(Mәdy Bәpiyúlynyng tughanyna 140 jyl)

Arqanyng әigili kýresker aqyn-kompozitory Mәdy Bәpiyúly 1880 jyldyng 28 nauryzynda búrynghy Semey guberniyasy, Qarqaraly uezi, Edirey bolysyndaghy Ýshqara tauynyng baurayynda (qazirgi Qaraghandy oblysy, Qarqaraly audany, Mәdy auyldyq okrugynda) dýniyege kelgen. Asa kórnekti túlghalar Qaz dauysty Qazybek biyding (1667-1764) úrpaghy jәne Alshynbay biyding (1801 j.t.) nemeresi bola túra tartysty ghúmyr keshti.   

Patsha zamanynda da, kenestik kezende de noqtagha basy syimaghan tarpang minezdi aqynnyng jigittik shaghy shyrghalanmen ótken. Qughynshylar sonyna týskende elsiz mekenderdi panalaghan, jer audarylghan, Qarqaraly, Qyzyljar, Aqmola, Atbasar qalalarynyng abaqtylaryna qamalghan. Tipti 1908 jyldyng qantar aiynda Pavlodardyng aq týrmesinde de otyrypty. Sonda da beti qaytpay dalanyng Robin Gudy siyaqty kýn keshken Mәdy Bәpiyúlymen azamat soghysy jyldarynda aq gvardiyashylar men qyzyl әskerler de sanasqan.  

Amal ne, Arqanyng әigili kýresker aqyn-kompozitory 1921 jyldyng 1 aqpanynda 41 jasynda Qarqaraly týrmesining aldynda №5 milisiya uchaskesining bastyghy Andrey Jasanovtyng tu jelkesinen atqan oghynan qaza tapty. 

Alshynbay әuleti Ershagha dep ataytyn Ermaghambet Qaqabayúly bastaghan aghayyn-tuystary jәne Ámen Sәdirbekov siyaqty joldastary  mәiitin Kamal Jaysaqovtyng ýiine әkelip janazasyn shygharghan. Mәdiyding nemere aghasy Qaqabaydyng kishi qyzy Kenje apamyzdyng (1914-2002) aituyna qaraghanda, mollalar marqúmdy shәiit dep tanyp, ýstindegi beshpentimen qoigha  rúqsat etken, tek basyndaghy túmaghy men ayaghyndaghy saptama etigin sheship alu kerektigin eskertipti.  

Bozdaqty Qarqaraly qalasynyng irgesindegi  Mәlik saygha jerler aldynda Ershaghang «týbinde belgi bolar» degen uәjben marqúmnyng altyn jýzigin shyny qútygha salghyzyp mәiitting janyna qoyghyzypty. Kenje Qaqabayqyzy: «Ýy ishi Mәdiyding jylyna oray basyna baryp qúran oqydy. Bir erkek pen eki әielding aq týsti úsaq tastardy kamzoldarynyng etekterine salyp әkelip qabirding bas jaghyna tókkeni esimde» – depti. 

1963 jyly arnayy saparmen Qarqaralygha kelgen ónertanushy Áshimbek Bektasov basynda belgisi joq qabirding Mәdiydiki ekenin anyqtau maqsatynda  qazdyrghan eken. Sodan altyn jýzigi salynghan shyny qúty shyghypty. Sonday-aq beshpentine eki qatar qylyp alty-altydan qadalghan 12 kýmis týimening 11-i tabylypty. Osylaysha, aqynnyn  qabiri anyqtalyp, basyna qúlpytas ornatylghan. 

Ershaghannyng týr-kelbeti Mәdiyden aumaytynyn ekeuining kózin kórgen qarttardan estigenbiz. Búl úqsastyqty bizding әuletting ýlkeni Júqan Qydyrbekov (1905-1972): «Ermaghambetting bas sýiegine Mәdiyding bet terisin  qaptap qoyghan sekildi» – dep sipattaushy edi.   

Al Mәdiydi opat qylghan qandyqol milisionerding ózi eki aidan song ajal  qúshqan. Zertteushiler ony Mәdiyding bәibishesi pyshaqtap mert qylghan degen oida. Bizding aqsaqaldardyng aituyna qaraghanda, kóp úzamay Qarqaraly qalasyn basyp alghan kazak әskerleri Andrey Jasanovty qylyshpen shauyp tastaghan. Alba-júlba bolyp jyrtylyp jalbyraghan tondy astyna salyp alghan kazaktardyng biri: «Mynau Mәdiydi óltirgen Jasanovtyng tony!» – dep elire aiqaylap, kóshede әrli-berli shapqylap jýripti. Aqsaqaldardyng aitqany shyndyq eken. 1921 jyldyng sәuirindegi Qarqaraly býligi qúrbandarynyng tiziminde әlgi jendetting de aty-jóni jazylypty!   

Sol sәuir aiynyng ekinshi jartysynda qyzyl әskerler Qarqaralyny býlikshilerden bosatyp, qaytadan Kenes biyligi ornaghanynda Alshynbay biyding úrpaqtaryn jazalau kýrt órshigen. Ásirese, Qaqabaydyng balalary qatty zardap shegipti. Ermaghambet (1890-1976), Qúlmaghambet (1892-1921), Ahmetbekti (1895-1981) tútqyndap týrmege japqan. Qúlmaghambetti atyp tastap, qalghan ekeuin úzaq tergegen song bosatypty.     

Raqymbek (1902-19??) Reseyding Altay ólkesine qonys audarugha mәjbýr bolyp, sol jaqta dýnie salghan. Ahmetbek Kemerov oblysyna sharasyz kóshken. Áyteuir, 1965 jyly atamekeni Ýshqaragha jaqyn Kerekuding Bayanauyl ónirine kelip qonystanypty. Ermaghambet te sharasyzdyq saldarynan Kemerov oblysynda birer jyl túryp, asharshylyqtan keyin elge oralypty.   Ayqoja 1937 jyly halyq jauy retinde atylghan.

Mәdy eki әiel alghan, ekeui de Arghyn taypasy qarakesek ruynyng qyzdary.  Bәibishesi Qazidyng әkesi Beket Toqayúly Edirey bolysyn qonystanghan Bauyr Boshannyng Sәdibek atasyna jatsa, kishi әieli Dinanyng әkesi  Beysenqúl Núrseyitúly Asan atasynan taraydy. Auyly Ýshqaranyng týbinde, Mәdy auylynyng manynda ornalasqan.   

Aruaqty erding eki jesirine Qaqabaydyng eki úly әmengerlik saltymen ýilenipti. Atap aitqanda, Qazidy – Ayghoja (188?-1937), Dinany – Raqymbek alyp, birneshe perzent kórgen. Áytse de, Qazy әjemizding ózi de, úrpaqtary da asharshylyq tauqymetinen ya syrqat saldarynan kóz júmyp, oshaghy    birjola óshipti. 

Dina әjemiz, shamasy, 1960 jyldardyng sonynda Altay ólkesining Blagoveshinsk audanyndaghy Toghyz kól auylynda dýniyeden ótken. Kýieui odan búryn kóz júmsa kerek. Olardyng eki qyzynan tughan jiyenderi men jiyensharlary Altay ólkesinde kórinedi.

Ayta ketetin jayt, Dina Beysenqúlqyzynyng Rýstem, Qabykey (1902-1990) degen bauyrlarynyng úrpaqtary Pavlodar oblysynda túryp jatyr. Ájemizdi 1967 jyldyng shamasynda Qabykey aqsaqaldyng ýiine kelgeninde kórgenmin, aqqúba jýzinen jas kezinde óte kórikti adam bolghany bayqalyp túrdy.  

Mәdy ústaghan Qúran kitabyn Dina әjemiz osy bauyryna beripti. Qasiyetti múrany Pavlodardaghy Búhar jyrau atyndaghy әdebiyet jәne óner muzeyi qyzmetkerleri Qabykey atamyzdan súrap alghan. Qazirgi kezde muzey qorynda saqtauly.

Bәpiyding bәibishesi Ánipadan (bir derekte Kýlәnda) Mәdy jalghyz erkek kindikti eken, jәne Úrqiya, Mәpish (Mahfruza) degen qyzdar tuypty. Sonymen qatar, toqaly Mayjýrekten Beysenbek, Dýisenbek degen úldary men Raqima, Mәmpәsiya, Shәkitay (Shәripqaysha) degen qyzdary bolypty. Mәdiyding ózi eki әielinen de perzent kórgen  joq. Áytse de, sonynda súrapyl ashu-yzasy men óksikti ókinish-múny atoylap túrghan asqaq ruhty әnderi qaldy. Akademiyk Ahmet Júbanov: «Mәdiyding «Qarakesegi» býkil qazaq halqynyng әnúrany dese bolghanday. Mәdiyding qazaq perzenti ýshin orny bólektigi de osynday úly shygharmalar tudyrghan qaytalanbas talantynda» – dep joghary baghalaghan. Qazirgi muzyka mamandary «Qarakesek», «Qarqaraly», «Ýshqara», «Shirkin-ay» sekildi tuyndylaryn «qoghamgha qarsylyq әnderi» dep baghalauda. Degenmen, sol kezdegi qoghamdyq-sayasy jaghdaygha baylanysty birshama tuyndylary jaryqqa shyqpaghan, joghalghan, joyylghan. Tek elep-eksheuden ótkizilgen  әn ólenderi ghana iydeologiyalyq túrghydan óndelip jariyalanghany kýmansyz.   

Edireydegi aghayynymyz, Qazybek biyding úly Bazargeldining úrpaghy Omash Áukelúly (1902-1981) birde әkem Baqtan Qaniyúlymen (1909-1995) әngimelesip otyrghanynda: «Mәdy Kenes ýkimetine qarsy  ólender de jazghan. Sonday tuyndylar qoljazbasyn et jaqyn tuystary júrttan jasyryp saqtap, aqyrynda otqa jaghyp jiberuge mәjbýr bolghan» – dep, bir syrdyng shetin shygharyp edi. Bertin ol tuysynyng Mәdiyding nemere inisi Ermaghambet  ekenin bildik. Qoljazbasy joyylghanymen, әlgindey sayasy lirikalary men is-әreketteri jayyndaghy derekter múraghatta saqtalyp qaluy mýmkin.  

Mәdy Bәpiyúlynyng ainalasynda ziyaly qauym ókilderi, shygharmashylyq adamdary, qogham qayratkerleri, tipti dalanyng kókjal jýrekti jigitteri de jýrgen, barlyghy ony qúrmettegen.   

Aghayyny әri jan joldastarynyng biri,  Qazybek biyding eng kishi inisi Ýsenning úly Qúlanshynyng úrpaghy Mústaqym Maldybaev (1880-1927) – aghartushy-pedagog, publisist, birneshe oqulyqtyng avtory, Alash partiyasy Semey oblystyq komiytetining mýshesi bolghan. Edireyde el auzynda «Mústaqym shkoly» atalghan mektep ghimaratyn óz qarjysyna saldyrghan. Mústaqymnan  bastauysh bilim alghan balalardyng arasynan keyin últtyq-demokratiyalyq kózqarastaghy kóptegen azamattar shyqqan.    

Mústaqym 1921 jyly Qarqaraly týrmesinde jatqanda Mәdy janyna tuysy Qaqabaydyng Mashyraby men ýsh joldasyn ertip jaghdayyn biluge barypty.  Biraq týrme basshylarymen janjaldasyp qalyp, sony qayghyly qazamen ayaqtalghan.  

Mәdy Bәpiyúlynyng taghy bir aghayyny әri jan joldasy, Qazybek biyding bes úlynyng biri Qazymbetting úrpaghy,  belgili pedagog, shejireshi Kamal (Kamalidden) Jaysaqov (1882-1954) bolghan. Qarqaraly orys-qazaq mektebi men uchiliyshesinde Alash qayratkeri Ahmet Baytúrsynovpen birge qyzmet istegen. Qazaqtyng túnghysh matematika professory Álimhan Ermekovke (1891-1970) matematika pәninen dәris oqyghan. Kәmpeske bastalghanda qudalaugha úshyrap, Kókshetau ónirine qonys audarypty.   

Demek, Mústaqym Maldybaev, Kamal Jaysaqov tәrizdi Alash ziyalylarymen syrlas, joldas  bolghan erkin oily aqynnyng Alash iydeyasyn dәriptep, bolishevikter sayasatyn synaytyn ólender jazghany kýman tudyrmaydy. Solay bola túra, mәditanushylar kýresker aqyn-kompozitordy «Jalyndy revolusioner, Qarqaraly uezdik sovdepining mýshesi, alashordashylardyng qas jauy» qylyp beynelegen. Ghalymdar men jazushylardyng bir parasy Mәdy Bәpiyúly men onyng nemere aghasy Qaqabay Alshynbaevtyng (1835-1917) arasyndaghy dau-shardy sol kezdegi sayasatqa sәikes tap tartysy retinde kórsetu amaldaryn qarastyrdy. Qazybek pen Alshynbay biyler «ezilgen tapty qanaushy shynjyr balaq, shúbar tós shonjarlar» delinip, úrpaqtary qudalaugha úshyraghan kezende basqaday amal joq-ty.  

«Arghy atam – әulie ótken Er Qazybek» – dep jyrlaghan aibyndy aqyn, kózsiz batyr, asyl tekti bekzada Mәdy týn jamylyp jylqy úrlaudy sýiekke tanba týsirer úyatty is sanaghan. Degenmen, myndy aidaghan baylardyng jýirik attary men semiz jylqylaryna kózi týsse, kónili búzylady eken. Aldymen,   ózderine baryp qolqa salyp, búiymtayyn aitqan. Er jigitting sózin barlyghy derlik jerge tastamay, súraghan malyn aldyna salyp bergen. Óitkeni,  Mәdiyding berse qolynan, bermese jolynan alatynyn bilgen. Sóite túra, keybireui «malymdy úrlady» degen sarynda ýstinen aryz týsirgen, tipti maly joghalyp ketkender de shaghymdanypty.   

Mәdy bolsa biyler sotyna barudan bas tartqan, shaqyryp kelgen shabarmandardy sabap jibergen, biylerding syrtynan shygharghan ýkimin moyyndamaghan. On shaqtysy jabylyp baylap Qarqaralydaghy uezd bastyghynyng aldyna aparghanynda aryzdanushylardyng ózderin jalaqor dep aiyptaghan! Abaqtygha qamasa qashyp shyqqan.

Áytse de, býkil Semey guberniyasyn shulatqan bir barymtagha Mәdiyding janama qatysy bolghan kórinedi. XX ghasyrdyn  bas kezinde Ertis boyynda sharuashylyghyn jýrgizgen otstavkadaghy general, iri jer iyelenushi  Vasiliy Serebrin jergilikti halyqqa tizesin batyryp, qysastyq kórsetipti. Qazaqtar «Kók ýi» dep ataghan qonysynyng tóniregine maldary jaqyn jayylghan jergilikti túrghyndargha ayausyz dýre soqqyzghan, qarsylyq kórsetkenderin sot ýkiminsiz atqyzyp tastapty. 

Búl habargha  Mәdy bey-jay qaray almay, qarakesekterding Aldiyar-Kýshik atasyna jatatyn Qasen, Ospan Túrsynbay úldary siyaqty  kәnigi barymtashylargha habar jibergen. Olar soyylger jigitterin atqa qondyryp, V. Serebrinning qonysyna qarama-qarsy, Ertisting ekinshi jaghyndaghy (qazirgi May audanyndaghy) Kók shyghanaq degen jerde jayylyp jýrgen qyryq arghymaghyn   aidap әketipti. Edirey bolysy aumaghyna jetkende qyl qúiryqtyng birazyn kedey-kepshikterge olja retinde ýlestirgen, birnesheuin soyyp, qalghanyn Ýshqaranyng syrtyndaghy Sarqasqa soryna quyp aparyp qyryp tastaghan! 

Osylaysha, kek qughan barymtashylardyng kesirinen V. Serebrin asyl túqymdy jylqysynan airylyp,  ótemine berilgen qazaqy jylqylardy mise tútugha mәjbýr bolypty. Osy tústa aita keteyik, onyn  ózi kәmpeskening aldynda Qytaygha qashyp ketipti de, asyl túqymdy qoylary memleketting menshigine ótken. Kók ýy qonysynyng ornynda keyin Lebyaji (Aqquly) audanynyng Besqaraghay asyl túqymdy kenshary qúrylghan. Aytpaqshy, әlgi oqighany barymta deuden góri otarshyldyqqa qarsy kýresting bir týri  dep baghamdau dúrys shyghar. 

