostandyqqa ruhany kemeldenu arqyly ghana jetuge bolady. Mineki, múnday bostandyqtyn aldynda bas kiyimindi alyp, basyn jerge jetkenshe iyilu kerek.

"Izgilik qay ghasyrda jeniske jetedi? Anyq dәlel bar ma?"- depsiz. Izgiliktin jenisin jer betinen zúlymdyqtyn týp-tamyrymen joyylyp ketui dep týsinsek, tym qarabayyrlyq bolar edi, әriyne. Izgiliktin jenisi - izgilik turaly iydeyanyn adamzat sanasyna berik ornauy.

Degenmen, búl mәselenin bir-aq jaghy. Jenis pen jenilistin ara-qatynasyn siz ben biz әli anyqtaghan joqpyz. Qazirgi úghymda jenis bizge ringte qarsylysyn úryp jyqqan bokserdin nemese arzanqol kinofilimderde óz jauyn atyp qúlatqan boeviktin enshisindey ghana elesteydi. Yaghny qaza tapqannyn bәri  - jenilgender. Alayda, adam tózgisiz qataldyqpen jau qolynan qaza tapqan Isa payghambardyn jenilisi aqyry adamzat ýshin naghyz  úly jenis bolyp shyqqan joq pa?! Ómirde osynday jeniske bergisiz jenilister bar. Nemese úyadaghy balapanyn qorghap, jylannyn auzyna ózi qúlap ólgen torghaydyn erliginen artyq qanday erlik boluy mýmkin?! Búl da jeniske bergisiz jenilis emes pe? Tan qalsaq, osyghan nege tan qalmaymyz?

Jalpy erlik degennin ózi ne nәrse? "Keseldi kisinin er keletúghyny nesi?"- deydi Abay. Qarap otyrsanyz, bizdin kóbine er deytinimiz keseldi iske jýrek jútqandar. Qannan qoryqpau, kisi óltiruden, tonaudan, qanaudan qoryqpau. Qysqasy, qaraqshylar men jendetter er degen atqa en layyq jandar bolyp shyghady. Al ruhany erlikti qaytemiz? Mәselen, óz  minin men qateligindi  moyyndaudan qoryqpau, ózgege qataldyq   emes ( odan onay ne bar), ózine qataldyq kórsete bilu, ózindi jazalay bilu, qysqasy, en aldymen ózindi ózin jene bilu - múnyn bәri erlikke jatpay ma? Ózinen әleqayda kýshti jaudyn auzyna óz erkimen týsuge jýregin daualata bilgen janaghy  torghaydyn erligin arystannyn qaytalay almauy әbden mýmkin. Bәlkim, osy túrghydan keybir úghymdardy qayta qaraugha tura keletin shyghar.

Sizdin býkil iydeyanyz "izgilik múrattary jer betindegi adamdardyn kemeldenbegen ómirine sәikes kelmeydi" degen tújyrymgha negizdelgen. Ras, anyq ómirde kemeline kelgen mýltiksiz eshtene joq. Bar bolsa, ol әri qaray damymas ta edi. Jer betindegi tirshiliktin mәngiliginin ózi mәngi damugha negizdelgen. Sondyqtan kemeline jetken mýltiksiz eshtene bolugha tiyisti emes. Biraq suretshi iә mýsinshi óz tuyndysyn jasaghanda mindetti týrde janaghy ómirde joq kemeldikke úmytylady. Oghan eshqashanda jete almasyn ózi de biledi. Alayda sonyn arqasynda talay tamasha óner tuyndylarynyn dýniyege keletini belgili.

Emdelmeytin aurulardy emdeu arqyly, alynbaytyn qamaldargha jasalghan shabuyldar arqyly, sol joldaghy jeniske bergisiz jenilister arqyly adamdar ghajayyp ruhany biyikterge kóteriledi, adamy mýmkindiktin kókjiyegin keneytedi.

