HHI ghasyrdaghy әlemnin, onyng ishinde músylman elderining janarugha, ghylym men tehnologiyalargha ilesui zaman talaby bolyp tabylady. Nazar audararlyghy – diny dәstýrlerin qatang ústanghan Saud Arabiyasy, Iran syndy elderding ózi býginde ghalamdyq modernizasiya ýderisine qarqyndy enu ýstinde. Sonyng bir kórinisi sipatynda atalghan elderding jastary betti býrkemeleu, úzyn saqal qong sekildi eskilikting rәmizderinen alshaqtauda.

Álbette múnysy diny ústanymynan qol ýzudi bildirmeydi, qayta ony uaqyt talabyna say janghyrtu men iykemdeuge kelip sayady. Aynalyp kelgende din eskilikti dәripteu ghana emes, qayta aldynghy buyndardyng ruhany ghibratyn zaman talabyna say qorytyp kәdege jarata biludi algha tartady. Kerek deseniz osynday biregey qabiletine bola din ghasyrlar boyyndaghy ómirshendigin saqtap, órisin keneytumen keledi. Demek, órkeniyetting birizdi damuyn toqyratugha әuez, býgin men ertendi ótkenge ghana baghynyshty etpek kýshter kәdimgi ómir filosofiyasyna qarsy shyghyp otyrghany aitpasa da týsinikti.

Dinning jasampaz әleuetinen kóri onyng atyn jamylghan qauipti iydeologiyanyng etek jangy, әlbette, jekelegen memleketting әlsizdigin bildiredi. Ásirese atalghan jaghday materialdyq qúndylyqtardy birinshi oryngha shygharyp, ruhaniyatqa nemqúraylyq tanytqan elderge tәn. Jәne kerisinshe jauapkershiligin jiti úghynghan qogham der kezinde әrekettenip zor pәlening aldyn alady.

Aytylghangha dәlel retinde býgingi Ózbekstandaghy ahualgha zer salayyq. Aughanstan men Tәjikstandaghy soghystyng jaqyndyghyna, ishtegi aluan týrli dinshil radikaldardyng sesine qaramastan nelikten kórshimizde uahabshy ataulylar toytarys aldy? Sebep olardy qatqyl týrde basyp-janshuda ghana jatqan joq. Mәsele dinning qúdiretin dúrys baghalap Ózbek biyligi 1990-jyldardyng ózinen-aq dәstýrli baghyttaghy imam-moldalaryna barynsha qoldau kórsetip jetkilikti týrde erkindik bere alghanynda. Jastarynyng diny taghlymyn shette emes, óz elinde aluyn keshendi týrde qamtamassyz etkeninde. Osynyng negizinde әlgiler elding sana-sezimi ýshin kýreste býgingi zaman tilimen aitqanda bәsekelestikke qabiletti bola aldy. Sonymen qatar el aghalary últtyq bolmysty janghyrtu, qoghamdy ózbektendiru túrghysynan jalang úrandargha salynbay jýieli sharualardy tyndyra aldy. Yaghny senim men nanym siyaqty sezimtal salada tek tyiym salumen shektelmey, balama iydeologiya arqyly qaterli dertting jolyn kesti.

Endeshe kesh te bolsa osynday iygi tәjiriybeni Qazaq ta qolgha alghany jón. Sayyp kelgende Abaydy, Shәkәrimdi, Maghjandy, Mәshhýr Jýsipti oqyp-bilgen, Qazaq tili men mәdeniyetinen susyndaghan, ishki jan-bitimi myghym bop ósken úrpaq eshqashan kelimsek aghymdardyng arbauyna týspeydi.

Tiyisinshe keri aghymdardyng boy kóteruine belgili dәrejede Egemendik alghan jyldary Qazaq tilin tejep, últtyq sana-sezimning qalyptasuyna meylinshe qarsylasyp, elge jón siltey alatyn ziyalylardy qyspaqqa alyp kelgen resmy ortalar kinәli.

HHI ghasyrda anqau elge aramza molda bolghandyghy, ruhany túrghydan halyqtyng qorghansyz qalghandyghy osynyng kesiri bolar.

Mәselening kelesi túsy qoghamdaghy әdildik pen tendik sekildi qúndylyqtardyng qúldyrauymen tikeley baylanysty. Ádette ekstremizmge birinshi kezekte buyny qatpaghan, aqyl-esi tolyspaghan jastarmen qatar kýndelikti ómirde әdildik tappay ashynghan, әleumettik jaghdayynyng auyrtpalyghyn kótere almay kýizelgen jandar beyim túrady. Tәjiriybe kórsetip otyrghanday, jekelegen elderde ekstremistik qozghalystardyng taraluyna anaghúrlym iykem jerler ol negizinen alghanda – әleumettik-ekonomikalyq ahualy mýshkil audandar men eldi mekender, mәdeniyet pen bilim oshaqtaryna kemtar monoqalashyqtar, týrmeler, t.b. Demek mәseleni týbegeyli sheshu ýshin azamattardyng ómirlik qajettilikterin óteu, júmyspen, túrghyn ýimen, әleumettik baspaldaqtarmen qamtu, әrkimning zang aldyndaghy tendigin bayandy etu, azamattyq húqyqtar men bostandyqtardy shektemeu, imandylyqqa bet búru siyaqty sharalar qajet.

Áriyne, atalghan maqsatqa jetu bir-eki jyldyng isi emes, әsirese onysy jyldar, tipti onjyldyqtar boyynda eskerilmey kelgenin nazargha alsaq. Dese de úzaq merzimde órkendeudi qamtamasyz etu ýshin basqa jol joq.

Rasul Júmalynyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz