Internet qyzmetterin tútynu qajettiligi artumen qatar kompiuter, tele-qatynas  tehnologiyasy adamdardardyng kýndelikti ómirine dendep engen jana ghasyrda  órkeniyetti ekonomika býkilәlemde búrynghydan mýlde ózgeshe baghytta damugha kóshti. Múny batys ghalymdary bilimge negizdelgen jana ekonomika dep te atap jýr.  Jahandanudyng arqasynda býgingi tanda bilimge negizdelgen ekonomika órkeniyetti iri memleketterge ghana emes, damushy elderge de ene bastady. Ýndistan, Qytay, Resey, Braziliya sekildi әlem ekonomikasynda aitarlyqtay orny bar  iri oiynshylardyng yqpaly artyp, dәstýrli ekonomika yghystyryla bastaghandyghyna sala sarapshylary erekshe nazar audaryp otyr.

Áriyne, jana ekonomikany damytuda memlekettik sayasattyng alar orny aitarlyqtay bolsa kerek. Resmy biylik, zang shygharushy organdar dәl qanday mәselege basymdyq beretindigin aiqyndaumen qatar últtyq jәne aimaqaralyq ekonomikalyq baylanys qúrudy belgilemek.  Eng bastysy, atalmysh sala boyynsha bilimdi belgileu, ony elge beyimdeu, qoldanu, bilim qoryn jasau, odan janasyn ashu ekendigin әlem ghalymdary ýnemi algha tartyp keledi.

Internet qyzmetterin tútynu qajettiligi artumen qatar kompiuter, tele-qatynas  tehnologiyasy adamdardardyng kýndelikti ómirine dendep engen jana ghasyrda  órkeniyetti ekonomika býkilәlemde búrynghydan mýlde ózgeshe baghytta damugha kóshti. Múny batys ghalymdary bilimge negizdelgen jana ekonomika dep te atap jýr.  Jahandanudyng arqasynda býgingi tanda bilimge negizdelgen ekonomika órkeniyetti iri memleketterge ghana emes, damushy elderge de ene bastady. Ýndistan, Qytay, Resey, Braziliya sekildi әlem ekonomikasynda aitarlyqtay orny bar  iri oiynshylardyng yqpaly artyp, dәstýrli ekonomika yghystyryla bastaghandyghyna sala sarapshylary erekshe nazar audaryp otyr.

Áriyne, jana ekonomikany damytuda memlekettik sayasattyng alar orny aitarlyqtay bolsa kerek. Resmy biylik, zang shygharushy organdar dәl qanday mәselege basymdyq beretindigin aiqyndaumen qatar últtyq jәne aimaqaralyq ekonomikalyq baylanys qúrudy belgilemek.  Eng bastysy, atalmysh sala boyynsha bilimdi belgileu, ony elge beyimdeu, qoldanu, bilim qoryn jasau, odan janasyn ashu ekendigin әlem ghalymdary ýnemi algha tartyp keledi.

Rasynda, әr el ekonomikalyq negizgi salalarynda jana bilimning iygilikterin paydalana otyryp, tiyimdilikti arttyrugha jәne mamandardyng biliktilikteri men qabilettilikterin jetildiruge tyrysulary zandy qúbylys. Álemdik tәjiriybeden belgili bolghanday, eng aldymen dýniyejýzilik ekonomika últtyq ekonomikamyzgha qalay yqpal etip otyrghany jәne jana bilimning elimizding damuyna nendey ról atqaratyndyghy qarastyrylugha tiyis. Negizi, bilimge negizdelgen ekonomika ýshin basty ról atqaratyn dýnie ónerkәsip klasterin qúru mәselesi kórinedi. Búl degenimiz, belgili bir aimaqtardyng ózara úqsas әri bir-birine mýddeli kәsiporyndar men firmalar qúryp, birlesip ónim jasauy. Aymaqtardyng damuy últtyq ekonomika ýshin birin biri tolyqtyratyn manyzdylyghy arqyly ósimining nәtiyjesinde aimaqtyng ghana emes jalpy el túrghyndarynyng әleumettik ómirining sapasyna eleuli ózgerister әkeledi eken. Ekonomikalyq damugha bilim men biliktilikting qosatyn ýlesi ósken song memlekettik sayasatty da janasha belgileuge tura kelmek.

