1991 jyl. Kenes Odaghynyng shatqalaqtap túrghan kezi. Baltyq jaghalauynyng elderi 70-jyldyq bodandyqtan óz betimen qútylyp, egemendigin әp-sәtte jariyalap jiberdi. Tәuelsizdikter paradynyng toqtay qoymasyn sezgen KSRO preziydenti Mihail Gorbachev Kenes Odaghynyng bolashaghyn anyqtaytyn zang jobasyn úsyndy. Talqylau bastaldy. Almatydaghy Medeu audany komsomol komiytetining birinshi hatshysy retinde men de sol jobany oqyp, Gorbachevting jobasyna qarsylyq bildirip, maqala jazdym. Ony sol kezdegi «Azat» atty (Batyrhan Dәrimbet basqarghan) eng tanymal tәuelsiz gazeti bir bet etip basyp ta jiberdi. Maqalanyng aty – «Egemendikti elemegendik» bolatyn...

Mine, sodan beri 20 jyl ótipti. Kóp ózgeris boldy. Biraq ta, ókinishke oray, taghy da osy ispettes maqala jazugha mәjbýrmin. Nege?

Sebebi mynada: keshegi KSRO aumaghyndaghy egemen elderdi jana eles – Euraziya elesi kezip jýr. Sol eles kórshi Reseyding eski-bolashaq preziydenti Putinning arqasynda janasha keyipke enip, kýn sayyn naqtylanyp barady.

«Izvestiya» gazetinde jariyalanghan Putinning atyshuly maqalasynyng jariyalanuy múng edi, sharua tez-aq ynghaylanyp ketti! «2013jyldyng ózinde EAO qúrylady»degen mәlimdemeler aityla bastady...

«Keden boldy,

Keden neden boldy?»

1991 jyl. Kenes Odaghynyng shatqalaqtap túrghan kezi. Baltyq jaghalauynyng elderi 70-jyldyq bodandyqtan óz betimen qútylyp, egemendigin әp-sәtte jariyalap jiberdi. Tәuelsizdikter paradynyng toqtay qoymasyn sezgen KSRO preziydenti Mihail Gorbachev Kenes Odaghynyng bolashaghyn anyqtaytyn zang jobasyn úsyndy. Talqylau bastaldy. Almatydaghy Medeu audany komsomol komiytetining birinshi hatshysy retinde men de sol jobany oqyp, Gorbachevting jobasyna qarsylyq bildirip, maqala jazdym. Ony sol kezdegi «Azat» atty (Batyrhan Dәrimbet basqarghan) eng tanymal tәuelsiz gazeti bir bet etip basyp ta jiberdi. Maqalanyng aty – «Egemendikti elemegendik» bolatyn...

Mine, sodan beri 20 jyl ótipti. Kóp ózgeris boldy. Biraq ta, ókinishke oray, taghy da osy ispettes maqala jazugha mәjbýrmin. Nege?

Sebebi mynada: keshegi KSRO aumaghyndaghy egemen elderdi jana eles – Euraziya elesi kezip jýr. Sol eles kórshi Reseyding eski-bolashaq preziydenti Putinning arqasynda janasha keyipke enip, kýn sayyn naqtylanyp barady.

«Izvestiya» gazetinde jariyalanghan Putinning atyshuly maqalasynyng jariyalanuy múng edi, sharua tez-aq ynghaylanyp ketti! «2013jyldyng ózinde EAO qúrylady»degen mәlimdemeler aityla bastady...

«Keden boldy,

Keden neden boldy?»

Kez kelgen bastama sebepsiz payda bolmaydy. EAO iydeyasynyng dýniyege keluining basty sebebi bizde emes, Reseyde. Dәlirek aitsaq, Putinde.

Onyng tandemining (Medvedevpen birge) Reseydi basqarghanyna ýsh preziydenttik merzim tolypty. Alda qos saylau – parlamenttik jәne preziydenttik doda. Mәskeudegi Sadovoe koliso ishi men Rublevkada jaghday jaqsy shyghar. Al qalghan 150 million reseylikting túrmysy jaqsardy dep aitu qiyndau. Ekonomikada, әleumettik salada qordalanghan problema shash etekten.

Ne istemek kerek? Taghy da әleumettik uәdelerdi ýiip tógu qiyn. Áne, Reseyding ejelgi Qarjy ministri Kudrinning ózi, preziydentting budjettik sayasatymen kelispey, ornynan ketti, onyng ýstine memleket qarjysynyng júmsaluyn ashyq synaudy bastady.

Sayasy tehnologiya zandary boyynsha saylaushylardyng nazaryn kýndelikti qiyndyqtardan basqa jaqqa audaryp, erekshe bir iydeya úsynu kerek. EAO bastamasy «qúlannyng qasuyna, myltyqtyng basuy» siyaqty bop túrghany. Onyng ýstine búl iydeya keshegi reseyding imperiyalyq psihologiyasyna da jaqyn. Reseyding shashylyp-tógilgenin qayta jinaushy («cobirateli zemeli») degen ataqqa ie boludan Putin de ket  әri emes siyaqty.

Mine, EAO iydeyasynyng 2011-jyldyng kýzinde qayta sheshek atuynyng bas sebebi osy!

Búghan qosa osy bastama arqyly Resey ózining týpkilikti mýddesindegi biraz sharuasyn sheship alady.

Birinshiden, ekonomikalyq, aumaqtyq, әskery әleueti men adamy resurstary Qazaqstannan on ese ýlken kórshimizding osy Odaqtyng sózsiz jetekshisi bolary anyq. Ony biz byltyr qúrylghan Keden Odaghynyng ózinen kórip otyrmyz!

Ekinshiden, Resey ónerkәsibi óndirgen (múnay men gazdan basqa) tauarlardy Europa men Amerikada satyp ala qoymas, al jenildik baghamen EAO-gha mýshe elderde olargha keng bazar ashylady da! Óz tauar óndirushisine memlekettik proteksionizm degen osy! Aqorda ýlgi alsyn qolynan kelse!

Ýshinshiden, Birynghay ekonomikalyq kenistikting ortaq valutasy turaly kezinde Reseyding birinshi viyse-premieri Shuvalov aitqan sózdi Aqorda joqqa shygharghan joq әli. Álde, sol valuta tenge bolady dep dәmelenip jýr me? Tól rubliding abyroyyn qoldaghan Putindi qoldamaghandy, reseylikter kimdi qoldaydy endi?!

Tórtinshiden, EAO-nyng geosayasy astary taghy bar. Reseyding syrtqy shekarasy formalidy týrde úlghaymaydy dep kim aita alady endi?

Besinshiden, Putin myrzanyng aituynsha, endi EAO Euroodaqpen tikeley kelissóz jýrgize alady. Endi oilap kórinizshi, sol dialogtyng moderatory kim bolady: Lavrov pa, әlde bizding Qazyhanov pa?

Odaq degening – ortaq degenin...

Qarap otyrsanyz, Resey ýshin plus bolyp tabylatyn jәitterding bәri EAO-gha mýshe bolatyn elderge minus bop tabylady. Sondyqtan da jogharyda keltirilgen dәiekterdi qaytalamay-aq qoyayyn.

Tek qosatyn eki manyzdy jәitim bar.

Birinshiden, Qazaqstan basshylyghy nege osy kýnge deyin Tәuelsizdigimizding týpnegizine tikeley әser etetin osynau manyzdy betbúrysqa tiyisti bagha bergen joq (Sankt-Peterbordaghy Qazaqstan Ýkimeti basshysynyng jalpylama da jalpaqsheshey sózderin esepke almay-aq qoyalyq)? Meninshe, onyng eki sebebi bar. O bastan preziydent Nazarbaevtyng atymen baylanystyrylghan EAO iydeyasy kórshi memleket basshysynyng atynan jarq etip jariya etiluine Aqorda ne aitaryn bilmey abdyrap qalghan siyaqty. Algha tartsa, ógiz óledi, keyin tartsa, arba synadynyng keri. Onyng ýstine, búghan deyin qosylugha kejegesi keyin tartyp kelgen memleket basshylary bir auyzdan Euraziyalyq Odaq iydeyasyn quattap, qos qoldaryn kótere bastady. Elbasymyzdyng bastamasyn asa qolday qoymaghan basqa elbasylar Putinning sózinen keyin bir týnde «euraziyashyl» bop ketkenin Aqorda qalay týsindirmek?!

