كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارادا ونىڭ ءبىرىنشى ءام سوڭعى پرەزيدەنتى م.گورباچەۆ جۋرناليستەردىڭ وزىنە قويعان «كسرو قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن بە؟»، دەگەن ساۋالىنا: «مەن وداق ءۇشىن سوڭىنا دەيىن تىرمىستىم. وداقتى رەفورمالاۋ، جاڭعىرتۋ ءارى مۇمكىن، ءارى قاجەت ەدى... كەڭەس وداعىنا – جوق دەسەم، وداققا – ءيا دەيمىن. جاڭا وداق بۇرىنعى شەكاراسى، بۇرىنعى قۇرامى بويىنشا ەرىكتى تۇردە قۇرىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن»، - دەپ مالىمدەگەن بولاتىن.

ال، 2014 جىلى، دجيممي كارتەر پرەزيدەنت بولعان كەزدە ونىڭ ساياسي كەڭەسشىسى بولعان، «80 جىلداردىڭ سوڭىندا كسرو قۇلايدى»، دەپ اشىق مالىمدەگەن زبيگنەۆ بجەزينسكي ءپۋتيننىڭ قىرىمدى باسىپ الۋىنا بايلانىستى جۋرناليستەر ساۋالىنا: «ول حح عاسىردىڭ ۇلى قىرعىنى دەپ كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىن ايتتى. وي جۇگىرتىپ قاراڭىزدار بۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس – ميلليونداردى جالمادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس – ميلليونداردىڭ ءومىرىن قيدى، بۇعان حولوكوستتى قوسىڭىز. ادامزات بالاسىن يادرولىق اپات قاۋىپىمەن قۇرتىپ جىبەرە جازداعان – قىرعي-قاباق سوعىس تاعى بار. جو-جوق، ءوزى كگب-نىڭ قۇپيا تىڭىشىسى بولعان وعان بۇنىڭ ءبارى جوق بولعان مەملەكەتكە قاراعاندا ەش ماڭىزدى ەمەس. ول كەڭەس وداعىن قايتا قالپىنا كەلتىرگىسى كەلەدى. ءارى ۋكراينا – سونىڭ قۇنى. ەگەر ول ۋكراينانى ءوز ۋىسىنا تۇسىرە السا، وندا ول ءوز ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا بارىنشا تىرىسادى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

سودان كەيىن ءپۋتيننىڭ ارمانىنا اينالعان بۇل تاقىرىپتى كىمدەر كوتەرمەدى دەسەڭىزشى؟!

ءيا، كسرو كەڭەس ادامى ساناسىنان جويىلۋى ءۇشىن – ونى كوزىمەن كورگەن سوڭعى جان دۇنيەدەن ءوتۋى كەرەك. باتىس سانكتسياسى رەسەيگە ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتارلارىنا اقپاراتتىق سوعىسىن كەڭىنەن ورىستەتۋگە، ەل تۇتاستىعىنا سىنا قاعاتىن مالىمدەمەلەر جاساۋعا تابىلماس سىلتاۋ بولدى. قازىر ورتالىق ازيادا، ارمەنيا، ازەربايجان جانە بەلارۋستە كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ءۇش بەلگى: كەڭەستىك بيۋروكراتتىق اپپارات مۇراگەرلىگى، عىلىم-ءبىلىم سالاسىنداعى تىلدىك رۋسسيزم جانە تەك ماسكەۋگە عانا قارايتىن ورىس پروسلاۆ شىركەۋى ساقتالىپ وتىر.

تىلدىك رۋسسيزمنەن تەك ارمەنيا مەن ازەربايجان عانا قۇتىلا الدى. ورتالىق ازيا مەن بەلارۋس ءىلىم-ءبىلىمى انا تىلدەرىندە ونشا ورىستەپ دامىماي، عىلىمي-تەحنيكالىق كورەسىنى كورىپ كەلەدى. وسىلايشا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ 8-ءى رەسەيدىڭ «يمپەريالىق ومىرلىك مۇددەسىنىڭ» ايماعىنا اينالدى. بۇل ارادا وسى مەملەكەتتەردەگى جەرگىلىكتى ەليتانىڭ كەزىندە رەسەيدە ءبىلىم الۋى – ەڭ باستى فاكتور بولىپ تابىلاتىندىعىن دا ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءارى كسرو-نىڭ ورىسشىل ءمودۋلى تمد دا، باسقادا بۇرىنعى مەتروپوليامەن اراداعى ساياسي-اسكەري جانە ەكونوميكالىق وداقتار دا اتالعان ەلدەر ءۇشىن اسا قاۋىپتى گەوساياسي فاكتور بولىپ سانالادى.

