«Smaghúl Sәduaqasov: uaqyt jәne múra» atty Halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyagha bayandama. Abay atyndaghy Qazaqtyng Últtyq pedagogikalyq uniyversiyteti, 28 qarasha 2025 j. 

V.I. Lenin 1920 jyly týrkistandyq últ qayratkerleri qabyldaghan Týrk Respublikasyn jәne Týrk halyqtarynyng kompartiyasyn qúru jayyndaghy sheshimderdi keri qaghyp qana qoymay, týrk halyqtarynyng birigip ketu yqtimaldyghynan shoshyp, ýzengilesterine Orta Aziyany últtyq memlekettik qúrylymdargha bólshekteu jayynda qúpiya tapsyrma bergen-di. Týrkistan ólkesinde ómir sýrip jatqan halyqtardy bólshektep biyleu jospary Stalinning qadaghalauymen 1924 jylghy mejeleu nauqanynda jýzege asyrylyp, derbes shanyraq kótergen Orta Aziya respublikalaryn Sredazburo arqyly auyzdyqtap túru – Isaak Zelenskiyge, al últtyq respublika bolmaq Qazaqstandy uysyna alu 1925 jyldyng kýzinen  respublikany biyleuge kelgen Filipp Goloshekinge tapsyryldy.

Biri Tashkentte, ekinshisi Qyzylordada bekem ornyqqan osy qos emissar últtyq respublikalardy tym derbestenuge jol bermeu, is jýzinde shynayy últtyq mýddeni ansatpau  sharalaryn  jasaumen múqiyat shúghyldandy. Qazaq kommunisterining sana-sezimin ortalyq úghymyna ýilestire qyrnap, «niyvelirovka» jasaudy maqsat etken, qazaq auyldarynda «Kishi Oktyabri» dauylyn soqtyrudy armandaghan F.I. Goloshekin kóshpendi halyqty jappay asharshylyqqa úshyratqan últtyq apat iyirimine bastady. Búl jolda Smaghúl Sәduaqasov onyng basty qarsylasy boldy. Ol jas respublikany  ósirip-órkendetu   joldaryna   әrdayym   óz kózqarasyn bildirip jýrgenqayratker-túghyn. Qazaqstan partiya úiymynyn   konferensiyalarynda,    plenumdarynda auyldaghy   әleumettik-ekonomikalyq  qatynastardy «revolusiyalyq   tәsildermen»,   yaghniy   «jana Oktyabri jýrgizu arqyly» ózgertu sharasymen kelise almaytynyn әldeneshe   mәlimdegen-di. «Qazirgi uaqytta elimiz kýizelisterdi emes, tvorchestvolyq jәne tynysh, beybit júmysty tosuda, elimizdi jana   ekspropriasiyalar   emes,   enbek pen ghylym qútqarady», – degen tújyrymyn ol III partkonferensiyada jariyalap, kooperasiyalau jónindegi iydeyalardy batyl qorghaghan, enbekshiler kenesin   qúru arqyly   auyldy   sosialistik qúrylys jolyna   audarugha   bolady   degen senimde bolghan.  Sondyqtan da ózining әigili «Últtar jәne últ adamdary» atty maqalasynda Orta Aziya respublikalary men Qazaqstanda jýrgizip otyrghan zalaldy sayasattary ýshin Zelenskiy men Goloshekindi naqty mysaldar keltire otyryp qatty synady. Ol búl rette últ mәselesi songhy ret talqylanghan partiyanyng 12-shi sezinde týiindelgen qaghidalardy eske ala otyryp, atalghan funksionerlerdi últ  sayasatyn búrmalaushylar retinde syn sadaghyna aldy. 12-shi partsezding qaulysyndaghy: «Oktyabri revolusiyasy algha shygharghan últ baghdarlamasyn ómirge dúrys engizu ýshin – biz ótken últ ezgisi kezeninen múragha qalghan ...kedergilerdi alugha tiyispiz... múnyng mәni – Respublikalar Odaghyndaghy últtardyng is jýzinde, yaghni, sharuashylyq jәne mәdeniyet túrghysynan bir-birimen terezesi teng emestiginde. Oktyabri revolusiyasy әpergen qúqyqtyq últ tendigi halyqtardyng úly jenisi bolyp tabylady, biraq ol barsha últ mәselesin ózdiginen sheshe qoymaydy... Is jýzindegi tensizdikterding sebepteri ...sarizm men orys burjuaziyasynyng shet aimaqtardy ónerkәsibi damyghan ortalyq audandargha jegilgen, solar paydalanatyn birynghay shiykizat audandaryna ainaldyrugha tyrysqan sayasatynda jatyr. ...ony mindetti týrde týzeu kerek», – degen joldardy arqau etti. Solardan órbitken pikirlerinde ol birinshi kezekte «týptep kelgende Odaq últtarynyng is jýzindegi tendigin» qamtamasyz etetin «sharuashylyq mәselelerin» kóterdi. Sәduaqasov: «Býkil halyq sharuashylyghyn ...rekonstruksiyalau jolyna týskeli otyrghan qazirgi  shaqta últtyq   shet   aimaqtardyng sharuashylyq    mәseleleri    turaly    aitu óte-móte oryndy», – dep  eseptedi.  Onyng oiynsha, elimizdi industriyalandyru mәselesi Sovet Odaghynyn    Batys Evropa   men    Amerika   kapitalyna tәueldiliginen qútyluyn ghana kórsetip qoymay, sonymen   birge    «Odaqtyn    óz   ishindegi    últaralyq qatynastardy sosialistik   jolmen   sheship beruge tiyis». Smaghúl partiyanyng aiqyn núsqauyn «shet aimaqtardaghy jekelegen jauapty qyzmetkerlerdin» qalay týsinetinin qarastyryp, Sredazburo tóraghasy Isaak   Abramovich Zelenskiydin:   «Respublikalardy  túiyq organizm sekildi sharuashylyq etip qúru – jalpy sosialistik sharuashylyqty óristetu túrghysynan qaraghanda ziyandy әri qauipti», – degen payymyn «úlyderjavalyq kóne jolgha búryp bara jatqandyghy» retinde baghalady. «Birinshiden, j. Zelenskiyding әrbir respublikada (últ ókilderinde dep oqynyz) túiyq sharuashylyq jasau (búl turaly aitudyng ózi kýlkili) tendensiyasy bar degen tújyrymy dúrys emes, al ekinshiden, Orta Aziyadan maqta   alyp shyghu – jaqsy, al kezdeme alyp shyghu – búl túiyq sharuashylyqtyng belgisi   degen úghym   qanday   teoriyadan tuyndaydy eken? Búlay emes, j. Zelenskiy. Kerisinshe, sharuashylyq maqsatyna sәikestik pen tiyimdilik túrghysynan qaraghanda, ónerkәsipti shiykizat kózine taqaltu kerek», – dep jazdy ol. Tap osy mәsele boyynsha Qazólkekom hatshysy Filipp Isaevich Goloshekindi de synady: «Kraykom sekretarymen teoriyalyq bәsekege týsu – últ ókili ýshin ýmitsiz is, biraq soghan qaramastan, kózge úryp túrghan jónsizdikterdi kórsetpeuge taghy bolmaydy... Adam-ata zamanynan beri kisiler baypaq jamap, kýrek jóndep keledi, alayda ony osy uaqytqa deyin eshkim «ónerkәsip», әsirese «ónerkәsip salasynyng negizgisi» dep ataghan emes. Nelikten Goloshekin joldas jýn juatyn orynnan әrige bara almay jýr, dúrysynda, barghysy kelmeydi? Shúgha fabrikalaryn úiymdastyru isi óz-ózinen súranuda ghoy? Temir joldardyng birese Qazaqstannan juylghan jýndi, birese osy jýnnen toqylghan «moskvalyq» shúghany keri tasyghanynan góri, Qazaqstannan birden dayyn shúgha alyp shyqqany jenil emes pe?»

Ekonomikagha tap osylay   qarau   dúrys bolaryna Sәduaqasov  senimdi,   «alayda j. Goloshekiyn,   kórshisi j. Zelenskiydin   ýlgisimen, – deydi ol, –   bizdi   «Qazaqstandaghy túiyq sharuashylyqty» jaqtaushylar, nemese odan da sýmireytip, «qazaq auylynyng әleumettik-ekonomikalyq qúrylymyn qol súqqyzbay saqtau jaghyndaghylar» dep ataydy». Búl anyqtamasyn Goloshekin 1926 jylghy dekabride, ólkelik partiya komiytetining III plenumynda, ózinen ózgeshe oilaushylardy túqyrtu maqsatymen jasaghan bolatyn.   Al ózining sodan bir jylday uaqyt ótkennen keyingi kózqarasy da Qazaqstannyn   sharuashylyghyn   kýrt   ilgeri bastyrarlyqtay     dengeyge      jete     qoymaghan-dy, ol 1927 jylghy qazanda: «Ónerkәsip  salasynda  irileri  emes,  qayta,  jergilikti jerlerdegi úsaq jәne   ortashalary   (jarma tartqysh, jýn jughysh, may shayqaghysh, jóndeu sheberhanalary jәne t.b.), yaghniy   auyl sharuashylyghyna baylanysty jәne ony paydaly etetinning bәri negizgi bolyp tabylady», – dep jazghan da, tiyisinshe Sәduaqasovtyng syn sadaghyna ilikken. Onyng «ónerkәsipti auyl sharuashylyghynyng artyna tirkep, sol arqyly Qazaqstandy ómir-baqy sharua kәsibimen kýneltetin etip qoyy» dúrys kózqarasqa jatpaytynyn aita kele, «Qazaqstannyng auyl sharuashylyghyn «jarylqaushy» j. Goloshekin mynany úmytqan, – deydi Sәduaqasov, – ónerkәsipting bolmauy nemese nashar damuy auyl sharuashylyghynyng ósuin de tejeydi, ...auyl sharuashylyghynyng tovarlylyghyn damytpayynsha – auyl sharuashylyghy intensivtendiru men kollektivtendiruding danghyl jolyna shygha almaydy». Osy taqyletti payymdaryn tarata kele, ol Orta Aziya men Qazaqstandy tek qana shiykizat alatyn audangha ainaldyrugha baghyttalghan sarizm men orys burjuaziyasynyng sayasatyn týbegeyli joy jónindegi XII partsezd sheshimi tym jetkiliksiz oryndaluda dep qorytady.

Ol atalghan maqalasynda asa zәru, әri ótkir taghy eki taqyrypty qozghaydy. Olardyng biri – jer mәselesi de, ekinshisi – shet aimaqtardaghy partiyalyq basshylyq turaly. Patshalyq túsyndaghy jerge kóz alartu tarihyna sholu jasay otyryp, otarlau sayasatyn tas-talqan etken Úly Oktyabriden keyin de búrmalaushylyqtardyng әzirge týgel joyylyp bolmaghanyn aitady. «RSFSR Narkomzemining mamandary bop otyrghan eski rejimnin qonys audaru jónindegi chinovnikteri qaytadan ózderining otarshyldyq arandaryn asha bastady», – deydi.  Agrarlyq qayta qonystanu mәselesine degen kózkarastardy talday kele, ony sheshu jónindegi óz úsynysyn bildiredi.

Sәduaqasovtyng kótergen ýshinshi mәselesining týp-tórkinin: «Úly Oktyabriding zandy perzenti – últ kommuniysine senim men tendik!» – degen úranynan dәl biluge bolady. Partiyanyng 12-shi sezinen keyin kommunistik últ kadrlaryn dayarlauda qol jetken eleuli jetistiktermen qatar últ mәselesi jónindegi sheshimderdi ómirge engizude edәuir búrmalaulargha jol berilgenine ol naqty mysaldar keltiredi. Keybir jauapty qyzmetkerlerding baspasóz betinde, partiya úiymynyng plenumynda: «basshylyqta isteytin últ kadrlary ókimetti basyp alugha», sosyn «Odaqtyng basqaruynan qútylugha» tyrysady, últ kadrlary «memleketting últtyq-túiyq tәsilmen basqaryluyna» jaq, olar «Rossiya proletariatynyng basshylyghyna qarsy», últ kadrlarynyng ózderine senim artuyn talap etui – «ózin ghana oilaytyn jogharydaghy toptyng qysymy», mәselening búlay qoyyluy «partiyalyq emes, jeke bastyng – topshyldyq-paydakýnemdikting belgisi» dep Goloshekinning baybalam saluyn jónsiz jala retinde qatty syngha alady.

Apparatty jersindirudegi problemalargha toqtalady. «Shet aimaqtaghy burokrat osy sózding kópke әigili maghynasyndaghy burokrat qana emes, ol – ózi qyzmet kórsetip otyrghan halyqtyng ana tilinde, eng arghysy, til qatysa da almaytyn mylqau burokrat» ekenin aita kele, Smaghúl Sәduaqasov jersindiruding manyzy men onyng barysynda boy kórsetip kele jatqan kemshilikterdi naqty mysaldarmen ashady. Partiyanyng sayasatyn shet aimaqta búrmalap jýrgenderdi әshkereleydi. Últ sayasatyn jýrgizude jol berilip kele jatqan kelensizdikterdi jongha shaqyryp, «últ mәselesi boyynsha lenindik pozisiyalargha» kóshu kerektigi jóninde úran tastaydy.

Maqalany Smaghúl 1927 jylghy jaz sonyna qaray, partiyanyng XV sezine dayyndyq qarsanyndaghy diskussiyalargha qatysu ýshin jazghan-dy. Ol    Sovnarkom   predsedateli A.I. Rykovtyng kózqarastaryna, onyng sezde jasaytyn    bayandamasynyn    tezisterine    sarapshyldyqpen  ýnilip,   ózinin   pikirin   bildirip   otyrdy. Mәselen: «Industriyaly týrde damyghan sharuashylyqtyn  alghashqy  qauym  sharuashylyghynan  aiyrmasy sol, bizding oiymyzsha, eshqashan túiyq   bop   túrmaydy, – dedi ol, – Odaqtyng birligi men onyng jekelegen  bólikterinin  ózara   tәueldiligi   barghan sayyn arta týsse degen Rykov joldastyng tilegi – últtyq shet aimaqtar tek qana shiykizattar bazasy boludy neghúrlym jyldamyraq joyghan jaghdayda, soghúrlym naqtyraq jýzege asyrylady». Búdan Smaghúldyng әleumettik-ekonomikalyq kemel oiy angharylady. Alayda ortaq oy týyge jan-jaqty jәrdemdesuge tiyis osynau shaghyn   enbegimen    ol   últ sayasatyn búrmalaushylardyng ózine aiyptau ýkimin shygharuyna jәrdemdeskedey boldy. Ol maqalasyn    «Pravda»   gazetinin    redaksiyasyna   1927 jylghy qazanda   15-shi sezding aldyndaghy diskussiyalyq paraqta basylu ýshin  joldaghan-tyn. Alayda  sezd qarsanynda ótken pikirtalasqa ýn qosu maqsatymen jazylghan osy maqalany   «Pravda»  gazeti emes, sezdin   júmysy   ayaqtalghan song bir aidan keyin, 1928 jylghy 15 yanvarida «Bolisheviyk» jurnaly basty. Ári ósu, damu ýstindegi qoghamdyq oidyng bir belesin tanytar әdettegi ghylymy maqala retinde emes, kerisinshe, búdan bylay boy kótermeuge tiyis payymdar   «ýlgisi»   sekildendirip, sayasy qara boyaumen aimanday «әshkerelep», túqyrta jariya etti: «Bolisheviyk» jurnaly Sәduaqasovtyng 9 bettik maqalasyna tirkep, Qyzyl professura institutynyng tyndaushysy osetin Kosta Tabolovtyng 14 bettik «Últtyq demokratiyanyng baghytyna qarsy  (Sәduaqasov joldasqa   jauap)»   dep atalatyn maqalasyn berdi.

