Nemisting 19 ghasyrdaghy jazushysy Pontane redaktor bolyp túrghan kezinde, bir jas talapker aqyn birneshe nashar ólenin oghan jiberip: "Tynys belgilerin elep-eskerip jatpadym. Óziniz qoya salarsyz!" - dep hat jazypty. Sonda Pontane óleng iyesine bylay dep jauap hat jazghan eken: "Kelesi joly óleng jiberer bolsanyz, tek tynys belgilerin ghana qoyyp jibergeysiz, ólenin men jaza salarmyn." Biz búl әngimeni nege aityp otyrmyz? Áriyne, óleng sózining tynys belgileri óleng jazudan da manyzdy ekendigin ólensýier qauymnyng esine salu ýshin búl arada osy mysal kerek bolyp otyr. Ókinishtisi bizding qazirgi óleng óneri kenistiginde ólenning tynys belgileri turaly arnauly bir jýiege týsken  belgileme joq. Sol sebepti "ólenning birinshi, ýshinshi tarmaghynyng sonyna ýtir, ekinshi, tórtinshi tarmaghynyng sonyna nýkte qoyylady" degen siyaqty jattandy, jansaq belgilemeler men qalay bolsa solay qoyylghan tynys belgilerinen ayaq alyp jýre almay kelemiz. "Ózimizding qazaq basylymdarynda emle qateleri degening órip jýredi ghoy. Nemis basylymdarynda onday soraqylyqqa jol berilmeydi" (Sheriazdan Eleukenov) demekshi, bizding basylym betterindegi jariyalanymdardyng emle erejesine kónil bólmeytin baspagerlik bylyq qashan onalar eken degen oimen, oiymyzdy dәleldep kórsetuge tyrysalyq.  Mysaly:

Órtenge kim biledi ónedi ne?

Siyady ne keleshek kónegine?

Sauyryn sipatpaytyn patsha kónil,

Nemisting 19 ghasyrdaghy jazushysy Pontane redaktor bolyp túrghan kezinde, bir jas talapker aqyn birneshe nashar ólenin oghan jiberip: "Tynys belgilerin elep-eskerip jatpadym. Óziniz qoya salarsyz!" - dep hat jazypty. Sonda Pontane óleng iyesine bylay dep jauap hat jazghan eken: "Kelesi joly óleng jiberer bolsanyz, tek tynys belgilerin ghana qoyyp jibergeysiz, ólenin men jaza salarmyn." Biz búl әngimeni nege aityp otyrmyz? Áriyne, óleng sózining tynys belgileri óleng jazudan da manyzdy ekendigin ólensýier qauymnyng esine salu ýshin búl arada osy mysal kerek bolyp otyr. Ókinishtisi bizding qazirgi óleng óneri kenistiginde ólenning tynys belgileri turaly arnauly bir jýiege týsken  belgileme joq. Sol sebepti "ólenning birinshi, ýshinshi tarmaghynyng sonyna ýtir, ekinshi, tórtinshi tarmaghynyng sonyna nýkte qoyylady" degen siyaqty jattandy, jansaq belgilemeler men qalay bolsa solay qoyylghan tynys belgilerinen ayaq alyp jýre almay kelemiz. "Ózimizding qazaq basylymdarynda emle qateleri degening órip jýredi ghoy. Nemis basylymdarynda onday soraqylyqqa jol berilmeydi" (Sheriazdan Eleukenov) demekshi, bizding basylym betterindegi jariyalanymdardyng emle erejesine kónil bólmeytin baspagerlik bylyq qashan onalar eken degen oimen, oiymyzdy dәleldep kórsetuge tyrysalyq.  Mysaly:

Órtenge kim biledi ónedi ne?

Siyady ne keleshek kónegine?

Sauyryn sipatpaytyn patsha kónil,

Shamynday balauyzdyng sónedi me? (Ayan Nysanaly)

Búl shumaqtyng "Órtenge kim biledi ónedi ne?" degen tarmaghynyng tynys belgisi bylay qoyyluy kerek edi. "Órtenge, kim biledi, ónedi ne?" Búl tarmaqta eki ýtir óz ornyna qoyylmaghan. Búdan tys "Sauyryn sipatpaytyn patsha kónil," degen tarmaqtyng sonyndaghy ýtir basy artyq dýniye. Óitkeni búl sóilemdegi oy әli ayaqtalghan joq. Búl sóilem ayaqtalmaghan son, tórtinshi tarmaqtaghy "Shamynday" degen sóz bas әrippen emes, kishi әrippen jazyluy kerek. Sonda búl tarmaqtar:

Sauyryn sipatpaytyn patsha kónil

shamynday balauyzdyng sónedi me? - bolyp jazylsa dúrys bolar edi. Búl arada ana tilimizge qatysty taghy bir mәselege nazar audarghanymyz jón siyaqty. Ol "sónedi me?" degen sózding ólende qoldanyluy. Búl sózding dúrysy "sóne me?" ekendigi aidan anyq. Jergilikti eldi mekende qoldanylatyn osy bir "Di" júrnaghy "Barsang shy", "Kelseng shi" degen sózdi "Barsayshy", "Kelseyshi" dep qoldanyp, qasiyetti ana tilimizdi shúbarlaghan siyaqty kelensiz jayt. Múnday shúbar ala sózderding óleng tilinde úiqas qajeti ýshin qoldanyluy aqyndyq argha týsken daq ekendigi belgili.

Basymdy әli búlar san qatyrady.

Baspaq boldym, batyr em, aqyn әri.

Miy ashyghan Alashty ayaymyn tek,

Aqyl aityp kóringen aqymaghy. (Serik Aqsúnqar. 27 bet)

Búl shumaqtyng ýshinshi tarmaghynyng aitar oiy tiyanaqtalghandyqtan onyng sonyna nýkte qoyyluy kerek. Onyng tórtinshi tarmaqpen eshqanday sintaksistik baylanysy joq. Al tórtinshi tarmaqta aitylar oy ayaqtalmay qalghan. Oidyng nәtiyjesi ólende berilmegen, sondyqtan búl tarmaqtyng sonyna kóp nýkte qoyylady. Sol sebepti búl óleng joldaryndaghy tynys belgileri bylay qoyylsa dúrys bolar edi:

Miy ashyghan Alashty ayaymyn tek.

Aqyl aityp kóringen aqymaghy...

Al myna bir shumaq ólenning birinshi tarmaghynyng sonyna óleng iyesi nýkte qoyudy úmytyp ketken. Óitkeni oy ayaqtalyp túr. Ýshinshi tarmaghynyng sonyna nýkte qoyylmaghandyqtan, búl shumaqtyng tórtinshi tarmaghyndaghy jol basynan bastalatyn "Baghy" degen sóz kishi әrippen jazyluy kerek.

Ómir degen órt eli, gýlder eli

Týrlenedi, bauyrym, týrlenedi.

Bireulerding múnynan búl tirlikte

Baghy janyp - bireuler kýn kóredi. (Esenbay Dýisenbayúly)

Jalpy biz óleng tarmaqtarynyng birinshi sózin bas әrippen jazyp jýrmiz. Búl emle erejesi menshe dúrys emes. Óitkeni key shumaqtarda belgili bir oy әrbir tarmaqta jay sóilemmen ayaqtalyp otyrady nemese eki tarmaq ózara sintaksistik baylanysta bolyp, qúrmalas sóilem qúraydy. Tipti keybir shumaqtardaghy tórt nemese odan da kóp tarmaqtar bir oidyng jýlgesimen bir kýrdeli qúrmalas sóilemning ayasyna siyp ketetin jaghdaylar ólende jii kezdesedi. Múnday sәtterde tynys belgisi óte manyzdy ról oinaydy. Mysaly:

Ýlgi qylyp bir shetinen ústarlyq

Is bolmay túr, ersilikke qúshtarlyq

Mendegen song óz boyyndy, bauyrym,

Jaqynyna jasaytynyng ishtarlyq. (Shaymergen Áldiybekúly)

Búl óleng shumaghynda tynys belgileri oryndy qoyylghanmen, tynys belgining ynghayyna qaray joldargha bólu men bas әripterding sóilem baylanysyna say kishi әripterge auysuy oidaghyday oryndalmaghan. Búl óleng shumaghynyng sóilemderi bylay ornalastyryluy tiyis edi.

Ýlgi qylyp bir shetinen ústarlyq

is bolmay túr,

ersilikke qúshtarlyq

mendegen song óz boyyndy, bauyrym,

jaqynyna jasaytynyng ishtarlyq.

Sol siyaqty myna bir óleng shumaghynyng tynys belgileri de óz ornyn tappay túrghandyqtan, oy jýlgesine sәikespey, qisyngha tompaq kelip túrghany belgili.

Bota ainalghan mening altyn qazyghym,

Sýngi jaqtyng janyp túrghan jazynyn.

Sening janyng ystyghynan jaralghan,

Qyzyl gýldey ýlbiregen nәzigim. (Qasymhan Begmanov)

Búl shumaq ólenge de birinshi, ekinshi tarmaqtardyng sonynan ýtir, ekinshi, tórtinshi tarmaqtyng sonynan nýkte qoyylady degen qasang qaghida arqau bolghany sonshalyq - óleng shumaghyndaghy "Sening janyng Sýngi jaqtyng janyp túrghan jazynyng ystyghynan jaralghan" degen bir-birinen baltalasa da airylmas oidy ekinshi tarmaqtyng sonyna keletin bir nýktening qúdiretimen aiyryp jibergen. Eger biz osy bir shumaqqa jogharydaghy qoyylghan tynys belgileri negizinde taldau jýrgizetin bolsaq, onda óleng shumaghynyng tórt tarmaghy tórt jaqqa qynyrayghan, bir-birimen mýlde qiyspaytyn qisynsyz dýniyege ainalyp qalady. Sondyqtan búl qisynsyzdyqty joi ýshin, teginde, búl óleng shumaghynyng sóilemderi bylay ornalastyryluy kerek edi.

Bota ainalghan mening altyn qazyghym

Sýngi jaqtyng janyp túrghan jazynyn

sening janyng ystyghynan jaralghan.

Qyzyl gýldey ýlbiregen nәzigim.

Búl arada biz "Sýngi" sózine erekshe kónil audaruymyz kerek siyaqty. Eger ol jer aty bolsa, ýlken әrippen jazylady da, al baghyt-baghdardy bildirip kelse, kishi әrippen tanbalanatyndyghy anyq.

Aqiqat, әdildikti betke aitqannan,

Dúshpanym qysastyghyn qataytqannan.

Qanshama súrqay kýnder tudy maghan,

Kózi joq kónilimdi ortaytqannan. (Ákim Meyirbekúly)

Búl óleng shumaghynyng tynys belgilerin qongda óleng iyesi "birinshi tarmaq sonyna ýtir, ekinshi tarmaq sonyna nýkte, ýshinshi tarmaq sonyna ýtir, tórtinshi tarmaq sonyna nýkte qoyylady" degen qasan, kózsiz qaghidany ústanghan. Sol sebepti ólendegi oy ayaqtalmaghan ekinshi tarmaqtyng sonyna nýkte qoyylghan. Biz ony óleng shumaghynyng oy sәikestigi boyynsha tynys belgilerin qoyar bolsaq, onda búl óleng shumaghy bir kýrdeli  qúrmalas sóilem ghana bolyp shyghady:

Aqiqat, әdildikti betke aitqannan,

dúshpanym qysastyghyn qataytqannan,

qanshama súrqay kýnder tudy maghan,

kózi joq kónilimdi ortaytqannan.

Tómendegi myna bir óleng shumaghy da dәl jogharydaghy óleng shumaghy sekildi oy ayaqtalmay túryp, ekinshi tarmaghynyng sonyna nýkte qoya salumen "kózsiz qaghidanyn" qúrbany bolghan.

Boygha bitken búlaq syndy darynmen,

Ár týrli qús әn qosqanda әr ýnmen.

Qúlaghyma qúiyp jatyp balqygham,

Úmytqanday jaryq dýniyening baryn men. (Ákim Meyirbekúly)

Onyng tynys belgilerin bylay rettesek, onda ol óleng de bir kýrdeli qúrmalas sóilem ekendigin әigiley alady.

Boygha bitken búlaq syndy darynmen

әr týrli qús әn qosqanda әr ýnmen,

qúlaghyma qúiyp jatyp balqygham,

úmytqanday jaryq dýniyening baryn men.

Biz jogharyda mysal keltirgen óleng shumaqtaryn oqyp otyryp, "Tynys belgilerin qalay qoydy bilmeytin qalamgerlerding jazghandaryn oqyghanda, tógilip-shashylghan qayran sózder-ay deging keledi". (Jaqan Dәurenbekov) Alayda búl aqyndardyng ghana kemshiligi emes, baspagerlerding de aghattyghymen úshtasyp jatqan manyzdy mәsele. Tipti búghan mýiizi qaraghayday til bilimin zertteytin tilshi ghalymdarymyzdyng da nemqúrayly qarap otyrghandyghy bizdi tanqaldyrady. Óleng sózining tynys belgilerining emle erejesi joqtyng qasy. Bar bolghan kýnde de "óleng tarmaqtary bas әrippen jazylady, óleng joldarynyng birinshi tarmaghynyng sonyna ýtir, ekinshi tarmaghynyng sonyna nýkte, ýshinshi tarmghynyng sonyna ýtir, tórtinshi tarmaghynyng sonyna nýkte qoyylady" degen sekildi jattandy erejeden asa almay kelemiz.

Qysqasy basym kóp sandy aqyndarymyz ben baspagerlerimiz ólendi úiqas dep týsinip,  úiqastyng jeteginde jele-jortyp ketetindikten, jazghan ólenderi men baspadan shygharghan jyr jinaqtary oqyrmannyng kónilinen shyqpaydy. "Sol sebepti onyng shumaqtarynyn  aldynghy eki joly - Samarqangha, songhy eki joly - "Túran әlem bankke" qarap túrady. Osynday qisyny jetise bermeytin shumaqpen kelesi shumaqtyng ózara qiysyp kelui, jalghasuy óte әlsiz, olar әr bólek nәrse syqyldy bop sezinedi. Sonyng nәtiyjesinde óleng bir tútas dýniye  retinde sezilmeydi". (Bekdilda Aldamjarov) Ólenning qúdyreti úiqasta emes, qisynda, qisynsyz óleng oqyrman oiynyng әdil tarazysyna syisyn ba?! - dep jatqan eshkim joq.

Qorytyp kelgende Einishteyinning "bir mәseleni ortagha qong sol mәseleni sheshuden de manyzdy" degen ataly sózi negizinde óleng sózining emle erejesinde saqtalyp otyrghan kókeykesti mәseleni óz kózqarasymyz boyynsha ortagha qoydyq. Endi búl týiindi qalay bir izge týsirudi baspagerler men tilshi ghalymdardyng enshisine qaldyryp otyrmyz. Oghan atsalysu aldaghy uaqyttyng enshisinde túr, aghayyn! Oilanyp kóreyik. Eger búl mәsele dúrys sheshimin tapsa, onda sóilem qúray almaytyn, ana tilining danalyq erejelerinen habary joq, úiqasshyl aqyndardyng "shygharmashylyq" taghdyry da talqygha týsedi. Sóitip ólendi kәsiptenushilerding kәnigi, jolbiyke  joly kesiledi, aqyndyq ónerdegi kóp týiin osy mәsele arqyly sheshiledi.

Bekqoja Jylqybekúly

L.N.Gumiylev atyndaghy

Euraziya últtyq uniyversiyteti

Qytay tili kafedrasynyng dosenti

«Abay-aqparat»