Ekinshi jәit múnan góri terenirek.

Tәuelsizdigimiz ózining 20 jyldyghy qarsanynda ýlken tandaudyng aldynda túr! Ne biz ghalamdanyp bara jatqan aluan-týrli mýddeler men maqsattary bar bәsekeles elder arasynda qiyn bolsa da, derbes jýrip óz ornymyzdy oiyp alamyz. Ne bayaghy taz qalpymyzgha týsip, kýshi men quaty basym basqa bireuding shylauynda qalamyz.

Mәselen, әskery saladaghy Odaqtyng poshymy qanday bolmaq? Óz IJÓ-ning 4 payyzdayyn әskery salagha júmsamaqshy kórshimizding armiyasynyng kólenkesi bizdi bylay qoyghanda, Úly Qytay qabyrghasyn jauyp túr emes pe? Generaldary kýnde auysatyn bizding әskerding Astanada parad ótkizuden basqagha qolynan ne keledi eken?

Jaghdaydyng qúityrqylyghy mynada: qazir EAO iydeyasyn syngha alghan kez kelgen adam (meni de resmy nasihat solardyng qataryna qosary haq) «integrasiyanyng qas jauy», «ózara yntymaqtastyqtyng dúshpany» retinde qabyldanuy әbden mýmkin.

Biraq, auzy kýigen ýrip ishedi! 70 jyl boyyna Kremlige tәueldi bop kelgen Qazaqstan da býginde jeti ólshep, bir pishui qajet!

Óitkeni basqasyn bilmeymin, dәl Qazaqstan ýshin әli de basy ashylmaghan birneshe basty saual bar.

Elimizding týpkilikti ekonomikalyq mýddesi túrghysynan osy odaqtar – Kedendik, Birynghay ekonomikalyq jәne de Euraziyalyq – bizge tiyimdi me, joq pa? Bәlkim, Reseymen kórshiles yntymaqtastyq ýshin qysqa merzimdi kezenge búl qadam dúrys ta bolar. Biraq, strategiyalyq túrghydan alghanda she? Kim osyny taldap, saralap jatyr?

Ony aityp jatqan sebebim mynau: bizde basqa da strategiyalyq әriptester bar emes pe? Euroodaq, AQSh degendey. Basqasyn aitpaghanda, Keden Odaghynda birge jýrgen Reseyding ózi kýni erteng Dýniyejýzilik sauda úiymyna mýshe bolghaly jatyr. Al biz she? Osy úiymnyng bosaghasynda әli de telmirip jýre bermekpiz be?

Ekinshi saualdyng syrtqy sayasattyq mazmúny mynada: ortaq Odaq diplomatiyada ortaq pozisiya boluyn talap etedi. Reseydin, EAO-gha mýshe bolatyn basqa elderding ózderining týp mýddeleri bar. Key jaghdayda olar bir-birine sәikes emes. Reseyding Euroodaq, AQSh sekildi alpauyttarmen qarym-qatynasynda ózining erekshe ústanymdary taghy bar. Eki týie sýikense, kim óletini belgili emes pe Aqordadaghy bilgishterge? Onyng ýstine osynyng bәri Qazaqstannyng jan-jaqty baghytta ózine ghana tiyimdi derbes sayasat ústanuyna kedergi bolmay ma?

Ýshinshi súraqtyng taza sayasy mәni bar. Jasyratyny joq, ishki sayasatta Reseyding postelisindik kezende basshylyqqa alghan óz tandauy bar. Yaghni, tandemokratiya formasynda jýzege asyrylyp otyrghan biylik sóz jýzinde auysqanymen, is jýzinde bir klannyng qolynda qalyp otyr. Tandemning taqta otyrghanyna 12 jyldan asty, endi taghy da sonday merzimdegi anyq perspektiva alda túr. Kremlidegi biylikting auyspauynyng teris dәstýri Qazaqstandaghy soghan úqsas jaghdaygha qanday әser etpek? Mәselen, biz aityp jýrgen parlamenttik-preziydenttik jýiege kóshuge Resey basshylyghy qarsy. Sol qarsylyghyn bizding elge de qatysty bildirip jatsa she? EAO qúramynda jetekshi roli atqarmaq Reseyding búl pikirine Aqorda qarsy shyghyp, óz degenin isteydi degenge men sene qoymaspyn!

Tórtinshi saual qarapayym bolsa da, qiyn. Daghdarystyng әlem ekonomikasynyng nebir myqtylaryn tәubasyna kelterip qana qoymay, mandaydan bir qoyghanday esengiretip jatqanyn kórip jatyrmyz. Euroodaqtyng ózi Grekiyany qútqaramyz dep osy kýnge deyin әlek. Italiya, Ispaniya, Portugaliyanyng reytingteri tómendetilude.

Al EAO-gha mýshe bolmaq elderding jaghdayy she? Erteng ózimizding Marchenko aitqanday, daghdarystan shyghu ýshin júmsalmaq 20 milliard dollarymyzdyng ýstine, EAO-daghy әriptesterimizge qol úshyn beru ýshin taghy da milliardtar qúyamyz ba? Al Últtyq qorymyzdyng ózi 40 milliardtay ghana. Sonda ne istemekpiz?

Osyghan oray bir aitarym: Putin óz sózderinde EAO-ny Euroodaqpen kóp salystyrady. Meninshe, ol orynsyzdau.

Óitkeni, qalay degenmen, Euroodaq elderinde jalpygha ortaq demokratiyalyq prinsipter birshama qalyptasqan. Sondyqtan da olardyng ústanghan basymdyqtary kóp jaghdayda úqsas. Manyzdy jәit: olardyng ekonomikalaryna qoyylar standarttar da ortaq! Mәselen, әr memleketting budjetine qatysty búljymas eki talap bar. Yaghny Túraqtylyq pen ósu Paktisine sәikes Euroodaqqa mýshe kez kelgen elding budjet jetispeushiligi (defisiyti) ishki jalpy ónimning 3 payyzynan, al memlekettik qaryzy IJÓ-nyng 60 payyzynan aspauy tiyis. Ol shekteuden shyghyp ketseng boldy, bәlege qalasyn! Postkenestik kenistikte onday ortaq kórsetkishter qalyptasa qoyghan joq.

...Sóz joq, kez kelgen el ýshin alys-jaqyn  eldermen yntymaqtastyq auaday qajet. Onyng ýstine atam qazaqtyng alystaghy aghayyn men qasyndaghy kórshi turaly maqalynyng túrmystyq qana emes, memleketaralyq ta manyzy bar.  Men de ol jәitterdi joqqa shyghara almaymyn.

Biraq ta EAO sekildi Qazaqstannyng býgini men bolashaghy ýshin asa manyzdy jobagha asyghyp-ýsikpey, baysaldy da bayypty týrde qarauymyz kerek siyaqty. Asyghystyqtyng kókesin kýni keshe Keden odaghyna kirip ketkende kórdik. Al EAO-nyng salmaghy odan on ese auyr.

Sol ýshin jogharyda aitylghan jәitterdi eskere otyryp, osy kýnning ózinde qoghamda EAO-nyng bolmysy turaly keng talqylau jýrgizilui tiyis. Ásirese, sheshimder qabyldau mehanizmi men memlekettik dengeyden biyik organdar turaly mәselelerding basyn ashyp aluymyz kerek!

IYә, alda qos saylau kýtip túrghan Resey búl mәseleling sheshiluin tezdetuge mýddeli. Sondyqtan da olar ýgit-nasihat, kerek deseniz, qúpiya diplomatiyanyng da qúraldaryn paydalanuy mýmkin. Al bizge ne asyghys?

Álde, Aqorda Kremlimding aldyna ózining tar shenberdegi sharttaryn qoyyp, EAO-nyng taghdyry turaly ózara kelisip qoydy ma?

Ol da mýmkin...

Ámirjan Qosanov, «AZAT» JSDP partiyasynyng bas hatshysy
«Obshestvennaya pozisiya» («DAT» jobasy), 26 qazan 2011 jyl