Qúsnihat

Qazaqta hat jazu dәstýrining qashan jәne qalay bastalghanyn dóp basyp aitu qiyn. Áyteuir, búl salttyng әlimsaqtan kele jatqany anyq. Mysaly, asa tym әrige de barmay-aq keshegi Abylay han men onyng nemeresi Kenesary Qasymúlynyng kórshiles memleket biyleushilerimen arada jazysqan hattarynyng ózinen biyik eldik mәdeniyet ýlgilerin kórer edik. Al nazardy odan berirekke qaray týsirsek, bir sәt sonau Shoqan jazbalary eles beredi. Búlardyng bәrinen halqymyz bastan keshken belgili dәuirler tynysy andalady...

Otyz jastyq qana qysqa ghúmyrynda adamzatty tamsantyp, tendessiz enbekter qaldyrghan Shoqan Uәlihanovtyng әkesi Shynghysqa jazghan hattaryn oqyp otyryp, nebir qyzyqty jәitterge kezigemiz. Ol Qashghar saparyna attanghanda jiyrma birde eken. Sodan kóp úzamay-aq birte-birte әigili tarihshy, etnograf jәne foliklorshy, sayahatshy, orys barlaushysy, Resey әkimshiligining sheneunigi, aghartushy degen ataqtargha ie bolghan.

Sol Shoqannyng ýlken shahardaghy qyzmetine jana kirisken qazaqtyng kóp qaradomalaqtardyng biri sekildi auyldaghy ata-anasyna saghynyshtan jýregi lýpildey otyryp hat jazuynan, osynau úly túlghalardyng da bireuge perzent, bireuge agha... bireuge ini degendey qarapayym pende balasy bolghanyn týisinip oigha batasyz.

– Sizge belyand hurmatlu úlúgh mansablu atamyzgha, mehirbanlu anamyzgha, ua barsha ini-qaryndastarymyzgha kópten-kóp sәlem.

Sәlemning baghdyda bizderden esendik súrasanyz, alhamdlilla iftilya deb bilesiz. 13 chislada avgustyng Ombu shaharine keldik. General-gubernator bir kýn búryn kelgen eken. Eshbir jat habar joq, esenshilikten basqa. Gutkovskiy múnda sizderge kóp-kóp sәlem kóndiredi. Agha súltandyq haqynda keshe Gasfort neshik ýshbu kýngeshe «predstavleniye» qylghan joq dep Fridrihsqa sógis qyldy. Húda búiyrtsa, bir júmada alarsyz. Hatta sovetnik orny búrynghyday vakansiya bolyp túraly, eshbir layyq kisi taba almadyq.

Sabalaq pen Hanqoja balalaryn korpusqa qabyldadyq. Shtabtan Gutkovskiy hat aldy. Olardy korpusqa qabyldadyq deb.

Ombygha kelerde Qosshyghúldyng sovetnikten dәmesi bar bolsa, alyp birge keliniz. Gutkovskiy jahat etermin dep uaghda berdi. Janaralgha tanystyru kerek.

Bizding Shúryqtyng ýii sudan jaman bolyp sasyp ketipti. Eshbir túrugha lәzim emes. Bir kisi jiberiniz dep edim – jibere kóriniz. Hәm óziniz kelerde bizding jәidi úmytpanyz. Gasford yhylasty jiberuge.

Múhamediya men Qozykeni menen sýiiniz.

Úghlyghynyz Múhamed-Hanafiya Uәlihanov.

***

Bayqap otyrghanymyzday, Shoqannyng sóz saptauynan arabsha, parsysha, sonday-aq úighyrsha jәne oryssha tilderding yqpaly seziledi. Yaghni, oqyghan әdebiyeti men jýrgen-túrghan ortasynyng әseri Shoqangha da tiygen. Ol da sol ózi ómir keship jatqan qoghamynyng qaghidalaryna baghynbay túra almaydy. Búghan qosa әr tústa «Húda qalasa» nemese «Alhamdlilla» dep otyratyn әdetinen dinnen alys emestigin de andaymyz.

Hat Shoqan Qashqargha attanardan bir jylday búryn, yaghny 1857 jyly tamyzdyng 21-i kýni jazylypty.

***

Ekinshi hat

1860 jyl. Tamyzdyng 9-y. Peterbor.

– Sizding mýbәrәk namanyzdy, iiliding 6-synda jazghan, jolyghyp kób shad boldym. Kópten habar almaghangha hafa bolyp túryp edim, inshalla, sizder sәlemettiktterinizdi jiberip túrsanyz kób jaqsy bolar edi. Bizden hal-ahual súrasanyz, alhamdlilla, sau-sәlemet dep bilesiz.

Maqyjan ham salamat. Ol búl kýnde dachada túrady. «Poyus» degeni – qamar belbeu. Lәkin ana esh lәzimi joq beker jazghan.

Peterburgha kelgennen beri ózimning halimni búrynghydan jaqsyraq kóremin. Hauasy maghan jaqsy, jaghymdy boldy. Ony múnda ashna bolghan úlyqtar hәm voennyy ministr hýt biledi. Ásker ministri Milutiyn, baron Liyven degen janaral, graf Tolstoy, senatyr Lubimov, ua ghayry úlyqtar. Búlargha asqa baryp jýremin. Lәkin bú kýnge sheyin Butkovqa ua Gulikevichke barghanym joq. Ondaylardyng hammasy men ashynalyghym bar, bәlky ghayrilary men dostyghym bar. Ózim hәm birneshe kitap tasannif qylyp jatyrmyn. Gazetlerde mening haqymda kóp jazghan edi, esitkensiz dýr.

Ózderiniz jýrerde maghan búiyrghan ediniz – aqshanyng qansha shyqqanyn jazyp túr dep. Har neshik. Sizderge jalghan aityp bolmas, әuelgi jyl bilmegen shahar kóbirek shyqty: kiyim qyldyrdym, forma satyp aldym, kóilek, dambal, padshagha «predstaviyt» etkende, úlyqtargha asqa barghanda kәrәtemen jýrmek kerek. Har neshik, bú kýnde hәm shyqty. Jalovanie formulyar spisok kelgenshe berilmeydi, qashan kelerin húda bilsin.

Birneshe kýn aqshasyz otyryp, kóp hajelet kórdim. Óziniz bilesiz, bú shaharda aqshasyz adam ashtan óledi. Ázir-әzir eki jýz tenge zaymgha aldym. Endi bú hatty alghannan keyin azyraq aqsha jiberseniz jaqsy bolar edi. Men sizderden súraugha úyalamyn, súramay bolmaydy. Borysh qylsam múnan da jaman. Ágar har aida jiberip túrsanyz jaqsy bolar edi, hәm az shyghar edi. Kóp aqsha qolda bolsa, kóbirek shyghady. Múndaghy músylmandardyng birine sózdesip, siz aiyna oghan jiberseniz, aiynda maghan berip túr dep aitsanyz, jaqsy bolar edi.

Músa әkem aqsha jibere me, jibermey me, húda bilsin. Ol ózi ghajab adam, men ózim odan súramaymyn. Har neshik. Búl hatty alghannan keyin biraz aqsha jiberseniz jaqsy bolar edi. Aramyz alys, múnda biraz keshikse, hal harab.

Orynbordan shyqqan súltandar bir júma boldy múnda kelgenine. Múqan súltan bәrine predsedateli.

Bir pisimovodiyteli bar, atyn úmyttym. Hammasy segiz-toghyz kisi. Padshagha býgin kórisetúghyn kýn. Pristav bolyp kelgen Plotnikov degen – predsedateliding tovaryshy. Perevodchiygi – qazaq tóresi, ofiyser. Álmúhammed Seydaliyn. Jaqyp ony biledi, Ahmettikinde kórgen. Bashken hanum sәlem aitypty.

Apama, balalargha, barsha aghayyndargha sәlem aitarsyz. Jaqypqa sәlem. Ágar Jaqyp Ombygha barsa, suret qylyp jibersin.

Sizding «dvoryanskiy» knyazdyq haqynda óziniz ainalysqanynyz dúrys bolar, iya oblystyq basqarma arqyly Karl Kazimirovich bilәn aqyldasynyz. (1746-1776 jylghy 14-nauryzdaghy jәne 1874 jylghy 22-aqpandaghy Jarlyqtar negizinde). Sonda qyrghyz handarynyng әulәdini knyazi qylmaqqa qosqan. Lәkin shyqqan tegin anyq kórsete almaghany ýshin 1804 jyldan beri noghaylargha knyazidyq berilmegen. Ágar sizding kuәliginizde dvoryandyq dúrys kórsetilse – knyazidyq súrasanyz hәm bolady, zakonge tura keledi.

Orynborgha gubernatorlyqqa Bezaq degen janaral baratyn boldy. Orynbor qazaqtarynyng oblystyq gubernatory Grigorievpen men qys kýni ol Peterborgha kelgende kóp dos boldyq. Ol maghan kelip jýrdi.

Adresti mynanday qylyp jazsanyz, inshalla, tiyse kerek. Moy adres: V kavaleriyskoe otdelenie Departamenta Generalinogo shtaba.

Búl Shoqannyng Geografiyalyq qoghamda ataqty bayandamasyn jasap, danqynyng aspanday týsken shaghy. Ghylymgha, әdebiyetke qúlshyna aralasyp, shtabs-rotmistr shenin alyp, Qasiyetti Vladimir ordenimen marapattalatyn kezi. Sonda ol jiyrma bes-aq jasta. Hattan kórip otyrghanymyzday, ol «baron Liyven degen janaral, graf Tolstoy – ua ghayry úlyqtar» dep sóz arasynda әsheyin ghana jaza salghanymen, sonau әlem moyyndaghan zanghar túlghalar jap-jas Shoqanmen etene aralasqan. Demek, olar qazaqtyng osynau birtuar perzentin bek sheksiz qúrmettegen.

***

Ýshinshi hat

1860 jylghy 4-qarasha.

– Bijanab. Sizge úlúgh húrmetty ua sýiklu atamyzgha sәlem, ua mehirman anamyz, ua ini-qaryndastarymyzgha ziyada ghúmyr ua yqbalar.

Baghda bizden habar súrasanyz, alhamdlilla, sau ua sәlematpyz. Bir aidan berli jýregimning derti tútyp, auyryp túramyn. Peterbordyng hauasy desht-saharalyqqa jaqsy emes eken. Dәrigerler qysqa zagranisagha barugha búiyrdylar. Húda razy bolsyn, hauf qylmanyz... Ghayry ol jerlerde hesh neme joq.

Húda qalasa Batushkov gubernator bolsa, Sibirge qaytamyn. Múnda sóz bar Batenkov gubernatorlyqqa mening ashna dos kisimdi qoyady degen. Onyng atyn ilgeri jazbaymyn, әgar bolmasa úyat bolmasyn.

Húda búiyrsa bir aidan keyin Peterbordan Parijge shyghamyn. Aqshany ótilge alamyn – múndaghy bir kisiden. Anyng ýshin, sizding jibergen aqsha meni Peterburgta tappas. Har neshik emdi bú hatty alghandan keyin aqsha hammasyn jibergeysiz, myng tengedey. Jat jerlerde boryshty kisi ne qanday mәshhýr bolsa da, janaral bolsyn, – qarauylgha jiberer.

Sizderding halinizdi bilip, myng tengeden artyq súramaymyn. Mýsafirshilikpen túrsam, kim biledi, as-sugha jeter. Endi Músa hәm kómek berse bolar edi. Onyng balasyna, kim biledi, payda bolar. Adresti týzik jazynyz. Ýsh jýz tenge jibergen hatynyz meni әzer tapty. Anyng ýshin kim, siz eki adres jazypsyz – búrynghy adresti jәne songhy adresti. Kerek songhyny jazbaq. V kavaleriyskoe otdelenie Departamenta Generalinogo shtaba.

Basqa sóz kerek emes. Húda qalasa, jaz kórishmekni Alla nәsip etkey. Dәy, jazghushy úghlúnyz Múhammed-Hanafiya.

■ P.S. Maqyjan úghlúnyz jalqau, hesh neme qylmaydy, ústazdary aitady, jәne «úry». Mening alty parshalyq kitaptarymdy úrlap alghanyn uchiyteli Vasiliev tauyp berip, meni bәleden qútqardy.

Men әuel kelgende kelgenimdi bildirip qyzmetkerden habar jiberdim. Bir jaqtan ýige kelsek, Maqyjandy kórdim, ol meni tanydy:

– Jýzindi úmyttym, – dedi.

Onyng esendigi jaqsy, derti joq, aqsha kóp súraydy. «Úrlyq» qylghan song men aqsha bermedim, nakazanie bolsyn!

Jaqypjangha sәlem, kelinge sәlem, balalaryn sýiiniz. Rahiya, Badyghúlgha jazsanyz – sәlem jazarsyz.

Jogharyda aitqanymyzday, keyingi eki hattan da zanghar Shoqannyng da kezinde kýndelikti túrmystyq tauqymetter men týrli tirshilik týitkilderine tәueldi bolghanyn kóremiz. Biraq sóitip jýrip-aq ol osy kezde ózining ólmes enbekterining jartysynan kóbin jazyp ta tastaghan eken. Al qalamynan bagha jetpes enbekter tughan tanghajayyp bilgir de, keremettey kemenger jastyng eki-ýsh hatyna qarap-aq onyng sonshama qarapayymdyghy men kishipeyildigine bas iymeske amal qalmaydy.

(Keybir týsiniktemeler: múnda aty atalghan Jaqyp, Múhamediya, Qozyke – Shoqannyng inileri. Sabalaq pen Hanqoja nemere aghalary. Maqyjan – inisi. Suretshi. Músa – sheshesi jaghynan tuysqan aghasy. Músa Shormanov emes. Graf Tolstoy da jazushy Lev Tolstoydan basqa adam. Bashken hanum – Ahmet Jantórinning әieli)...

***

Jazbagha taghy da sәl qosymsha: jogharydaghy hattan oquda jýrgen, tipti, bala derlik albyrt jastyng әkesinen aqshany kóp súratqanyn kóremiz. Sóitsek, qoly ashyq Shoqan dostaryn qydyrtady eken. Olargha shampan әperetin kórinedi. Karta oinaugha beyim bolghan... (Shoqannyng suretshiliginen bólek, jastayynan muzykagha beyim ekenin, anshylyghy, sayatshylyghy, sonday-aq ósimdikter dýniyesine degen birqatar әuestigin, sonday-aq bir sәt kartagha qúmartqany turaly jazghanbyz. «Qazaq Ádebiyeti». «Ál-Farabiyden Álihangha deyin...» 13.10.2017). Al patsha ýkimetining jalaqysyna qarap otyrghan әkesi bayghús balasynyng onday «seriligi» syryn qaydan bile bersin, manayyndaghy baylardan, әsirese, Aqan serining әkesi Qoramsadan qaryz alyp, balasynyng súraghanyn jiberip otyrypty... Qysqasy, búl baghytta «tasada» jatqan syr kóp...

Qúltóleu Múqash

Abai.kz