ءححى عاسىرداعى الەمنىڭ، ونىڭ ىشىندە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ جاڭارۋعا، عىلىم مەن تەحنولوگيالارعا ىلەسۋى زامان تالابى بولىپ تابىلادى. نازار اۋدارارلىعى – ءدىني داستۇرلەرىن قاتاڭ ۇستانعان ساۋد ارابياسى، يران سىندى ەلدەردىڭ ءوزى بۇگىندە عالامدىق مودەرنيزاتسيا ۇدەرىسىنە قارقىندى ەنۋ ۇستىندە. سونىڭ ءبىر كورىنىسى سيپاتىندا اتالعان ەلدەردىڭ جاستارى بەتتى بۇركەمەلەۋ، ۇزىن ساقال قويۋ سەكىلدى ەسكىلىكتىڭ رامىزدەرىنەن الشاقتاۋدا.

البەتتە مۇنىسى ءدىني ۇستانىمىنان قول ءۇزۋدى بىلدىرمەيدى، قايتا ونى ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭعىرتۋ مەن يكەمدەۋگە كەلىپ سايادى. اينالىپ كەلگەندە ءدىن ەسكىلىكتى دارىپتەۋ عانا ەمەس، قايتا الدىڭعى بۋىنداردىڭ رۋحاني عيبراتىن زامان تالابىنا ساي قورىتىپ كادەگە جاراتا ءبىلۋدى العا تارتادى. كەرەك دەسەڭىز وسىنداي بىرەگەي قابىلەتىنە بولا ءدىن عاسىرلار بويىنداعى ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ، ءورىسىن كەڭەيتۋمەن كەلەدى. دەمەك، وركەنيەتتىڭ ءبىرىزدى دامۋىن توقىراتۋعا اۋەز، بۇگىن مەن ەرتەڭدى وتكەنگە عانا باعىنىشتى ەتپەك كۇشتەر كادىمگى ءومىر فيلوسوفياسىنا قارسى شىعىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ءدىننىڭ جاسامپاز الەۋەتىنەن كورى ونىڭ اتىن جامىلعان قاۋىپتى يدەولوگيانىڭ ەتەك جايۋى، البەتتە، جەكەلەگەن مەملەكەتتىڭ السىزدىگىن بىلدىرەدى. اسىرەسە اتالعان جاعداي ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ءبىرىنشى ورىنعا شىعارىپ، رۋحانياتقا نەمقۇرايلىق تانىتقان ەلدەرگە ءتان. جانە كەرىسىنشە جاۋاپكەرشىلىگىن ءجىتى ۇعىنعان قوعام دەر كەزىندە ارەكەتتەنىپ زور پالەنىڭ الدىن الادى.

ايتىلعانعا دالەل رەتىندە بۇگىنگى وزبەكستانداعى احۋالعا زەر سالايىق. اۋعانستان مەن تاجىكستانداعى سوعىستىڭ جاقىندىعىنا، ىشتەگى الۋان ءتۇرلى ءدىنشىل راديكالداردىڭ سەسىنە قاراماستان نەلىكتەن كورشىمىزدە ۋاحابشى اتاۋلىلار تويتارىس الدى؟ سەبەپ ولاردى قاتقىل تۇردە باسىپ-جانشۋدا عانا جاتقان جوق. ماسەلە ءدىننىڭ قۇدىرەتىن دۇرىس باعالاپ وزبەك بيلىگى 1990-جىلداردىڭ وزىنەن-اق ءداستۇرلى باعىتتاعى يمام-مولدالارىنا بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ جەتكىلىكتى تۇردە ەركىندىك بەرە العانىندا. جاستارىنىڭ ءدىني تاعلىمىن شەتتە ەمەس، ءوز ەلىندە الۋىن كەشەندى تۇردە قامتاماسسىز ەتكەنىندە. وسىنىڭ نەگىزىندە الگىلەر ەلدىڭ سانا-سەزىمى ءۇشىن كۇرەستە بۇگىنگى زامان تىلىمەن ايتقاندا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولا الدى. سونىمەن قاتار ەل اعالارى ۇلتتىق بولمىستى جاڭعىرتۋ، قوعامدى وزبەكتەندىرۋ تۇرعىسىنان جالاڭ ۇراندارعا سالىنباي جۇيەلى شارۋالاردى تىندىرا الدى. ياعني سەنىم مەن نانىم سياقتى سەزىمتال سالادا تەك تىيىم سالۋمەن شەكتەلمەي، بالاما يدەولوگيا ارقىلى قاتەرلى دەرتتىڭ جولىن كەستى.

ەندەشە كەش تە بولسا وسىنداي يگى تاجىريبەنى قازاق تا قولعا العانى ءجون. سايىپ كەلگەندە ابايدى، شاكارىمدى، ماعجاندى، ءماشھۇر ءجۇسىپتى وقىپ-بىلگەن، قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنەن سۋسىنداعان، ىشكى جان-ءبىتىمى مىعىم بوپ وسكەن ۇرپاق ەشقاشان كەلىمسەك اعىمداردىڭ ارباۋىنا تۇسپەيدى.

تيىسىنشە كەرى اعىمداردىڭ بوي كوتەرۋىنە بەلگىلى دارەجەدە ەگەمەندىك العان جىلدارى قازاق ءتىلىن تەجەپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىنا مەيلىنشە قارسىلاسىپ، ەلگە ءجون سىلتەي الاتىن زيالىلاردى قىسپاققا الىپ كەلگەن رەسمي ورتالار كىنالى.

ءححى عاسىردا اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولعاندىعى، رۋحاني تۇرعىدان حالىقتىڭ قورعانسىز قالعاندىعى وسىنىڭ كەسىرى بولار.

ماسەلەنىڭ كەلەسى تۇسى قوعامداعى ادىلدىك پەن تەڭدىك سەكىلدى قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ادەتتە ەكسترەميزمگە ءبىرىنشى كەزەكتە بۋىنى قاتپاعان، اقىل-ەسى تولىسپاعان جاستارمەن قاتار كۇندەلىكتى ومىردە ادىلدىك تاپپاي اشىنعان، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرە الماي كۇيزەلگەن جاندار بەيىم تۇرادى. تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، جەكەلەگەن ەلدەردە ەكسترەميستىك قوزعالىستاردىڭ تارالۋىنا اناعۇرلىم يكەم جەرلەر ول نەگىزىنەن العاندا – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالى مۇشكىل اۋداندار مەن ەلدى مەكەندەر، مادەنيەت پەن ءبىلىم وشاقتارىنا كەمتار مونوقالاشىقتار، تۇرمەلەر، ت.ب. دەمەك ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ، جۇمىسپەن، تۇرعىن ۇيمەن، الەۋمەتتىك باسپالداقتارمەن قامتۋ، اركىمنىڭ زاڭ الدىنداعى تەڭدىگىن باياندى ەتۋ، ازاماتتىق حۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى شەكتەمەۋ، يماندىلىققا بەت بۇرۋ سياقتى شارالار قاجەت.

ارينە، اتالعان ماقساتقا جەتۋ ءبىر-ەكى جىلدىڭ ءىسى ەمەس، اسىرەسە ونىسى جىلدار، ءتىپتى ونجىلدىقتار بويىندا ەسكەرىلمەي كەلگەنىن نازارعا الساق. دەسە دە ۇزاق مەرزىمدە وركەندەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باسقا جول جوق.

راسۋل جۇمالىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz