Qytaydyng әigili «Sohu» saytynyng «Tariyh» baghanynda jariyalanghan Qazaqstannyng tarihyn, memlekettiligi men tәuelsizdigin joqqa shygharatyn, halqynyng ar-namysyna tiyetin maqalany men de oqyp shyqtym. Dәl qazirgidey Qytaydan taraghan koronaviruspen kýresip, tótenshe jaghdayda otyrghan elimiz ýshin, múny men jyghylghangha júdyryq, nemese halyqtyng tózimi men jýikesin synaghan aqpparattyq soghys dep esepteymin. 

Sonymen birge, búl eki elding qarym-qatynasyna, eki el halqynyng dostyghyna irtki salatyn mýlde negizsiz, prinsipsiz, jauapkershiliksiz sózder dep esepteymin. Búl búrynnan beri jaghy talmay aityp kele jatqan iriqytayshyldyq nasiqattyng jana dәuirdegi bayytylghan, jetildirilgen kórinisi. 

Mening tang qalatynym ‒ osynday arandatqysh maqalanyng qalaydan qalay QHR -daghy bildey bir bedeldi saytta jariyalanyp, bir jarym milliard halyqty qamtyghan eng tanymal әleumettik jelide taralyp jýrgeni bolyp otyr. Eger niyeti týzu bolsa, aqparat qúraldaryn, sayttar men әleumettik jelilerdi kirpik qaqpay kýzetip otyrghan Qytay ýkimetining múny bayqamay, kórmey qaluy mýmkin emes. «Kóseui úzynnyng qoly kýimeydi» degendey, múnyng artynda bireudi osyghan aidap salyp, anysyn andyp otyrghan әlde qanday myghym kýsh bar dep oilaymyn. 

Eki el arasynda 1994 jylghy  shekara kelisimi men keyin kele qol qoyylghan onyng qosymsha qújattaryna sәikes, eki elding qazirgi shekara leniyasy 2002 jyly 10 mamyrdan bastap resmy shegendelip, moyyndaldy. Sol kezden bastap, Qytay ýkimeti tarihy dau-damaygha nýkte qoygha mindetteme alghan bolatyn. Ókinishke oray, sodan beri Qytay ýkimeti Qazaqstangha degen territoriya talabyn resmy ortagha qoymasa da, beyresmy reuishte ishki oiyn bildirip keledi. Búl Qytaydyng әlemdegi ekinshi ekonomikagha ailanghannan keyingi kezde syrtqa qaray óz yqpalyn arttyru, basqa elderdi óz protektoratyna ainaldyru, mýmkin bolsa qosyp alu ambisiyasynyng kýsheyip kele jatqandyghyn kórsetedi. Sol ýshin olar tarihtaghy qandayda bir «jer dauyn» auyq-auyq kóterip keledi. 

Osydan jiyrma jyl búryn  qytaylardyng menen keleshekte Qazaqstan men Qytaydyng dostyq qatynasyna ne kedergi bolady?- dep súraghany esimde. Men diplomat emespin. Birden oiyma kelgen ýsh mәseleni aityp qaldym: birinshi, tarihiy-territoriya dauy, yaghny Balqash kólining shyghysy men ontýstigindegi 440 myng sharshy shaqyrym territoriya tarihta Qytaydiki bolghan degen dalbasany toqtatu kerek. Onyng tarihy negizi joq, búl Kenes-Odaghy men Qytaydyng qyrym-qatynasy nasharlap túrghan  kezderde qatty kóterilgen taqyryp. Endi eki el arasynda shekara kelisimine qol qoyyp otyryp, búl mәseleni qayta-qayta byqsytudyng qajeti joq. Ony tarihy atlastardan, oqu qúraldarynan, ensiklopediyalyq enbekterden alyp tastau kerek dedim. Ekinshi, trans-shekaralyq ózender mәselesi. Qazaqstan su kózderine tapshy el. Eldegi tórt iri su arteriyasynyng tórteui de shet elden keledi. Eger Qytay bizge keletin ózenderdi bógep alsa Qazaqstanda ekologiyalyq, gumanitarlyq katastrof ornaydy, búl basy ashyq mәsele, búghan halyq shydap túra almaydy dedim. Ýshinshi, Qytaydaghy qandastar mәselesi. Búl da bizding jan jaramyz. Biz az halyqpyz. Bir-birimizdi jaqsy bilemiz. Qytaydaghy qandastardyng Qazaqstangha emin-erkin qatynap túruyna jaghday jasalsa deymiz. Búdan Qytaygha keler-keter joq, ony sayasattandyrmau kerek -dedim. Óitkeni sol kezde Qytayda qazaq shovinizmi (大哈萨克主义) degen mәsele kóterilip jatqan. Ýrimjidegi «Bintuani qyzmet jinalysy» degende búl mәsele kýntәrtibine shyqqan. Sóz sóilegender Nazarbaev dýniyejýzindegi qazaqtardy jinap ýlken Qazaq memleketin qúrmaqshy dep dabyl qaghypty. Qazaqstannyng tәuelsizdik aluyn kóre almaytyndar, mysyq tileuliler sol kezde osy termindi oilap tauyp, qazaqtardyng keluine shekteu qoymaqshy boldy. Ony ghylymy negizdep maqala jazghan «ghalymdary» da boldy. Áriyne, búl bizding namysymyzgha tiyetin sóz edi. Olardyng erkine salsaq, biz tәuelsizdik almauymyz kerek, alsaq ta óz jolymyzben jýrmeuimiz kerek bolatyn. Olar birden Qazaqstandy AQSh-tyng yqpalyna týsip ketedi, onda Orta Aziyadan Qytaygha qarsy ýlken dәliz ashylady dep qoryqty. Sondyqtan, endigi jerde Qazaqstannyng ekonomikalyq qiynshylyghynan paydalanyp, ony óz yqpalyna alugha әrekettendi. Sol ýshin tarihi-iydeologiyalyq negiz dayyndaugha kiristi. Sóitip, Den Syaopin kezinde basylyp qalghan nendey bir «qoldan ketken jerler» turaly konsepsiya qayta jaryqqa shyqty. Qazaqstannyng tarihyn búrmalau, memlekettiligi men territortiyalyq tútastyghyna kýmәn keltiru, sol arqyly halqynyng sanasynda bizding elimiz turaly belgili bir týsinik qalyptastyru ýderisi jýrip jatty. Bastabynda, it ýrer, keruen kósher, әlde bir jat niyettilerding pikiri shyghar dedik. Biraq  múnyng toqtaytyn týri bolmady. Aqyry eriksiz nazarymyzdy audardy.