بۇعان كەكىلدىلەر ەش كونبەدى. جەرىنەن ايىرىلسا دا، ۇلتتىق نامىسىنان ايىرىلعان جوق. وسى ورايدا، ۋكراين ءجۋرناليسى رومان تسيمباليۋك: «كسرو-نى كورىنەن تۇرعىزىپ ءتىرىلتۋ ءۇشىن رەسەيگە 1991 جىلعى كۇيرەۋدى زاڭسىز دەپ مالىمدەۋى كەرەك. سودان كەيىن ماسكەۋ بۇرىن كەڭەس وداعى باقىلاۋىندا بولعان ايماقتاردا سوعىس وتىن تۇتاندىرادى...  مىسال ءۇشىن تۇپ-تۋرا دونباستاعىداي»، - دەيدى. 

ءبىز قانشا جەردەن تاۋەلسىزدىك الدىق دەسەك تە رەسەيدىڭ «ۇزىن – ارقان، كەڭ –تۇساۋ» شىرماۋىندامىز. وسى شىرماۋدان قۇتىلا الماي جۇرگەندە رەسەي ساياتكەرلەرى سوڭعى بەس جىلدان بەرى ەسە قايتارۋشى «رەۆانشيزم» جولىنا مىقتاپ ءتۇستى. بۇرىن تەك «كرەمل ساندۋعاشتارى» جيرينوۆسكي، زيۋگانوۆ، ليمونوۆ، بوگداساروۆ، كالاشنيكوۆ، جۋراۆلەۆ، سولوۆەۆ، سكابەەۆا، كيسەلەۆ سياقتى جەكە ساياتكەرلەر مەن باق سەركەلەرى عانا ءسوز ەتەتىن بولسا، ەندى رەسەي پرەزيدەنتى الەمگە جار سالا اشىق مالىمدەي باستادى. 

سونىمەن رەسەيدىڭ «يمپەريالىق ومىرلىك مۇددەسىنىڭ» ءبىر تارماعى ورتالىق ازيا ايماعى ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى سوڭعى بەس جىل ىشىندە نە ايتىلىپ، نە قويىلدى. سوعان شامالى توقتالا كەتەيىك. 

بەس جىل بويى «كسرو دەپ» كوكۋشىلەردىڭ يمپەريالىق امبيتسيالارىنا ماي قۇيعان فاكتور اتى اڭىزعا اينالعان اقش كورىپكەلى ەدگار كەيستىڭ: «XXI عاسىردىڭ باسىندا كەڭەس وداعى قايىرا تۇلەيدى. رەسەيگە كۇن-راي مەن جەر رەڭىنىڭ توسىن اپاتتارى وزگەلەرگە قاراعاندا از زاردابىن تيگىزەدى»، دەگەن ساندىراعى بولدى. ورىس الەمى مەن رەسەيلىكتەردىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتقان: «مير پودحوديت ك گلوبالنوي ۆوينە. نادو ۆوسسوزدات سسسر»، «ۆوسسوزدانيە سسسر - نەسبىتوچنايا مەچتا» جانە «پوچەمۋ نارودى سسسر گوتوۆى ك وبەدينەنيۋ؟» سىندى تاقىرىپتار بويىنشا جازىلعان ماتەريالداردى ءام تەلەشوۋلاردىڭ سانىنان جاڭىلا باستادىق. ءار جىل سايىن وسى ماسەلە بويىنشا ءوز ويى مەن پىكىرىن ورتاعا سالىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە سەس كورسەتۋشىلەر سانى ەسەلەپ ارتا ءتۇستى.

سولاردىڭ قاتارىنا جاتاتىن ايماقتىق پروبلەمالار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دميتري جۋراۆلەۆ, رەسەي ديپلوماتى، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مگۋ-ءدىڭ حالىقارالىق ساياسات كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «زا نوۆىي سوتسياليزم» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى نيكولاي پلاتوشكيندەر: «رەسپۋبليكالار كسرو قۇرامىنان زاڭسىز شىقتى»، دەگەن تەزيستى ۇستانىپ كەلەدى.

اتالعان ساندۋعاشتاردىڭ بارىلعى دا ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي كوپتەن بەرى ايتاتىن تاعى ءبىر ساندىراعى 17 ناۋرىز 1991 جىلعى رەفەرەندۋم قورىتىندىسىن العا تارتىپ، «كسرو-نى حالىق قالايدى، ال، جەرگىلىكتى ەليتا – قارسى»، دەگەن ۇستانىمى ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، رف جۇرتشىلىعى ولاردىڭ ءمۇلايىم وتىرىگىنە كامىل سەنە باستادى. بۇرىن تەك ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى مىسە تۇتۋشىلار ەندى: «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق  دەگەنىمىز – بۇل تەڭگەسىن جوعالتقىسى كەلمەيتىن، ورىستارمەن بىرگە بولعىسى دا كەلمەيتىن ءام ورىس پەن ارمەريكالىقتارمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋدى قالايتىن قازاقتارعا ارنالعان كەرى شەگىنىس»، دەگەندى العا تارتا باستادى. 

وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ساياساتكەر، «كرىمسكي پروەكت» ەكسپەرتتىك توبىنىڭ جەتەكشىسى يگور ريابوۆ: «مەنىڭ ويىمشا، كەلەسى جىلى جاقىن ارالىقتا رەسەي ماڭىنا پۋتين بىرىكتىرە باستايتىن الدەبىر ۇلكەن ميسسيانىڭ نىشان-بەلگىسىن اڭعاراتىن بولامىز. ءوز ويىمشا، بۇل بۇرىن كەڭەستەر وداعى دەپ اتالعان مەملەكەتتىڭ قايىرا تۇلەۋىنىڭ جارقىن نىشانى بولىپ تابىلادى. بۇل قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋ رەسپۋبليكالاردى رەينتەگراتسيالاپ، قازىرگىگە قاراعاندا الدەبىر بەرىك وداقپەن بىرىكتىرەدى»، دەگەن وي ايتادى. 

2010 جىلداردان كەيىنگى كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرۋ پروتسەسىنىڭ ءبىرىنشى ۇمىتكەرى – بەلارۋس، ودان كەيىن رەسەي قۇشاعىنا قىرعىزستان، شىعىس ۋكراينا، ارمەنيا، قازاقستان ورالادى-مىس. دەربەس ءومىر سۇرە الماعان گۇرجىستاندا اداسىپ كەلىپ ءۇيىرىن تابادى دەگەن پىكىرلەردە جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتكەندگى دە جاسىرىن ەمەس.

وسىنداي باسسىزدىقتارعا ۋكراينادان باسقا بىردە-ءبىر مەملەكەت تويتارىس بەرمەي كەلەدى. سوندىقتان رەسەيدىڭ بەتىمەن كەتكەن ساياساتكەرلەرى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى ويىنا نە كەلسە سونى ايتاتىن بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ورالىق ازيا بيلىگى تاراپىنان «قوي دەر قوجا، ءاي دەر اجە» تابىلماي تۇر.

2016 جىلدان باستاپ ارسەن موۆسەسيان «حالىقتىق سوتسياليزم» مەن «تاپتىق سوتسياليزم» تەرميندەرىن ەش شاتاستىرۋعا بولمايدى، دەپ ءوزى جوبالاعان سسسر-21-ءدىڭ ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋلەرىن، الەۋمەتتىك قاعيداتتارىن العا تارتا باستادى. 

ەڭ سوراقىسى 2016 جىلدىڭ 24 جەلتوقاسىنداعى رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋس، مولدوۆا، قىرعىزستان، ەستونيا، دونباستىڭ وكىلدەرى ءام ساجي ۋمالاتوۆا باستاعان بۇرىنعى كسرو حالىق دەپۋتاتارى مەن رف مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ  دەپۋتاتى ەۆگەني فيودوروۆتاردىڭ قاتىسۋىمەن قول قويىلىپ جازىلعان «كسرو-نىڭ شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرۋ رەزوليۋتسياسىنىڭ جوباسى» بولدى. 

سوڭعى 5 جىلداعى كسرو-نى كوكسەۋشىلەردىڭ ءتىزىمىن سوزا بەرۋگە بولادى. 

باتىس پەن اقش-تا دا ساياساتكەرلەر تاراپىنان رەسەي قارۋ قولدانىپ، قورقىتىپ-ۇركىتىپ «كسرو-نى قالپىنا كەلتىرە الا ما؟» دەگەن ساۋال قويىلا باستادى. بۇعان بەرىلگەن جاۋاپتان توبە شاشىڭ تىك تۇرادى ەكەن. ساراپشىلار اسكەري تەحنيكالىق جاقتان پۋتيندىك رەسەيدىڭ بۇرىنعى كسرو ەلدەرىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناي الادى، دەپ ەسەپتەيدى. ول ءۇشىن ەشكىمگە جالتاقتاماي، كەتەتىن شىعىن مەن قارجى جاعىنان الاڭدايماي جەدەل ىسكە كىرىسە بولدى. 

پۋتين مالىمدەمەسى بيلىككە عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستارعا وي سالدى. قىتايعا نوتا تاپسىرعانداي ءبىز رف نوتا تاپسىرا الامىز با؟ 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz