Kenes Odaghynyng kýireuining 25 jyldyghyna arnalghan is-sharada onyng birinshi әm songhy preziydenti M.Gorbachev jurnalisterding ózine qoyghan «KSRO qalpyna keltiru mýmkin be?», degen saualyna: «Men Odaq ýshin sonyna deyin tyrmystym. Odaqty reformalau, janghyrtu әri mýmkin, әri qajet edi... Kenes odaghyna – joq desem, Odaqqa – iә deymin. Jana Odaq búrynghy shekarasy, búrynghy qúramy boyynsha erikti týrde qúryluy kerek dep sanaymyn», - dep mәlimdegen bolatyn.

Al, 2014 jyly, Djimmy Karter preziydent bolghan kezde onyng sayasy kenesshisi bolghan, «80 jyldardyng sonynda KSRO qúlaydy», dep ashyq mәlimdegen Zbignev Bjezinskiy Putinning Qyrymdy basyp aluyna baylanysty jurnalister saualyna: «Ol HH ghasyrdyng úly qyrghyny dep Kenes Odaghynyng kýireuin aitty. Oy jýgirtip qaranyzdar búnyng astarynda ne jatyr? Birinshi dýniyejýzilik soghys – milliondardy jalmady. Ekinshi dýniyejýzilik soghys – milliondardyng ómirin qidy, búghan Holokostty qosynyz. Adamzat balasyn yadrolyq apat qauipimen qúrtyp jibere jazdaghan – qyrghiy-qabaq soghys taghy bar. Jo-joq, ózi KGB-nyng qúpiya tynyshysy bolghan oghan búnyng bәri joq bolghan memleketke qaraghanda esh manyzdy emes. Ol Kenes Odaghyn qayta qalpyna keltirgisi keledi. Ári Ukraina – sonyng qúny. Eger ol Ukrainany óz uysyna týsire alsa, onda ol óz armanyn jýzege asyrugha barynsha tyrysady», - dep jauap bergen eken.

Sodan keyin Putinning armanyna ainalghan búl taqyrypty kimder kótermedi desenizshi?!

IYә, KSRO kenes adamy sanasynan joyyluy ýshin – ony kózimen kórgen songhy jan dýniyeden ótui kerek. Batys sanksiyasy Reseyge ózining búrynghy otarlaryna aqparattyq soghysyn keninen óristetuge, el tútastyghyna syna qaghatyn mәlimdemeler jasaugha tabylmas syltau boldy. Qazir Ortalyq Aziyada, Armeniya, Ázerbayjan jәne Belaruste kenestik dәuirden qalghan ýsh belgi: kenestik burokrattyq apparat múragerligi, ghylym-bilim salasyndaghy tildik russizm jәne tek Mәskeuge ghana qaraytyn orys Proslav Shirkeui saqtalyp otyr.

Tildik russizmnen tek Armeniya men Ázerbayjan ghana qútyla aldy. Ortalyq Aziya men Belarus ilim-bilimi ana tilderinde onsha óristep damymay, ghylymiy-tehnikalyq kóresini kórip keledi. Osylaysha búrynghy odaqtas respublikalardyng 8-i Reseyding «imperiyalyq ómirlik mýddesinin» aimaghyna ainaldy. Búl arada osy memleketterdegi jergilikti elitanyng kezinde Reseyde bilim aluy – eng basty faktor bolyp tabylatyndyghyn da eskergenimiz jón. Ári KSRO-nyng orysshyl moduli TMD da, basqada búrynghy metropoliyamen aradaghy sayasiy-әskery jәne ekonomikalyq odaqtar da atalghan elder ýshin asa qauipti geosayasy faktor bolyp sanalady.

Búghan kekildiler esh kónbedi. Jerinen aiyrylsa da, últtyq namysynan aiyrylghan joq. Osy orayda, ukrain jurnaliysi Roman Simbaluk: «KSRO-ny kórinen túrghyzyp tiriltu ýshin Reseyge 1991 jylghy kýireudi zansyz dep mәlimdeui kerek. Sodan keyin Mәskeu búryn Kenes Odaghy baqylauynda bolghan aimaqtarda soghys otyn tútandyrady...  mysal ýshin túp-tura Donbastaghyday», - deydi. 

Biz qansha jerden tәuelsizdik aldyq desek te Reseyding «úzyn – arqan, keng –túsau» shyrmauyndamyz. Osy shyrmaudan qútyla almay jýrgende Resey sayatkerleri songhy bes jyldan beri ese qaytarushy «revanshizm» jolyna myqtap týsti. Búryn tek «Kremli sandughashtary» Jirinovskiy, Zuganov, Limonov, Bogdasarov, Kalashnikov, Juravlev, Soloviev, Skabeeva, Kiyselev siyaqty jeke sayatkerler men BAQ serkeleri ghana sóz etetin bolsa, endi Resey Preziydenti әlemge jar sala ashyq mәlimdey bastady. 

Sonymen Reseyding «imperiyalyq ómirlik mýddesinin» bir tarmaghy Ortalyq Aziya aimaghy elderining tәuelsizdigine qatysty songhy bes jyl ishinde ne aitylyp, ne qoyyldy. Soghan shamaly toqtala keteyik. 

Bes jyl boyy «KSRO dep» kókushilerding imperiyalyq ambisiyalaryna may qúighan faktor aty anyzgha ainalghan AQSh kóripkeli Edgar Keystin: «XXI ghasyrdyng basynda Kenes Odaghy qayyra týleydi. Reseyge kýn-ray men jer renining tosyn apattary ózgelerge qaraghanda az zardabyn tiygizedi», degen sandyraghy boldy. Orys әlemi men Reseylikterding sanasyn ulap jatqan: «Mir podhodit k globalinoy voyne. Nado vossozdati SSSR», «Vossozdanie SSSR - nesbytochnaya mechta» jәne «Pochemu narody SSSR gotovy k obediynenii?» syndy taqyryptar boyynsha jazylghan materialdardy әm teleshoulardyng sanynan janyla bastadyq. Ár jyl sayyn osy mәsele boyynsha óz oiy men pikirin ortagha salyp, Ortalyq Aziya elderine ses kórsetushiler sany eselep arta týsti.

Solardyng qataryna jatatyn Aymaqtyq problemalar Institutynyng diyrektory Dmitriy Juravlev, resey diplomaty, sayasattanushy, tarih ghylymdarynyng doktory, MGU-ding halyqaralyq sayasat kafedrasynyng mengerushisi, «Za novyy sosializm» qozghalysynyng jetekshisi Nikolay Platoshkinder: «Respublikalar KSRO qúramynan zansyz shyqty», degen tezisti ústanyp keledi.

Atalghan sandughashtardyng barylghy da birining auzyna biri týkirip qoyghanday kópten beri aitatyn taghy bir sandyraghy 17 nauryz 1991 jylghy referendum qorytyndysyn algha tartyp, «KSRO-ny halyq qalaydy, al, jergilikti elita – qarsy», degen ústanymy óz nәtiyjesin berip, RF júrtshylyghy olardyng mýlәiim ótirigine kәmil sene bastady. Búryn tek Euraziyalyq ekonomikalyq odaqty mise tútushylar endi: «Euraziyalyq ekonomikalyq odaq  degenimiz – búl tengesin joghaltqysy kelmeytin, orystarmen birge bolghysy da kelmeytin әm orys pen armerikalyqtarmen terezesi teng boludy qalaytyn qazaqtargha arnalghan keri sheginis», degendi algha tarta bastady. 

Osydan bir jyl búryn sayasatker, «Krymskiy proekt» eksperttik tobynyng jetekshisi Igori Ryabov: «Mening oiymsha, kelesi jyly jaqyn aralyqta Resey manyna Putin biriktire bastaytyn әldebir ýlken missiyanyng nyshan-belgisin angharatyn bolamyz. Óz oiymsha, búl búryn Kenester Odaghy dep atalghan memleketting qayyra týleuining jarqyn nyshany bolyp tabylady. Búl qayta qalpyna keltirilu respublikalardy reintegrasiyalap, qazirgige qaraghanda әldebir berik odaqpen biriktiredi», degen oy aitady. 

2010 jyldardan keyingi Kenes Odaghyn qalpyna keltiru prosesining birinshi ýmitkeri – Belarus, odan keyin Resey qúshaghyna Qyrghyzstan, Shyghys Ukraina, Armeniya, Qazaqstan oralady-mys. Derbes ómir sýre almaghan Gýrjistanda adasyp kelip ýiirin tabady degen pikirlerde janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketkendgi de jasyryn emes.

Osynday bassyzdyqtargha Ukrainadan basqa birde-bir memleket toytarys bermey keledi. Sondyqtan Reseyding betimen ketken sayasatkerleri elimizding tәuelsizdigine qatysty oiyna ne kelse sony aitatyn boldy. Bir sózben aitqanda Oralyq Aziya biyligi tarapynan «qoy der qoja, әy der әje» tabylmay túr.

2016 jyldan bastap Arsen Movsesyan «halyqtyq sosializm» men «taptyq sosializm» terminderin esh shatastyrugha bolmaydy, dep ózi jobalaghan SSSR-21-ding matematikalyq esepteulerin, әleumettik qaghidattaryn algha tarta bastady. 

Eng soraqysy 2016 jyldyng 24 jeltoqasyndaghy Resey, Ukraina, Belorus, Moldova, Qyrghyzstan, Estoniya, Donbastyng ókilderi әm Sajy Umalatova bastaghan búrynghy KSRO Halyq deputatary men RF Memlekettik Dumasynyn  deputaty Evgeniy Fyodorovtardyng qatysuymen qol qoyylyp jazylghan «KSRO-nyng shekarasyn qalpyna keltiru rezolusiyasynyng Jobasy» boldy. 

Songhy 5 jyldaghy KSRO-ny kókseushilerding tizimin soza beruge bolady. 

Batys pen AQSh-ta da sayasatkerler tarapynan Resey qaru qoldanyp, qorqytyp-ýrkitip «KSRO-ny qalpyna keltire ala ma?» degen saual qoyyla bastady. Búghan berilgen jauaptan tóbe shashyng tik túrady eken. Sarapshylar әskery tehnikalyq jaqtan Putindik Reseyding búrynghy KSRO elderin bir tudyng astyna jinay alady, dep esepteydi. Ol ýshin eshkimge jaltaqtamay, ketetin shyghyn men qarjy jaghynan alandaymay jedel iske kirise boldy. 

Putin mәlimdemesi biylikke ghana emes, elimizdegi sayasy partiyalar men qozghalystargha oy saldy. Qytaygha nota tapsyrghanday biz RF nota tapsyra alamyz ba? 

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz