1945 jyly qazan aiynyng 24-i kýni AQSh, Úlybritaniya jәne Sovet odaghy syndy soghysta jengen odaqtas elderding San-Fransisko jiynnyng úigharymy boyynsha Birikken últtar úiymy qúrylyp, jarghysy qabyldandy. Osy jarghynyng 1-bólim 2-tarau 4-tarmaghynda bylay dep atap kórsetildi: «Birikken últtar úiymyna mýshe elder ózara halyqaralyq baylanysta kýsh kórsetip, qaru qoldanugha bolmaydy nemese Birikken últtar úiymynyng maqsatyna say kelmeytin әrqanday syltaumen mýshe elderding territoriyalyq tútastyghy men sayasy derbestigine núqsan keltiruine bolmaydy». Osy jarghy qabyldanghan 75 jyldan beri Birikken últtar úiymyna mýshe bolyp, ózara diplomatiyalyq qarym-qatynas ornatqan elder osy prinsipti ústanyp keledi.

Osy aralyqta dýnie qym-quyt ózgerdi. Álemdik soghystar bolmasa da ónirlik qaqtyghystar bolyp túrdy. Super derjavalar óz mýddelerin aldygha qoyyp, BÚÚ jarghylaryn attap ketken kezderi de az bolmady. AQSh BÚÚ jarghylaryn basshylyqqa alyp, Koreyagha, Vietnamgha, Irakqa, Aughanstangha, Siriyagha әsker kirgizdi. Sovet odaghy Shyghys Evropa elderine, Aughanstangha basyp kirdi. Sovettyng zandy múrageri Resey de tynysh jatqan joq. Gruziyagha, Ukrainagha әsker kirgizip, Qyrymdy anneksiyalap aldy. Qytay Koreyagha, Vietnamgha әsker kirgizdi, Indiyamen shekarada qaqtyghysty. Áriyne, osy shapqynshylyqtar men qaqtyghystardyng bәri halyqaralyq úiymdar men beybitshilikti qalaytyn halyqtardyng qatang aiyptaularyna, ekonomikalyq sanksiyalaryna úshyrady. Kisilik qúqyq, erkindik, demokratiya syndy adamzatqa ortaq qúndylyqtardyng jalpylasuy, aqparat tehnologiyasynyng qarqyndap damuy kenistikti qysqartyp, adamzat sanasyna zor ózgeris alyp keldi. Zorlyq-zombylyq azaydy. Diktatorlar ayaqtaryn andap basatyn boldy. Birinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtaghan song biraz imperiyalar ydyrap, kóptegen otar elder óz tizginin qolyna alsa, ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin de kóptegen әskery derjavalar óz iyelikterinen bas tartyp, tәuelsizdik – otar elderding úrany men múratyna ainaldy. Qyrghy qabaq soghystyng ayaqtaluy Shyghys Evropa men Sovet odaghynyng aumaghynda shyt jana memleketterdi dýniyege әkeldi. Mine osy kezden bastap, әlem sayasaty iydeologiyalyq qaqtyghystan dindik, mәdeniyettik qayshylyqqa ótti.

Imperiyalar tariyhqa ainalghan, quatty derjavalar zaman aghymymen sanasa bastaghan, әlemge ghylym men tehnikanyn, quatty ekonomikanyng óktemdigi jýre bastaghan zamanda Sin imperiyasynyng júrnaghynda ónip shyqqan burjuaziyalyq respublikany qaruly kýshpen audaryp tastap, kommunistik diktatura ornatqan, halqyn bir shybyqpen aidap, bir formada oinatqan, tipti bir qazannan as ishkizgen qytay últshyl kommunisteri qúrghan, aty respublika zaty diktatorlyq rejiym, úrpaqtary býkil baylyq pen biylikti menshiktep alghan, búl kýnde әlemde ekinshi ekonomikalyq quatty elge ainalyp, barlyq ekonomikanyn, jogharghy tehnologiyanyng jetistigin bógde oilaytyndar men óz qúqyghyn talap etetin sany az últtardy janyshtaugha, jer betinen qúrtugha tyrashtanyp otyrghan birden bir el Qytay halyq respublikasy.

Olar ashyq oily ekinshi úrpaq basshysy Den Syaopin aqsaqaldyng ortagha qoyghan reforma, esik ashu sayasaty men damyghan Batys elderining ekonomikalyq jәne jogharghy tehnologiyalyq kómegining arqasynda ýlken tabysqa jetti. Biraq, 40 jyldan keyin 5-úrpaq basshysy Sy Szinipin biylikke kelgende tarih kemesin keyinge búryp, Maonyng solshyl sayasatyn boytúmar qylyp, ózinin, partiyalastarynyng mýddesin últtyq populizmmen býrkemelep, ishki-syrtqy daghdarystyng ortasynda qaldy. Amerika men Batys kóp jyldan beri qoldanyp kele jatqan «beybit ózgertu» strategiyasyn ózgertip, 1989 jylghy Tyanianimeni qyrghynynda qoldanbaghan qatang ekonomikalyq sanksiyany qoldanugha mәjbýr boldy. Shynyn aitu kerek, búghan deyin AQSh pen Batys Qytaygha qatang shara qoldanbady. Qytaydyng qazirgi qalyptasqan territoriyalyq tútastyghy men iyelik qúqyghyn qúrmettedi. Tek demokratiya, kisilik qúqyq gumanizm túrghysynan syndar aitty, talaptar qoydy. Qytay kompartiyasynyng dara biyligine qarsy túrghan bógde oilaytyndardy, qozghalys kósemderin eline panalatty. Týrli qorlardyng atymen qarjylay kómek berdi. Dalay-lamanyn, Lu Syaobonyng Nobeli beybitshilik syilyghyn aluyna yqpal etti. Rәbiya Kadyr hanymdy Aq ýiding tórine shygharyp, búrynghy úighyr kósemderi jetpegen biyikke jetkizdi. 1989 jyly 4 mausymdaghy Tyanianimeni qandy oqighasynan keyin Batysqa sayasy baspana tilep ketken sol kezdegi Qytay kommunistik partiyasy ortalyq komiytetining birinshi hatshysy Chjao Szyainnyng kenesshisi, Qytay kommunistik partiyasy ortalyq komiytetine qarasty sayasy strategiyalyq zertteu institutynyng diyrektory Yan Szyasy myrza songhy jyldary Qytay biyligine bagha bergende bylay degen edi: «Qytay kommunistik partiyasy diktatorlyq joldan bas tartyp, erkin saylaudy jolgha qoyyp, azamattardyng qúqyghyn qúrmettese, sheteldegi barlyq demokratiyalyq kýshter birigip, konstitusiyalyq memleket qúrugha dayarmyz. Búl jóninde Tayvannyng pikiri o bastan anyq, Tiybet kósemi Dalay-lama men úighyr kósemi Rabiya Kadyr da Qytaydyng qazirgi territoriyasyn saqtay otyryp, aty-zatyna say últtyq avtonomiya bolyp biriguge dayar ekenin talay mәrte aitty. Tek búl úsynys, jobagha Qytay kompartiyasy dayar emes».

Qytay órkeniyeti әlemdegi 4 órkeniyetting ishinen býginge deyin jalghasyp otyrghan birden bir órkeniyet. Qytay jazuy payda bolghannan bastap býkil tarihyn, ainalasyndaghy elderding tarihyn óz mýddesine layyqtap, beyimdep jazyp hattap keledi. Ásirese, olarda qoghamdyq ghylym kemeline kele damyghan. Býkil tarihyn adam zertteu tarihy deuge bolady. Endi mine tarihy sananyng janghyruy, órkeniyet pen ghylymnyng týleui olardy tarih sahanasyna shyghardy. Álemdik oiyngha qatysyp, әlemdik tәrtipke óz qaghidasyn engizdi. Áriyne, Qytay kommunisteri de aqymaq emes. Olar beybit zamandaghy sayasy kýreske, diplomatiyalyq arbasugha әbden pysyp jetilgen. Biylik ýshin qan tókken 28 jylda, biylikti tartyp alghannan keyingi 70 jylda talay qiyn qystaudan jol tauyp shyqty. Halyqaralyq oqshaulanudan, el ishindegi túraqsyzdyqtan, últtyq bólshektenuden ózderin qútqaryp qaldy. Internet jalpylasyp, aqparat aghyny әlemdi jaqyndastyra týsken, adamzatqa ortaq qúndylyqtar standarty bir izdilikke bet búrghan myna zamanda qytaylar da әdis amaldaryn ózgertip, jana oiyn tәrtibine ynghaylana bastady. Onyng basty kórinisin ózgeshe oilaytyn demokrattar men tiybet, úighyr últshyldaryna qoldanghan sayasatynan anyq bayqaymyz.