Sonyng bir mysaly – keshegi maqala. Maqala taqyryby: «Qazaqstan Qytaydyng qúzyryna qayta oraludy nege ansap otyr» dep qoyylghan. Osy arada «qayta oralu», «ansap otyru» degen sóz tirkesteri birden kózge týsedi. Jýrekke týrpidey tiyedi. Maqalanyng iydeyasy boyynsha Qazaqstan búryn Qytaydyng jeri eken de, endi onyng halqy Qytaydyng qúzyryna qayta kirudi zaryghyp «ansap otyr» eken-mys. Óz oiyn jetkizu ýshin avtor aldymen Qazaqstannyng nendey bir «Qytaydyng qúzyrynda bolghan» tarihyn ózinshe terennen tolghap aqtaryp shyghypty. 

Biraq, avtor birdi aityp birge ketip, oiyn jinay almay qalypty. Búl jerding birtindep Qytay qolastyna kirip, odan birtindep Qytay qolastynan shyghyp ketkenin aitpaq bolypty. Alayda, ótirikting ózine senbe, ebine sen degendey, múnyng sózinde jýie, hronologiyalyq tәrtip, geografiyalyq týsinik,  tarihiy-teoriyalyq payym degen atymen joq eken. Faktilerining ózi bir-birimen qiyspaydy. Esh dәlelsiz. Degenmen sen túr men atayyn sotqar, sotanaqtargha jarap jatyr. Búl qúddy sonday toptargha arnap jazylghan maqala sekildi. Olargha kóp týsindirudin, tym ghylymy sipattap jatudyn, dәlel-dәiekting keregi joq. Basyn aitsang boldy. Qúddy shiykili-pysyly bere salghan tamaqqa úqsaydy. Soghan qaraghanda, búl Qazaqstan turaly tarihy bilimin jedel jetildirudi talap etip jatqandar ýshin atýsti dayyndalghan material bolsa kerek. Meyli, qalay bolghanda da әseri jaman. Sebebi, ol býkil bir memleketting ótkenin, keleshegin joqqa shygharady. Onyng tarihy men taghdyryn tek Qytaymen ghana baylanystyrady. Osy iydeyany «Wechat» jelisimen býkil elge taratady. Endeshe, bizding elge kelgen jәne keleshekte keletin qytaylardyng kópshiligi osynday týsinikpen kelgender nemese keletinder deuge bolady. Ol senimen dostyq jayly sóilesip otyryp, ar jaghynan «Wechat»-tan alghan «bilimderin» sarapqa salyp otyrady.

Endeshe aghayyndar, eldikti zor qylatyn da, qor qylatyn da sol elding tarihy sanasy. Tәuelsizdik jyldarynda biz tek batyrlarymyzgha ghana manyz berip, tarihymyzdyng ashy shyndyqtaryn aitpadyq. Batyrlardyng jekpe-jegin dәriptey otyryp, tarihy sanamyzdy aldaghy jekpe-jekterge dayyndamadyq. Qazaqtyng tarihyn tek qazaq ýshin jazdyq. Elding biz turaly jәne bizding tarihymyz turaly ne aityp jýrgenine manyz bermedik. Eki myng jyldan astam uaqyttan bergi Qazaq dalasy men Qytaydyn  Orta jazyq patshalyqtarynyng qarym-qatynasyn arnayy zerttemedik. Ony dәuirlerge, kezenderge bólip qarastyryp, tarihiy-derektanulyq túrghydan negizdep, dúrys qorytyndy shygharmadyq. Qytaymen otyz jylgha tayau diplomatiyalyq qatynas jasaghan kezimizde óz tarihymyz turaly olardyng qolyna pyshaqtyng qyrynday bolsa da bir kitapty ústata almadyq. Kerisinshe, eki arada bolsa da bolmasa da bolatyn sharalardy kóp ótkizdik. Al elimizdegi joghary oqu oryndarynda tariyh, shyghystanu, halyqaralyq qatynas jәne aimaqtanu mamandyqtarynyng bilim alushylaryna óz jerimizdin, óz aimaghymyzdyng halyqaralyq qatynas tarihyn oqytpadyq. Sayasy mәsele shyghyp keteme dep, bolmasa Qytaydyng shamyna tiyip alamyz ba dep magistranttar men doktoranttardy erte, ortaghasyr jәne tayau zamanghy tarihty zertteuge tәrbiyelemedik. HH ghasyrdan arghy tarih qajetsiz bolyp qaldy. «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy ayasynda Qytaydan әkelgen qanshama derekterdi ghylymy ainalymgha qospay jinap qoydyq. Nәtiyjesinde, bizding tarihymyz turaly basqalar auzyna kelgenin aita bastady. 

Biz Qytay taraptan eki elding tatu kórshilik qatynasyna keri әserin tiygizetin múnday sandyraqtargha jol bermeuin talap etemiz. Itting iyesi bolsa, bórining Tәnirisi bar degen, tarihty aitsaq ónmeninen ótkizip, jerine jetkizip  aitugha bizding de til men jaghymyz, bilimimiz jetedi. Óitkeni tariyhqa tórelik aitatyn tek Qytay ghana emes. 

Býginde dýniyejýzining kóptegen elderindegi ghylymiy-zertteu mekemeleri men uniyversiytetterindegi tarihshy mamandar, olar jetistirgen myndaghan ghylymiy-pedogogikalyq kadrlar Qytaydyng tarihyn Qytaydyng ózinen jaqsy biledi. Sondyqtan,  Qytay oilamasyn, elding bәri nadan, tarihtyng oqulyghyn tek biz ghana jazamyz, biz ghana oqytamyz dep. Tútas dýniyejýzi tarih ghylymynyng san ghasyr boyy qalyptasqan teoriyalyq, metodologiyalyq aspektilerine, prinsipterine jýginedi. Múndayda keybir jat niyetti ghalymsymaqtardyng alyp shyqqan dәiekteri men tújyrymdary, zertteu әdisteri týkke túrmaydy. Olar, tipti, ózderindegi myndaghan jylghy derekkózderin de búrmalap paydalanady. Elding bәri tariyhqa qytaylyq-kommunistik prinsippen qaramaydy. Býginge deyin kózimiz jetkendey, eldiki ghylymy prinsiyp, al Qytaydyki shovinistik, qytaysentristik prinsiyp, qyp-qyzyl sayasat. Múnday prinsipting kýnderding kýninde ózgege emes, Qytaydyng ózine tiygizer zardaby auyr bolmaq. Ol Qytaydy halyqaralyq qauymdastyqpen jaqyndatpaydy, kerisinshe jyraqtatady. Qytaydyng Qazaqstangha degen osynday tarihy talabyn kóre otyryp, onyng «bir beldeu - bir jol» strategiyasymen qalay kelisuge bolady? Álemdegi ekinshi ekonomika, qaru-jaraghy zamanauy Qytaydyng bizding tarihymyz ben memlekettiligimizdi joqqa shygharyp, jerimizge kóz tigip otyrghan týpki niyetin, peyilin kórip-bile otyryp,  kenirdegimizden qalay as ótedi. 

Sondyqtan, Qazaqstan Respublikasy Syrtqy ister ministrliginen Qytaygha ol elding jetekshi sayytynda jaryq kórgen elimizding ar-namysyna tiyetin maqala boyynsha narazylyq nota joldaudy talap etemin. 

Sonymen birge, Qazaqstan tarihshylarynan, jazushylarynan,  ghylymiy-zertteu úiymdarynan dәl osy mәselede sergektik tanytyp, óz oilaryn ortagha saluyn, tasada ýnsiz qalyp qoymaularyn ýmit etemin. 

Túrsynhan Zәken

Tarih ghylymdarynyng doktory, jazushy, «Kýltegin» syilyghynyng iyegeri

Abai.kz