XXI ghasyrdaghy bәsekelestikting ózi ótken ghasyrdaghydan mýlde ózge sipatta kórinis tabady eken. XX ghasyrda negizgi bәseke - ekonomikalyq ósude, elding damuynda, últtyq  dengeydegi ortalyqtandyrylghan rynokte, ónerkәsip ayasynda qarqyn aldy. Tehnologiyalyq ózgerister, elektrlendiru, әue tasymaly, arzan telefon baylanysy, quatty kompiuterler ótken ghasyr ekonomikasyna asa yqpaldy faktorlar boldy. Al, XXI ghasyrda atalmysh faktorlardyng keybir yqpaldary saqtalghanymen búryn-sondy kezdespegen tyng kórinister de payda boluda. Bilimge negizdelgen jana ekonomikagha auysqanda eng aldymen resmy biylik ýshin kóptegen synaqtardan ótuge tura keletini belgili. Álemdik dengeydegi ekonomikalyq bәsekede elining týze býgip qalmauyna septesu, biznes tiyimdiligin arttyra týsu basty nazarda bolmaq. Búl jerde ishki naryqta ústanghan bayyrghy sayasat jýrmeydi. Dýniyejizilik rynok pen ekonomikadaghy bәsekening sapasyn tanyp, soghan ýilesim tabatyn janasha oilaytyn qabilet talap etiledi. XX ghasyr boyy әlem ekonomikasynda AQSh qana basty oiynshy bolsa, endi milliardtaghan túrghyny bar Ýndistan, Qytay syndy qarqyndy damyghan elder dýniyejýzin dýbirlete bastady. Ásirese, Qytaydyng qarqyny tipti qatty. Olar aimaqtyq qana emes, әlemge yqpalyn arttyra bastady. Bir kezderi azuyn aigha bilegen AQSh-tyng bәsekelesteri  Batys Europa elderi men  Japoniya ghana bolsa, endi  damushy elderding ózi eksporttyq ósimi boyynsha olardy quyp jetti. «Jylandy jeti kertseng de kesirtkelik qauqary bar» degendey Amerika әli kýnge deyin keybir óndiristik salada halyqaralyq arenada kóshbasshy bolghanymen avtomashina, bolat óndiru, bank salasy, himiya ónerkәsibi, toqyma ónimderin jasau jaghynan kelgende әlemdik rynoktaghy ornynan әldeqashan aiyrylyp qalghan.

Álemde erkin sauda kelisim sharttarynyng kóptep jasaluy atalmysh salany liyberaldandyrdy. Damushy elderding joghary órkeniyetti iri derjavalarmen teng dәrejede sauda-sattyq jasauyna mýmkindik berdi. Sonday-aq, eksportty yntalandyrdy. Nәtiyjesinde, ónerkәsip salasynyng qarqyndy damuyna yqpal etip, júmys oryndary kóbeydi, túrghyndardyng túrmystyq sapasyna eleuli týrde iygi әser etti.

Tehnologiyadaghy týrli progrester ekonomikany ózge baghytqa búrumen ghana shektelmedi. Onyng bazalyq teoriyasyn da ózgertti deuge bolady. Tipti shyndyghyn aitqanda, jýrilip jatqan ýrdisti ekonomisterding ózi halyqqa tolyqtay týsindiruge ýlgerip jatqan joq.  Jana kórinisterding ómirge dereu dendep enip, teoriyalyq týsindirmesiz-aq sinip ketip jatqandyghyna júrttyng eti ýirene bastaghan synayly. «Ósu men jetiluding jana teoriyasy» dep atalatyn salystyrmaly týrde tyng oilar aitqan ghylymy janalyqtyng tobyqtay týiini - «ekonomikalyq ósimdi qamtamasyz etushi basty faktor bilim bolyp tabylady» degenge ghana toqtaghan.  Salany zertteushi-ghalym, professor Pol Romerding tapqan atalmysh jana teoriyasy boyynsha bilimge negizdelgen ekonomikanyng jasaghan baylyghy әl-auhat quattylyghyn úzaq saqtay alady.  Dәstýrli ekonomika teoriyasyna kelsek, kapitaldyn, enbekting nәtiyjesinde payda keledi, belgili bir kezennen song ol tómendeydi. Tehnologiyalyq janartulardyng arqasynda ghana paydany túraqty ústap túrugha bolady.

Al, endi jana ekonomikalyq teoriya boyynsha bilim paydany joghaltpaydy, kerisinshe, ósire týsedi. Joghary tehnologiyalyq óndiris ýshin tereng bilimning orny aitarlyqtay ekendigin Microsoft mysalynan kóruge bolady. Onyng baghdarlamalyq qamtamasyz etu ýrdisining ýstemelik óndiru shyghyny nólge teng bolghanymen tabatyn paydasy shashetekten. Bilimge negizdelgen ekonomika dep otyrghanymyzdyng ózi ainalyp kelgende osy taqylattes dýniye. Qysqasy, sausaqtyng úshyn ghana qimyldatasyng da qyruar aqsha tabasyn. Bilim arqyly jasalghan «ónim» sol kýiinde rynokke shygharylmauy mýmkin. Biraq, sonyng arqasynda tehnologiya janarady, tyng iydeyalar payda bolady, sony satumen mol baylyqqa keneledi. Túrmystyq dengeydi satylap kótere beruding amaly - jinaghan dәulet pen shytyrlaghan aqsha emes. Kerisinshe, jana tuyndy, tyng tehnologiya, júmystyng jana tәsili, progreske jeteleytin iydeya bolmaq.

Jalpy ekonomikalyq jýiede úzaq merzimdik bilim qory, biliktilikpen  basqarylatyn óndiris, kapital resurstary men investisiya, tútynu naryghy, júmys kýshi jәne onyng enbek ónimdiligining ózara yqpaly asa manyzdy. Sebebi, osynyng ózi-aq jana ekonomikanyng damu qarqynyn kýsheytuding kilti bolmaq.  Áriyne, osyny sezinip, elining damuyn jedeldetu eng aldymen memleketti basqarushylar men sayasatty anyqtaushylardyng qolynda ekeni aidan anyq. Degenmen negizgi tetikti joghary dengeyde sapaly bilim alghan, qarym-qabiletteri mol azamattar ústaydy. Ósu men órleudi qamtamasyz etetin basty qúral bilim men biliktilik bolyp algha shyghatyndyqtan oghan degen qúrmet pen iltipat ta meylinshe arta týsuge tiyis.

Bilimning sarqylmas kәusar búlaghy ghana algha jyljudyng senimdi kýshi retinde paydalanylugha tiyis. Jana ekonomika teoriyasynyng basty mәselesining ózi ainalyp kelgende, kapital men enbekten góri jana tehnologiyany túraqty damyp ósuding qozghaushy kýshi dep sanaytyndyghynda. Tyng iydeyany adam balasy bayytugha, kópting iygiligine taratugha tolyq mýmkindigi bar nemese óz qajettiligine sәikestirip paydalanuy da mýmkin.

Qysqasy, tyng iydeyany paydalanu mýmkindigine kelsek, adamnyng aqyl-oyy múhittay tereng әri sheksiz. Odan ne bir keremet ghajayyp oilar tuuy bek mýmkin. Sondyqtan, eng aldymen elding gýldenip damuyna tyng oidan, bilimnen  tughan ónimning asa ózekti ekenin týsinuge tiyispiz. Kapitaldy jina, jerding asty-ýstin qopar, bәri de aqsha tabugha jarap qalar. Alayda, bilimning arqasynda tehnologiyalyq progreske dem beretin damu qarqyn men ómir sapasyn jetildiretin serpin bere almasa onyng bәri óli baylyq emey nemene.

Osydan jýz jyl búryn bizde myng jylqy, besmyng qoy aidaghan adam, Batys әleminde birneshe ken oryndaryna qojayyndyq etken óndiris iyeleri baylar qataryna jatqyzylghan shyghar. Al, býgin mýlde basqasha. Oqyghany men toqyghanyn úshtastyra alatyn, alpauyt kýshke baghynbaytyn dýniyeni bir týimeni basyp qana jónge keltiretin tyng tehnologiyany oilap tabatyn qabiletti adam ghana eng bay.  Adam enbegin jenildetu, myndaghan adamnyng atqaratyn júmysyn bir ghana mashinamen bitiretin әdisti tabu - bilimge negizdelgen  ekonomikanyng basty mәselesi.

Bilimning arqasynda payda bolghan ekonomikalyq ósu - súranys pen úsynystyng ýilesimi ghana emes, evolusiyalyq jýiening órken jangy. Ekonomikalyq damugha ýlesin qosatyn firmalar, kәsipkerler tútynushylardyng ynghayyna qaray jәne ekonomikalyq damudyng ózi biologiyalyq evolusiya jolymen ósedi deydi, ghalymdar. Dәstýrli ekonomikamen salystyrghanda onyng ózgesheligi oralymdy әri ózgeruge beyim túratyn qabilettiliginde. HIH ghasyrdyng sonynda Alfred Marshall ekonomikany tepe-tendikke oiysqan túraqty jýie dep anyqtady. Belgili bir tauar men qyzmet týrine zәrushilik payda bolghanda bagha ósedi, ony týsiruding tetigi óndiris kólemin arttyru, qyzmet týrlerin kóbeytu.

Al, Jozef Shumpiyter ekonomikalyq ózgeristi basqasha qyrynan tanydy. Kәsiporyn iyeleri paydany arttyru ýshin jana iydeyalar tabugha, innovasiyalyq izdenisterge barulary kerek. Ol ýshin jana tәsilder men tyng tehnologiyany paydalanghan abzal. Jana ónim jasaudyng nәtiyjesinde biznesti  monopoliyagha ainaldyryp, uaqytsha bolsa da paydaly júmys isteuge mýmkindik tuady.  Bәsekelesi jana ónim óndirip, naryqtan yghystyrghansha paydasyn týgendeydi. Múnyng ózi ainalyp kelgende, «búryn shyqqan qúlaqtan songhy shyqqan mýiizding ozyp», artyq tetikti, jana ónimdi, jetildirilgen sapany әkeluge qolayly faktor bolady. Ekonomikalyq ózgeris monopoliya qúru, payda tabu motivten tusa da janasha oilaugha týrtki bolatyndyghymen erekshelenedi.  Jana tehnologiya eskini ysyryp, tiyimsiz óndiristi arenadan әketedi.

Bilimge negizdelgen ekonomikanyng ózindik oiyn erejesi bar. Bizneste tabysqa jetem desen, tәuekelge bar.  Jana tәsil tabu ýshin eskini tasta. Olay jasamasan, ózgeler sening aldyndy orap ketedi. Neghúrly tezirek mol payda tabam desen, soghúrly jana tehnologiya tap. Ózinning osal tústaryndy da bil. Isker adamdardyng qabiletin eshbir tehnologiyanyng almasatyra almaytyndyghyn da eskeruge tiyispiz. Olarsyz ekonomika algha jyljymaydy. Tәrtipti bilmeytin, zandy syilamaytyn, jemqorlyq jaylaghan elde shygharmashylyq oilaugha, tyng iydeyany jýzege asyrugha әrdayym jol jabyq. Jana ekonomikada kariera da jasay almaysyn. Tipti onday jýiening ózi joq.

Jana biznes payda bolghan tústa keybir salanyng ayasy keneyse, endi biri qúrydymgha ketedi. Pol Romerding payymdauynsha, tozyghy jetken eski tehnologiyany janamen almastyrghanda júmys oryndarynyng qysqaruy zandy kórinis. Múnday qúrbandyqsyz jana jetistik jasalmasa kerek. Jana bilimdi jasau ýrdisindegi menedjment, biliktilik resurstary makro jәne belgili bir úiymnyng dengeyindegi damudyng bәrine birdey sheshushi mindet atqarady.

Bilimge negizdelgen ekonomikagha auysudyng arqasynda tiyimdi әri paydaly is atqaratyndar ghana naryqta qalady. Kózboyaushylar, qabiletsizder óz jónderin tappaq.  Qalay desek te XXI ghasyr tehnologiyasy óz naryghyna say keletin óndiristing jana ýlgisin ómirge әkeldi.  Álemdegi ýzdik firma- kompaniyalar óndiristing jana ýlgisin tandap, keshendi sapaly menedjmentke, tiyimdi óndiris pen innovasiyagha negizdelgen qyzmettti tanday bastady. Iskerlikti úiymdastyru jana jýiesining basty ereksheligi - naryqtaghy ózgeristerdi ýnemi tereng sezinip, soghan ýilesip, júmystyng tәsili men tehnologiyasyn ýnemi jetildirip otyru bolmaq.

Sonymen qatar menedjmentin janartyp, óndiris barysyn jetildirip, kompiuterlik, baylanystyq salagha qúiylatyn qarjynyng kólemin úlghaytty.  Jalpy janany iygeru degenning ózi oqu, bilu syndy túraqty iskerlikten túratyny belgili. Ghylymy jetistikterdi der kezinde iskerlikpen paydalana bilu, ózgening ashqan janalyghyn óz elining jaghdayyna sәikestirip, paydanu bilimge negizdelgen ekonomikanyng eng bir tiyimdi tәsili retinde qarastyryluda. Shiyki zat pen tabighy baylyqtyng kóptigi damugha negiz bolady deytin dәstýrli úghym qazirgi tanda eskirip barady. Búryn onyng yqpaly basym bolghan da shyghar.

Qazirgi tanda jana zamangha say transport, baylanys salasy qarqyndy damyghandyqtan biznestin  logistikalyq qajettiligi barlyq jerde tolyghymen qamtamasyz etiluge mýmkindik tughan.  Infraqúrylymdar jetilgendikten kóp qiyndyqtar jenildetildi. Esesine, iri kompaniyalar ýshin adam resurstary, kәsiby bilikti mamandarmen qamtamasyz etu mәselesi ótkir problemagha ainalyp otyr.

Álemde bilimge negizdelgen ekonomika qarqyn ala bastaghan tústa firma-kompaniyalar bәsekelestik qabiletterin saqtap qalu ýshin óz biznesterin klasterlik ýlgimen jýrgizuge tura keldi.  Sebebi, ónerkәsipti klasterlik ýlgimen damudyng artyqshylyghy bәsekelestikke qabilettilikti arttyrady jәne  birlesip júmys isteuding arqasynda óndiristik shyghyndy meylinshe azaytady. Osylaysha, joghary tehnologiyalyq óndiristing ortalyqtandyrylyp, klasterlik úiymdastyrudyng qolgha alynuy aqsha men dәuletten góri bilim men biliktilikke tabynudyng qajettiligin algha shyghardy. Al, biz bolsaq, әli kóshten qalyp bara jatqanday kýidemiz. Eng soraqysy, keybir manyzdy salalardyng «Orta ghasyrdan» da auyp týsip, «Saq dәuirine» qaray syrghyp bara jatqany qatty alandatady.

«Abay-aqparat»