Endeshe múrattyn qarabayyr tirshilikke sәikes kelmeui onyn kemshiligi emes, kerisinshe, artyqshylyghy bolmaq.

Ómirdi jaqsartugha bolatyn izgi sezimder men izgi sharttardy qúday bәrimizdin boyymyzgha bergen. Endi sol sharttar men oigha alghan niyetterdin iske aspaghanyn ózimizdin tabansyzdyghymyz ben jigersizdigimizden kórudin orynyna, ar-úyattyn qúdiretimen jasalghan qasiyetti úghymdardy tәrk etip, býkil adamzattyn parasatyn joqqa shygharghymyz keledi.

Adamy ómirdin zanyn adam jasaydy. Ol zannyn iske asuy ózimizdin qúlqymyzgha baylanysty. Ras, tabighattyn irge tasynda bizdin qasiyetti sezimderimizdi qorlaytyn qatal zandar kóp. Biraq,tabighattyn ol zandarymen ómir sýretindey, ony ózimizge tirshilik sharty etip alatynday - biz hayuan emespiz ghoy.

Aytalyq, tәniri ýshin, mahabbat ýshin, úly maqsat-múrat ýshin ózin ózi qúrbandyqqa shalu nemese ómirdin rahat-qyzyghynan óz erkimen bas tartu, qasiretpen tazaru taghy sol siyaqty әulie qasiyetter tabighat zanynda (dәlirek aitsaq, hayuanat zanynda) bar ma? Joq. Áuliyelikke adamnan basqa jan iyesi týsinbeydi. Olay bolsa, hayuandar әleminin zandaryn tabighat zany dep jeleu etip, óz kýnәmyzdy aqtau ýshin sanamyzdy sarsangha salyp, ne bir qisyndy qiynnan qiystyryp, qúday bergen qabiletimizdi bosqa saryqqansha, kisilik parasatqa layyqty sharttarmen ómir sýrgenimiz dúrys emes pe? Al oghan shamamyz jetpese - meyli jetpesin, biraq alghan betimizden nege qaytamyz? Alghan betten qayttyq eken, onda boyymyzdaghy parasat sezimderi jelge úshyp, onyn orynyna hayuany sezimder bas kóteredi. Ózimizdin hayuan ekenimizdi sezgen sәtte-aq býkil adamy mindetterdi jenildetip, kýnә men qylmystarymyzdy aqtap, ózimizdi emes, ar men úyattyn qaghidalaryn "jóndeuge" kirisemiz. Búrystyn bәrin dúrys qylyp zandastyru әreketin bastaymyz. Yaghny kisi óltirsek te, "búl tabighatta bar nәrse, solay bolghan, bolyp keledi, bola bermek".

Osydan keyin bostandyq. Ne isteymin desen de, óz erkin. Kýnәgha bat, aryndy sat, jaryndy sat, alda-arba - ýitkeni adam maqsatty týrde kýnәhar bolyp jaratylghan. Tabighat zany osynday. Qanday rahat! Bostandyqqa shyqqan bas keserdey oiyna ne kelse, sony isteysin. (Sizdin "qol sozym jerde túrghan baqyt qúsynyz " osy bolar).

Joq, beytanys zamandas! Ómir degen úly Oiynnyn erejesi bayaghyda jasalghan. Ádette erejeni tómengi dәrejedegi oiynshylardyn jii búzatynyn jәne olar ýshin ereje qashan da auyr jýk ekenin esinizge salghym keledi.

Qosh bolynyz!

Beytanys.

Aytpaqshy! Kezinde әikәpir atanyp, otqa órtelgen, dargha asylghan, elden alastalghan payghambarlar, tiym salynghan әigili shygharmalar qiyanatty qarapayym halyqtan  emes, biylik jýiesinen kórdi. Al halyq  ózinin este saqtau qabileti arqyly olardy tarih ajalynan aman alyp qaldy."

(jalghasy bar)

«Abay-aqparat»