Aghaly-inili Qaqabay men Mәdiyding qarym-qatynasyna  oralayyq. Ekeuining bir-birimen kelise almay, daulasqanyn eshkim joqqa shyghara almas. Ókinishke qaray, zertteushilerding keybiri mal, jer, biylik mәselelerinen tuyndaghan dauly  oqighanyng boyauyn qalyndatyp, sayasy renk berdi de aqyn ómirbayanynyng ortasyn oiyp túryp ornyqtyrdy. Búl jayt aghayyndylardyng ghúmyrnamasyndaghy jarqyn betterdi kólegeylep abyroyyn týsirmese, kótergen joq.    

Biz býgingi  kýnge deyin Qaqabaydyng ónegeli isteri jayynda estisek te, júmghan auzymyzdy ashpadyq. Qaqannyng әuelde azan shaqyryp qoyghan aty Ayqynbay eken. Bala kezinen minezi qataldau bolghan song Qaqabay atanypty. Tughan aghasy Jýsip myrzanyng qyzy Dildany alghan Abaymen  qatty syilasqan jәne tórege de, qaragha da sózi ótetin óte bedeldi әri әdil adam bolghan desedi. 1905 jyly Alash qayratkerleri dayyndaghan Qarqaraly petisiyasyna Edirey bolysynan Omar Qondybaevpen birge Qaqabay Alshynbaevtyng da qol qoyghanyn endi bilip, qayran qalyp  otyrmyz. 

Eger Qaqan  óz basynyng qamyn  halyq taghdyrynan artyq kórse, tikeley patsha aghzamnyng atyna joldanatyn  Qarqaraly petisiyasyna qol qoyyp, nar tәuekelge bel bua ma?! Eger Mәdy әkesining tughan aghasy Qaqabaydy ata jauy sanasa, onyng ýlken úly Mashyrapty sonshalyq әspettey me? Búl jayynda endi ghana oilanyp otyrghan jayymyz bar. 

Taghy bir tanqalarlyq jayt, «Aqjol» partiyasy tóraghasynyng kenesshisi, alashtanushy ghalym Amantay Shәrip jasaghan Qaraghandy óniri Alash qozghalysynyng qayratkerleri men qoldaushylarynyn  tizimine Álihan Bókeyhan, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev tәrizdi túlghalarmen qatar Maqat qajy Aqayúly, Hasen Aqaev, Qaqabay Alshynbaev siyaqty belgili el aghalarynyng da esim-soylary enipti. Búl jeke zertteudi tileytin ýlken taqyryp.   

Sóz joq, kezinde agha buyn ókilderi mynau fәny jalghanda bir-birimen úghysa almay, tartysyp ótken tarihy túlghalardyng birin aq týspen, ekinshisin qara boyaumen kórsetuge mәjbýr boldy. Mәdy men Qaqabay, Mahambet pen Jәngir han, Jayau Músa men  Mústapa bolys, Shәkerim qajy men chekist Qarasartov... Qaysy birin aitayyq?

Endi keyingi tolqyn  ar aldynda da, dar aldynda da tarihy túlghalardyng taghdyrlary turaly aq sóileuge tiyisti.   

Arman Qaniy

Paydalanylghan әdebiyetter

1. Qu-Balqantau ensiklopediyasy //  Qaraghandy: «Tipografiya Arko» JShS baspasy – 2017 jyl.

2. «Mәdiyding mәngi jasar óshpes әni» // Almaty: «Bilim» baspasy JShS  – 2013 jyl.

3. Qarakesek shejiresi,   I kitap // Pavlodar: «EKO» GhÓF – 2010 jyl.

4.Óskembaev Q.S. «1921 jylghy Qarqaralydaghy qayghyly oqigha» // Qaraghandy uniyversiyteti habarshysy jurnaly – 2010 jyl.

5.Tayshybay Z. «Últymyzdy kemsituge kónbeymiz» – //  abai.kz portaly – 2010 jyl. 

Abai.kz