Qytay kompartiyasynyng óz ishinde biylikke talasyp, jikke-jikke bólingende bәrining ong jambasyna keletin, momyn kandidat, qolgha jaghymdy saqa retinde tandalghan Sy Szinipin biylikke otyrghan song ónerin kórsetti. Áueli jemqorlyqty syltau etip, qarsylastaryn sayasat alanynan «tazalasa», ekinshi kezekte partiya jarghysyna, Konstitutsiyagha ózgeris engizip, ishki sayasatta jeke basqa tabynudy, syrtqy sayasatta әlemge doq kórsetudi bastap ketti. Onyn: «Biyliktegi kezimde Tayvani, últ, din mәselesin týbegeyli sheshemin» degen astam sózi el arasynda jeldey esip jýr. Áriyne búl maqsatty tezirek iske asyru ýshin oghan ózderi dayyndaghan Konstitusiya, sany az últtargha arnalghan avtonomiya zany, halyqaralyq úiymdardan alghan mindettemeleri, qol qoyghan hattamalary ýlken kedergi bolyp túr. Búl ýshin syltau kerek. Syltau – terrorizm. Terrorizm – adamzattyng ortaq jauy. Kompartiyanyng ortasynan shyqqan, qarjylyq mýmkindigi mol balama oppozisiyalar payda bolyp, olar әlemdegi ózgeshe oilaytyn demokrattar men kisilik qúqyq qorghaushylardy bir-birine aidap salyp, qyryq pyshaq qyldy. Dalay-lamanynyng Indiyadaghy qughyndaghy ýkimetine balama radikal, tәuelsizdikti talap etetin, kerek bolsa terrormen ainysatyn «últshyldar» payda bolsa, Týrkiyada, Amerikada jasaqtalyp, Japoniyada eki ret qúryltayyn ótkizgen Rabiya Kadyrdyng «Dýniyejýzilik úighyrlar kongresine» balama tәuelsizdikti talap etetin, úighyr halqyn qaruly kýreske, terrorgha shaqyratyn qughyndaghy Shyghys Týrkistan ýkimeti AQSh-tyng Vashington qalasynda qúryldy. Búl eki balama ýkimetting naqty isinen aighay-attany kóp, negizgi júmystary ózinen búryn qúrylghan úiymdardy qaralau, solargha jala jabu, berekesin ketiru. Iske aspaytyn, halyqaralyq úiymdardan qoldau tappaytyn jobalardy ortagha qoyyp, ýndeu jariyalau. Qughyndaghy Shyghys Týrkistan ýkimetining bas shtaby Vashingtonda qúrylsa da negizgi júmystary Týrkiyada, Arab elderinde, Orta Aziya men Qazaqstanda qanat jayyp jatyr. Olar Qytay genosiydine qarsy eshqanday naqty sharalargha barmasa da internet aqparat kenistigin paydalanyp úzaq jyldar boyy shetelde úighyr mýddesi ýshin kýresip jýrgen birneshe úrpaqtyng kýreskerlerine jala jauyp, shabuyl jasady. Olar turaly neshe týrli jaghymsyz aqparattar taratty. Qytay kommunistik biyligi Shynjangha ornaghanda óz komandasymen Týrkiyagha qonys audarghan Aysa Yusýip Alyptegin men onyng balasy, Týrkiyada erjetken, BÚÚ janyndaghy «Otany joq últtar» komiytetinde júmys istey jýrip, «Dýniyejýzilik úighyrlar kongresinin» negizin qalaghan Erkin Alypteginge, «Dýniyejýzilik úighyrlar kongresi» ainalasyna shetelde shashyrap jýrgen úighyr sayasy kýshterin jinap, Batystyng qoldauyna ie bolghan, Japoniyada 2 ret qúryltay ótkizip, Aq ýide Bushtyng qabyldauynda Dalay-lamamen birge bolghan Rabiya Kadyrge «Qytay jansyzy», «Qytay mýddesi ýshin júmys isteytin adam» dep ósek taratty. Búl úiymnan basqa «oqu-aghartu qoghamy», «Ghúlamalar birlestigi» qatarly úiymdar da qara esekke teris mingizildi.

Bir qyzyghy tegi kýmәndi jayau batyrlardan qúram tapqan osy úiymnyng ainalasynda Týrkiyada tuyp ósken, tóniregine qadyry az, kóldeneng tabysty tym jaqsy kóretin biraz qandastarymyz bar eken. Aynalasymen ózara kiykiljini kóp, «kósemderi» ýnemi ózgerip túratyn osy «ýkimette» Aydohan Qúbyley, Babuslam Oktan, Qyzyrbek Qayratolla qatarly qandastarymyz shetinen ministr eken. Ol az deseniz, búl ministrler sol kezdegi «preziydent» Ábdiuәly Jan men «premier ministr» Enuar Úisyn Túran arasynda mynanday kelisim bolypty: «Bolashaqta Shyghys Týrkistan respublikasy tәuelsizdik alghanda úighyrlar soltýstiktegi Ile, Altay, Tarbaghatay 3 aimaqty qazaqtargha qaytaryp beredi. Olar derbes el bola ma, әlde Qazaqstangha qosyla ma, sol kezde halyq bolyp sheshedi». Búl kelisim zandy notariustan ótipti mys.

4 ministrding biri - Babuslam Oktan(Babusselam Okutan)

Endi Ómirhan Altynnyng mausym sayyn Qazaqstangha shapqylaytynyn, Qalman Qosjigitting Almatyda janqiyarlyqpen júmys jasap jatqanyn, Ábdiuoqap Qaranyng anda-sanda kózge týsetinin, Quandyq Shamahay men Auyt Múqiybekting Jarqyn 7 ýshin janyn beruge bar ekenin, Núhan Súltanbay men Gýlishan Domalaydyng Týrkiyagha qarap әlsin-әli mónireytinin týsingen, týisingen shygharsyzdar. Áriyne búl kisilerde kinә joq, daqpyrt-dabyragha senip, aisbergting ýstin kórip, astyna ýnile bermeydi. Tipti qazaqtyng mýddesin týgendep jýrmiz dep biledi. Jogharyda aittyq Qytayda gumanitarlyq ghylymdar kemeline kelgen, tarihta kóshpendilerge soghysta ketken esesin kelissózderde qaytaryp alyp otyrghan. Qazir de qara jayau emes, el tas sanasa olar qúm sanaydy. Olar dýniyede ýlken ózgeris bolyp jatqanyn beske biledi. 40 jyldyq reforma men esik ashu sayasaty Qytay halqynyng ómirin ózgertip ghana qoymay, sanasyna sәule týsirdi. Maonyng dara biyligi, zorlyq-zombylyghy, sanany túmshalauy halyq jýregine jol tappady. Ekonomika ósken song halyqtyng da talaby jogharlap keledi. Álemning tehnikalyq, zattyq tabysyn iygerip ghana qoymay, jana qún kózqarasyn da tútynghysy keledi. Sonymen birge qytaydyng óz ishki-syrtqy qayshylyghy asqynyp, sheshilmes týiinshekke ainalyp ketti. Syrtqy qysym, ishki qayshylyq qabattasa kele, Qytaydy qulyqqa kóshuge, uaqyt útugha mәjbýrledi.

QHR 1949 jyly qúrylghanda olardyng jan sany 400 millionnyng ýstinde bolsa, osy halyq 30 jylda eselep ósip 800 milliongha jetti. Osy qarqyn bәsendemey, ghasyrdyng alghashqy 10 jyldyghynda 1 milliard 400 millionnyng mejesin kórsetti. Ótken ghasyrdyng 80 jyldarynan bastap «otbasyn josparlau» sayasatynyng nәtiyjesi endi kórine bastady. Sonymen halyqtyng qalagha shoghyrlanuy, ekonomika men mәdeniyetting órleui, adamdardyng rahat ómirge degen talpynysy halyqtyng ósimin tabighy tejedi. Osyny bayqaghan Qytay ókimeti Qytay últyna da ekinshi bala sýyge rúqsat berip, halyqtyng qartang, enbek kýshting azang prosesin tejemekshi bolyp edi kýtken ýmit aqtalmady. 2018 jylda eshqanday ósim bolmay, halyq sany kemy týsti. Osy ýderis jalghasa berse, halyq sanynyng eng jogharghy kórsetkishi jaryqqa shyqqan ótken ghasyrdyng 60, 70, 80- jyldarynda dýniyege kelgen úrpaq tarih sahnasynan sheginetin kezenge jaqynday týsedi. Ósim toqtaghan, zattyq iygiliktenu basym oryngha shyqqan Qytay Ýndistan men músylman elderin aldygha salyp, kәri qúrlyq Europa men Japoniyanyng kebin qúshady, mamandardyng mejesi 600 million. Qytayda ekonomika shekten tys «qyzyp ketip», 3 milliard adam siyatyn túrghyn ýy salynghan, AQSh 90 jylda tútynghan sementti 10 jylda iygergen. Kólik magistrali shyrmauyqsha oralghan, ónim súranystan asyp ketken. Últtyq әleumettik qayshylyq meyilinshe shiylenisken Qytaydy qabat-qabat qiyndyq kýtip túr. Mine sondyqtan da 1921 – 2021, 1949 – 2049 eki ghasyrlyq joba atanghan «Qytay armanynyn» basty maqsaty osy mejege jetpey últty, dindi, territoriyany bir tútastandyryp, halyqtyng qarnyn toydyryp, qúdiretti júnhua últyn qúrmaqshy. Búl mejeden ótip ketse, Sovet odaghynyn, Yugoslaviyanyn, tarihta bolghan taghy basqa imperiyalardyng ayaghyn qúshyp, parshalanyp ketui mýmkin. Dýngen, Monghol, Djuanzu avtonom rayondary negizinen qytaylasyp boldy. Olardan keler qauip joq. Jerining qazba baylyghy mol, aumaghy keng tiybet pen úighyr halyqaralyq zandar men últtyq qúndylyqtargha arqa sýiep qarsylyq kórsetude. Olardy bas salyp janyshtay almaysyn, syltau kerek. Syltau – BÚÚ Qauipsizdik kenesi bes túraqty mýshesining biri, kedeylikpen kýreste milliard halyqty asyryp otyrghan, barsha halyqqa ortaq Konstitusiyasy bar, din erkindigi jolgha qoyylghan, últtyq ózin-ózi basqaru zany bar, halyqaralyq qújattargha qol qoyghan derbes, tәuelsiz respublikanyng tútastyghyna, qauipsizdigine qater tóndiru, terrorlyq aktiler jasau. Dәlel bar, logika tastay. Eger últtyq, dindik bólshekteushiler bolmasa, terrorlyq oqighalar tuyndamasa, pәlen jyldyq Qytay dәstýri boyynsha olardy qoldan úiymdastyrugha bolady.

70 jyldyq tarihta, әsirese songhy 40 jylda Qytay barlyq salada damydy. Búryn sylap-sipap ústap kelgen bodan elderdi juasytudyng teoriyasy da, tәjiriybesi de әbden pysyqtaldy. Ýilesimdik pen tendikke qúrylyp, sinirip ketuge daghdylanghan Qytay órkeniyeti, my «juugha», sana torlaugha baghyttalghan kompartiya iydeologiyasy sany az últtardyng jastaryn qataryna kóptep tartty. Sonymen jogharydaghy aitqan balama úiymdar qúrylyp, jer sharynyng әr nýktesinde mýltiksiz sәikesip júmys istep jatyr.

Osy arada kópten beri nazarymyzdy audaryp kelgen eki adamdy erekshe atap óteyik. Ekeui de úzaq jyldar qoghamdyq ortada kómeski atpen jýrgen, biraq júmys isteu tәsilderi óte úqsaytyn adamdar. Árqashanda bir-birine qoldau kórsetip otyrady. Ekeui birdey belsenip QHR Shynjanda músylmandargha qatang dindik, sayasi, ekonomikalyq qysym bastalghanda últ, din tuyn kóterip sahnagha shyqty. Aynalasyna biraz jaqtastar jinaghan song ózderinen búryn jәne qatarlas qoghamdyq júmys istegen azamattargha ymyrasyz shabuyldar jasady. Úzaq jyldar boyy әleumettik jelide «Jarqyn 7» degen býrkenish atpen jýrgen Serikjan Biyashúly 2017 jyldan bastap, Ata júrt erikti jastarynyng arasyna kirip, sheshendigimen, qarjy kózin tabudaghy pysyqtyghymen, pikiri úqsamaytyn adamdargha tәsil taldamay shabuyl jasaytyn meyirimsizdigimen, ótirikti kez-kelgen uaqytta qúrastyratyn suayttyghymen kózge týsti. Ol sóitip eki el arasynda qinalyp jýrgen qarapayym halyqtyng aqyl-esin airan etse, sóz quyp, ósek terip ómirde joly bolmay jýrgen alayaqtardyng alqauyna bólenip, kósemine ainaldy.

Ekinshisi – Zýmýrat Túrsyn, Norvegiyada túrady. 2018 jyldyng nauryzynan bastap onyng belsendiligi artty. Ásirese Belgiyadaghy 5 myng adamdyq Qytaygha qarsy sherude kózge týsti. Osydan keyin sheteldegi úighyr dissiydentterining arasyna balday batyp, suday sinip ketti de olardyng arasyn qyryq pyshaq qyldy. Búl әielding shyn aty Zýlfiya eken. Ýrimji qalasynda tuyp ósip, Lanjou Batys teristik uniyversiytetinde bilim alghan. Ýrimjide júmys istep jýrip, túrmys qúrghan song qytay ofiyserimen әueyi bolady. Sonynan otbasyn tastap Evropagha keledi. Búl әielding de ómiri Serikjan Biyash siyaqty júmbaqqa toly. Tek júmys tәsili men qytaygha degen mahabbatynda, aqshagha degen tәbetinde, jalaqorlyq pen suayttyghynda, sóz sóileu mәnerinde, otty kisi qolymen kóseytin ayarlyghynda, tәjiriybesiz jastar men anghal adamdardy óz maqsatyna yn-dynsyz baghyttay biletin súrqiyalyghynda keremettey úqsastyq bar.

Serikjan Biyash (Jarqyn Jeti)

Zýmýrat(Zýlfiya) Túrsyn

Ghasyrdyng alghashqy 10 jyldyghynda Qytaydyng 4-úrpaq basshylyghynyng sәl-pәl kenshiligi kezinde Shynjanda sany az últtardyng óneri, mәdeniyeti, әdebiyeti, internet kenistigi óz әdetinshe jalpylasyp, damydy. Osy kezde «Jarqyn jeti Qarakerey» degen býrkenish esim jastardyng nazaryn audardy, pikir talasqa tamyzdyq boldy. Mәskeuden tartyp, Shyghys Aziya, Orta Aziyanyng arasyn qauyndyqtyng joly qylghan búl azamat kórgen-bilgenin «Myng bir saparmen» shejireledi. Sol kezde qazaq, orys baspasózindegi aktualidi taqyryptar bolghan din, evreyler, jarna, masondar, kóshi-qon turaly taqyryptardy qúlashtap kóshirip, әdeby normagha kelmeytin kóshe tilimen estelik jazdy. Múnyng ózi jastardyng nazaryn audardy. Erterektegi úighyr tarihshysy Túrghyn Almastyng 3 kitabyna jýrgen senzura, Ilham Toqtynyng «úighyrlar – internette» degen saytyna qoyylghan shekteme búghan jýrmedi. Qytay dissiydenti Lu Syaobo 2008 jyly Qytay Konstitusiya qozghalysyn qúram dep qaytadan 10 jylgha sottalghanda, búl jigitting betinen jel qaqqan joq. Qayta óz sózimen aitqanda «vichat pen qazaq tildi internetting patshasy» bolyp jýrdi. Aynalasyna aq jýrek, armany biyik qazaqtyng úl qyzdary toptasty. Olar el aralap, pikir almasty. Kóshi-qon, din negizgi taqyryp boldy. Tipti Yunan jaqtan dýngen kәsipkerlerdi Barkóldegi Akmiyat moldagha tanystyrghanyn «Myng bir saparda» maqtana jazady. 2017 jyly Akmiyat molda qolgha alynyp, týrmede qaytys bolghanda әlgi býkil músylmannyng janashyry ol jóninde jaq ashpady. Kýnde jariyalap jatatyn viydeo ýndeulerinde atap ótpedi. Onday oqigha bolmaghan siyaqty pozisiya ústandy. Kerisinshe erterekte Kýneste basqa sebeptermen sottalyp ketken Kenjebay molda týrmede óldi, Asan Ábeu ústaldy, әnshi Otanbek Ensehan qamaldy dep ósek taratty. Shynjandaghy zansyzdyqtar jóninde eshqanday dәleldi, túshymdy aqparattar taratqan joq, qayta dәleldenbeytin, qarapayym halyqty ýreylendiretin, týrshiktiretin, últ pen últty, ru men rudy, әleumettik toppen topty arazdastyratyn aqparattar taratty. Qytayda jýrgende ainalasyna toptasqan 20-dan artyq qyz-jigitting bәri sottalyp ketip, múnyng soqa basy Qazaqstanda batyr bolyp jýrgenin bayqaghan búrynghy toraptastary tang qalyp, әleumettik jelide súraq qoyghan edi, ýnsiz qaldy. Qayta «feyk mýritteri» arqyly olargha «Qytaydyng jansyzy», «Qytaydyng aqshasyna satylghan» dep, jala japty. Jyl basynan beri elimizge Qytaydan 40 myngha tayau qandasymyz kelip ornalasty. Mine osy kisiler arqyly sottalyp ketken sol bozdaqtardyng jartysynyng aty-jónin bilu mýmkindigi tudy:

1, Kәkasha Túrsynhan, Pekin zang uniyversiytetin bitirip, sol qalada júmys istegen. 2010-2014 jyldary S. Biyashty Pekinge kóp ret shaqyryp, Qazaq studentterine talay leksiya tyndatqan. 2018 jyly qolgha alynghan. Basqa derek joq.

2, Sarqytjan Salyq. Shynjang Sanjy oblysy Mory audanynda múghalim. 2010-2013 jyldarda S. Biyashty Ýrimjide kýtip alyp, Morida meshitterde leksiya oqytqan. 10 jylgha sottalghan. Qazir qalghan jaghdayynan derek joq.

3, Núrjan múghalim. Tarbaghatay aimaghy Shihu qalasy 3-orta mektebining múghalimi. Vichat gruppalarynda Serikjannyng uaghyzyn bóliskeni ýshin 2017 jyly qolgha alynyp, 2019 jyly bostandyqqa shyqqan.

4, Eshat. Ile pedagogikalyq uniyversiyetining 3 kurs studenti. Vichatta S. Biyashtyng uaghyzdaryn kóp taratqany ýshin 2018 jyly qolgha alynyp, 8 jylgha sottalghan. Sol kezde jasy nebәri 21-de edi.

5, Balghyn. Ile aimaghy Monghúlkýre audanynda múghalim. S. Biyashpen óte jaqyn qarym-qatynasta bolghany ýshin 2017 jyly qamalghan. Qazir jaghdayy belgisiz.

6, Dýisen Baghdal. Shynjang televiziyasynda júmys istegen. Biyashtyng aty shuly gruppasynda bolghany ýshin 2017 jyly qolgha alynghan. Qazirshe basqa derek joq.

7, Manat. Altay aimaghy Buyltoghay audanynan. Tek sottalghany turaly ghana derek bar.

8, Erzat. Búl adamnyng sottalghanyn basqa derek az.

9, Júmabek, Altay qalasy, Alahaq auylynan.

10, Tabys, Altay aimaghy Qaba audanyn.

11, Meyir, Tarbaghatay aimaghy Toly audanynan. Tarbaghatay densaulyq saqtau mekemesinen.

12, Bekzat, Tarbaghatay aimaghy Dórbiljin audanynan.

13, Kenjehan dәriger. Sanjy aimaghy Qútyby audanynan.

14, Toqan, Sanjy aimaghy Qútyby audanynan.

15, Adal, Sanjy aimaghy Shonjy audanynan.

16, Aynúr, Búratala qalasy túrghyndar komiyteti.

17, Tergeusiz, Búratala qalasy Arasan audanynan.

Búl qolymyzgha tam-túmdap jetken derekter. Osy bozdaqtardyng tuystary, tanystary shyghyp jatsa, qalghan derektermen bólisudi ýmit etemiz.

Áriyne, «sybyrlaghandy Qúday estimey me» degendey barlyq súmdyq pen súrqiyalyqtyng ashylatyn kezi bolady nemese syr beredi. Qytay arnayy qyzmeti demokrattar men úighyr, tiybet halyqtaryna arnap qúrghan qaqpanynyng terenge jasyrghan tynshylary arqyly sәtimen qapqan kezi boldy. Onyng sebebi men saldaryn jogharyda bayandadyq. 2017 jyly Serikjan Biyashpen bir ofista bolghan jigitterding aituynsha, S.Biyash sheshim qabyldardyng aldynda onasha bólmege baryp, beytanys kisilermen әueli saghattap úighyr tilinde sóilesip odan keyin taghy sol mejede qytay tilinde sóilesip alady eken. Al keyin әleumettik jelide taraghan Núr-Súltanda túratyn Arman degen jigitpen әngimesinde Qytayda sayasy lagerige kirip shyqqan ýsh jigitke Qytay arnayy qyzmeti arqyly Qytay memlekettik kәsiporynnan әr adamgha million dollar alyp beretinin, shart: olar auyzdaryn jabu kerektigin qúpiyalap aitady. Mine, osydan-aq, Qytaydyng sayasy oiynynda jýrgen S.Biyashtyng missiyasyn әbden biluge bolady. Ghasyrlargha sozylghan bodandyq sana men alapat ashtyq, repressiya bizdi joyyp jibere almady. Qanymyzgha singen jauyngerlik ruh, Abaydyng aqyl-oyy, Alashtyng sayasy aghartushylyq baghyty bizdi myng bir kesepattan saqtap keldi. Ong men soldy, aq pen qarany paryqtaugha daghdylandyrdy. Qytaydyng úzaqqa salghan qarmaghy men kórshi «angdyn» tyghyryqqa tirelgendegi oqys minezi, AQSh pen Batystyng óz mýddesine qúrylghan oiyndary, biylikten shettetilgen oppozisiya ókilderining orayshyldyghy – bәri-bәri kelip biylik tranziytining auysuy kezinde toqaylasty. Biraz kartalar ashylyp, maqsattardyng súlbasy kórindi. Elimizding sayasy strategteri men qúqyq qorghau oryndary Soltýstiktegi kórshining mýddesin eskere otyryp, últ atyn jamylghan, óz mýddesine kelgende tәsil talghamaytyn, arsyz oiynshyny ornyna qoyyp, qojayyndary men jaqtastarynyng aldynda tiri sayasy ólikke ainaldyrdy. Arba synyp, ógiz ólgen joq. Kóp jylghy kóp vektorly sayasattyng taghy bir jenisine kuә bolyp, jemisin iygiliktendik.

Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha әrkim qúqyly. Aldaghy uaqytta maqalada esim-soylary atalghan jekelegen azamattar redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz.

Qorghan Túranúly

Abai.kz