«Sәduaqasov joldastyng maqalasyn   últ   mәselesindegi   burjuaziyalyq demokratiyanyn   baghytyn   salugha   әrekettenu   dep qarap qarau   kerek», – degen,   sayasiy   kir jaghatyn sózdermen bastalghan antimaqalanyng kýlli taldaulary sol las boyaudy qonglata týsetin: Sәduaqasov «últshyldyqpen kózi qaryqqan», «últshyldyq uymen ulanghan», «XII partsezding sheshimderin basyna   kóteredi...    ózining últshyldyq    jat    qylyghyn jasyrugha bolatyn jerlerin keltiredi» ispetti jasandy  aiyp,  jarnama-ayyrym   belgilerimen órilgen. Búl  qarsy   maqalasynda avtor Sәduaqasovtyng «sharuashylyqty tiyimdi jýrgizudi»  algha ústay berui   «últshyldyq   pen   kommunizmdi     ymyralastyrugha      baghyttalghan     ýmitsiz әreket» dep tújyrady. Al onyng «qonys   audaru   sayasatyna   ókpeleui»,  «jersindiru   mәselesin   badyraytyp   kórsetui»,   Tabolovtyng oiynsha, «әli de alashordashylar yqpalynda jýrgendigin» kórsetedi... (Orayy kep túrghanda aita keteyik –Qyzyl professura institutynyng tyndaushysy K. Tabolovtyng Sәduaqasovtyng últshyldyghymen kýresudegi «enbegi» baghalanynyng belgisi bolar, ol 1934 jyly Almaty oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshylyghyna taghayyndaldy).

Osy qos maqala basylghan «Bolisheviyk» jurnaly Moskvadan kelip     jetisimen Tashkent pen Qyzylordadaghy Sredazburo men Kazkraykom  basshylary qatal úiymdyq shara qoldanugha júmyla bet búrdy.

Sәduaqasov ólkedegi últ sayasatyn búrmalap jýrgizip otyrghan emissar-basshylyq ýshin tym qolaysyz túlgha edi: ony joldan birjola ysyrap tastaudyng ontayly sәti tudy.  Tashkentte istep túrghan Qazaq pedagogika institutynyng jalpy partiya jinalysynda kommunister maqalany teris dep tauyp, Sәduaqasovty búdan bylay Kazpedvuz rektory qyzmetinde qaldyru tiyimsiz әri mýmkin emes dep sheshti...

Sodan keyin Smaghúl Sәduaqasov Qazaqstannyng sayasy ómirine jolatylghan joq. Osylay ol is jýzinde últ sayasatyn búrmalaushylar qúrbany boldy.

Ádebiyet:

Sadvokasov S. O nasionalinostyah y nasionalah//Jurnal «Bolisheviyk», 1928. № 1;

Tabolov K. Protiv liniy nasionalinoy demokratii. Otvet tov.Sadvokasovu// Jurnal «Bolisheviyk», 1928. № 1;

Beybit Qoyshybaev. Týnekten oralghan esimder. III t.: Ýsh peri. – Almaty: «Ruh BG», 2016. – 221 – 247-bb.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz