نەمىستىڭ 19 عاسىرداعى جازۋشىسى پونتانە رەداكتور بولىپ تۇرعان كەزىندە، ءبىر جاس تالاپكەر اقىن بىرنەشە ناشار ولەڭىن وعان جىبەرىپ: "تىنىس بەلگىلەرىن ەلەپ-ەسكەرىپ جاتپادىم. ءوزىڭىز قويا سالارسىز!" - دەپ حات جازىپتى. سوندا پونتانە ولەڭ يەسىنە بىلاي دەپ جاۋاپ حات جازعان ەكەن: "كەلەسى جولى ولەڭ جىبەرەر بولساڭىز، تەك تىنىس بەلگىلەرىن عانا قويىپ جىبەرگەيسىز، ولەڭىن مەن جازا سالارمىن." ءبىز بۇل اڭگىمەنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ارينە، ولەڭ ءسوزىنىڭ تىنىس بەلگىلەرى ولەڭ جازۋدان دا ماڭىزدى ەكەندىگىن ولەڭسۇيەر قاۋىمنىڭ ەسىنە سالۋ ءۇشىن بۇل ارادا وسى مىسال كەرەك بولىپ وتىر. وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ قازىرگى ولەڭ ونەرى كەڭىستىگىندە ولەڭنىڭ تىنىس بەلگىلەرى تۋرالى ارناۋلى ءبىر جۇيەگە تۇسكەن  بەلگىلەمە جوق. سول سەبەپتى "ولەڭنىڭ ءبىرىنشى، ءۇشىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا ءۇتىر، ەكىنشى، ءتورتىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلادى" دەگەن سياقتى جاتتاندى، جاڭساق بەلگىلەمەلەر مەن قالاي بولسا سولاي قويىلعان تىنىس بەلگىلەرىنەن اياق الىپ جۇرە الماي كەلەمىز. ء"وزىمىزدىڭ قازاق باسىلىمدارىندا ەملە قاتەلەرى دەگەنىڭ ءورىپ جۇرەدى عوي. نەمىس باسىلىمدارىندا ونداي سوراقىلىققا جول بەرىلمەيدى" (شەريازدان ەلەۋكەنوۆ) دەمەكشى، ءبىزدىڭ باسىلىم بەتتەرىندەگى جاريالانىمداردىڭ ەملە ەرەجەسىنە كوڭىل بولمەيتىن باسپاگەرلىك بىلىق قاشان وڭالار ەكەن دەگەن ويمەن، ويىمىزدى دالەلدەپ كورسەتۋگە تىرىسالىق.  مىسالى:

ورتەڭگە كىم بىلەدى ونەدى نە؟

سيادى نە كەلەشەك كونەگىنە؟

ساۋىرىن سيپاتپايتىن پاتشا كوڭىل،

نەمىستىڭ 19 عاسىرداعى جازۋشىسى پونتانە رەداكتور بولىپ تۇرعان كەزىندە، ءبىر جاس تالاپكەر اقىن بىرنەشە ناشار ولەڭىن وعان جىبەرىپ: "تىنىس بەلگىلەرىن ەلەپ-ەسكەرىپ جاتپادىم. ءوزىڭىز قويا سالارسىز!" - دەپ حات جازىپتى. سوندا پونتانە ولەڭ يەسىنە بىلاي دەپ جاۋاپ حات جازعان ەكەن: "كەلەسى جولى ولەڭ جىبەرەر بولساڭىز، تەك تىنىس بەلگىلەرىن عانا قويىپ جىبەرگەيسىز، ولەڭىن مەن جازا سالارمىن." ءبىز بۇل اڭگىمەنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ارينە، ولەڭ ءسوزىنىڭ تىنىس بەلگىلەرى ولەڭ جازۋدان دا ماڭىزدى ەكەندىگىن ولەڭسۇيەر قاۋىمنىڭ ەسىنە سالۋ ءۇشىن بۇل ارادا وسى مىسال كەرەك بولىپ وتىر. وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ قازىرگى ولەڭ ونەرى كەڭىستىگىندە ولەڭنىڭ تىنىس بەلگىلەرى تۋرالى ارناۋلى ءبىر جۇيەگە تۇسكەن  بەلگىلەمە جوق. سول سەبەپتى "ولەڭنىڭ ءبىرىنشى، ءۇشىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا ءۇتىر، ەكىنشى، ءتورتىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلادى" دەگەن سياقتى جاتتاندى، جاڭساق بەلگىلەمەلەر مەن قالاي بولسا سولاي قويىلعان تىنىس بەلگىلەرىنەن اياق الىپ جۇرە الماي كەلەمىز. ء"وزىمىزدىڭ قازاق باسىلىمدارىندا ەملە قاتەلەرى دەگەنىڭ ءورىپ جۇرەدى عوي. نەمىس باسىلىمدارىندا ونداي سوراقىلىققا جول بەرىلمەيدى" (شەريازدان ەلەۋكەنوۆ) دەمەكشى، ءبىزدىڭ باسىلىم بەتتەرىندەگى جاريالانىمداردىڭ ەملە ەرەجەسىنە كوڭىل بولمەيتىن باسپاگەرلىك بىلىق قاشان وڭالار ەكەن دەگەن ويمەن، ويىمىزدى دالەلدەپ كورسەتۋگە تىرىسالىق.  مىسالى:

ورتەڭگە كىم بىلەدى ونەدى نە؟

سيادى نە كەلەشەك كونەگىنە؟

ساۋىرىن سيپاتپايتىن پاتشا كوڭىل،

شامىنداي بالاۋىزدىڭ سونەدى مە؟ (ايان نىسانالى)

بۇل شۋماقتىڭ "ورتەڭگە كىم بىلەدى ونەدى نە؟" دەگەن تارماعىنىڭ تىنىس بەلگىسى بىلاي قويىلۋى كەرەك ەدى. "ورتەڭگە، كىم بىلەدى، ونەدى نە؟" بۇل تارماقتا ەكى ءۇتىر ءوز ورنىنا قويىلماعان. بۇدان تىس "ساۋىرىن سيپاتپايتىن پاتشا كوڭىل،" دەگەن تارماقتىڭ سوڭىنداعى ءۇتىر باسى ارتىق دۇنيە. ويتكەنى بۇل سويلەمدەگى وي ءالى اياقتالعان جوق. بۇل سويلەم اياقتالماعان سوڭ، ءتورتىنشى تارماقتاعى "شامىنداي" دەگەن ءسوز باس ارىپپەن ەمەس، كىشى ارىپپەن جازىلۋى كەرەك. سوندا بۇل تارماقتار:

ساۋىرىن سيپاتپايتىن پاتشا كوڭىل

شامىنداي بالاۋىزدىڭ سونەدى مە؟ - بولىپ جازىلسا دۇرىس بولار ەدى. بۇل ارادا انا تىلىمىزگە قاتىستى تاعى ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارعانىمىز ءجون سياقتى. ول "سونەدى مە؟" دەگەن ءسوزدىڭ ولەڭدە قولدانىلۋى. بۇل ءسوزدىڭ دۇرىسى "سونە مە؟" ەكەندىگى ايدان انىق. جەرگىلىكتى ەلدى مەكەندە قولدانىلاتىن وسى ءبىر ء"دى" جۇرناعى "بارساڭ شى", "كەلسەڭ ءشى" دەگەن ءسوزدى "بارسايشى", "كەلسەيشى" دەپ قولدانىپ، قاسيەتتى انا ءتىلىمىزدى شۇبارلاعان سياقتى كەلەڭسىز جايت. مۇنداي شۇبار الا سوزدەردىڭ ولەڭ تىلىندە ۇيقاس قاجەتى ءۇشىن قولدانىلۋى اقىندىق ارعا تۇسكەن داق ەكەندىگى بەلگىلى.

باسىمدى ءالى بۇلار سان قاتىرادى.

باسپاق بولدىم، باتىر ەم، اقىن ءارى.

ميى اشىعان الاشتى ايايمىن تەك،

اقىل ايتىپ كورىنگەن اقىماعى. (سەرىك اقسۇڭقار. 27 بەت)

بۇل شۋماقتىڭ ءۇشىنشى تارماعىنىڭ ايتار ويى تياناقتالعاندىقتان ونىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلۋى كەرەك. ونىڭ ءتورتىنشى تارماقپەن ەشقانداي سينتاكسيستيك بايلانىسى جوق. ال ءتورتىنشى تارماقتا ايتىلار وي اياقتالماي قالعان. ويدىڭ ناتيجەسى ولەڭدە بەرىلمەگەن، سوندىقتان بۇل تارماقتىڭ سوڭىنا كوپ نۇكتە قويىلادى. سول سەبەپتى بۇل ولەڭ جولدارىنداعى تىنىس بەلگىلەرى بىلاي قويىلسا دۇرىس بولار ەدى:

ميى اشىعان الاشتى ايايمىن تەك.

اقىل ايتىپ كورىنگەن اقىماعى...

ال مىنا ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا ولەڭ يەسى نۇكتە قويۋدى ۇمىتىپ كەتكەن. ويتكەنى وي اياقتالىپ تۇر. ءۇشىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلماعاندىقتان، بۇل شۋماقتىڭ ءتورتىنشى تارماعىنداعى جول باسىنان باستالاتىن "باعى" دەگەن ءسوز كىشى ارىپپەن جازىلۋى كەرەك.

ءومىر دەگەن ءورت ەلى، گۇلدەر ەلى

تۇرلەنەدى، باۋىرىم، تۇرلەنەدى.

بىرەۋلەردىڭ مۇڭىنان بۇل تىرلىكتە

باعى جانىپ - بىرەۋلەر كۇن كورەدى. (ەسەنباي دۇيسەنبايۇلى)

جالپى ءبىز ولەڭ تارماقتارىنىڭ ءبىرىنشى ءسوزىن باس ارىپپەن جازىپ ءجۇرمىز. بۇل ەملە ەرەجەسى مەنشە دۇرىس ەمەس. ويتكەنى كەي شۋماقتاردا بەلگىلى ءبىر وي ءاربىر تارماقتا جاي سويلەممەن اياقتالىپ وتىرادى نەمەسە ەكى تارماق ءوزارا سينتاكسيستىك بايلانىستا بولىپ، قۇرمالاس سويلەم قۇرايدى. ءتىپتى كەيبىر شۋماقتارداعى ءتورت نەمەسە ودان دا كوپ تارماقتار ءبىر ويدىڭ جۇلگەسىمەن ءبىر كۇردەلى قۇرمالاس سويلەمنىڭ اياسىنا سيىپ كەتەتىن جاعدايلار ولەڭدە ءجيى كەزدەسەدى. مۇنداي ساتتەردە تىنىس بەلگىسى وتە ماڭىزدى ءرول وينايدى. مىسالى:

ۇلگى قىلىپ ءبىر شەتىنەن ۇستارلىق

ءىس بولماي تۇر، ەرسىلىككە قۇشتارلىق

مەڭدەگەن سوڭ ءوز بويىڭدى، باۋىرىم،

جاقىنىڭا جاسايتىنىڭ ىشتارلىق. (شايمەرگەن الديبەكۇلى)

بۇل ولەڭ شۋماعىندا تىنىس بەلگىلەرى ورىندى قويىلعانمەن، تىنىس بەلگىنىڭ ىڭعايىنا قاراي جولدارعا ءبولۋ مەن باس ارىپتەردىڭ سويلەم بايلانىسىنا ساي كىشى ارىپتەرگە اۋىسۋى ويداعىداي ورىندالماعان. بۇل ولەڭ شۋماعىنىڭ سويلەمدەرى بىلاي ورنالاستىرىلۋى ءتيىس ەدى.

ۇلگى قىلىپ ءبىر شەتىنەن ۇستارلىق

ءىس بولماي تۇر،

ەرسىلىككە قۇشتارلىق

مەڭدەگەن سوڭ ءوز بويىڭدى، باۋىرىم،

جاقىنىڭا جاسايتىنىڭ ىشتارلىق.

سول سياقتى مىنا ءبىر ولەڭ شۋماعىنىڭ تىنىس بەلگىلەرى دە ءوز ورنىن تاپپاي تۇرعاندىقتان، وي جۇلگەسىنە سايكەسپەي، قيسىنعا تومپاق كەلىپ تۇرعانى بەلگىلى.

بوتا اينالعان مەنىڭ التىن قازىعىم،

سۇڭگى جاقتىڭ جانىپ تۇرعان جازىنىڭ.

سەنىڭ جانىڭ ىستىعىنان جارالعان،

قىزىل گۇلدەي ۇلبىرەگەن نازىگىم. (قاسىمحان بەگمانوۆ)

بۇل شۋماق ولەڭگە دە ءبىرىنشى، ەكىنشى تارماقتاردىڭ سوڭىنان ءۇتىر، ەكىنشى، ءتورتىنشى تارماقتىڭ سوڭىنان نۇكتە قويىلادى دەگەن قاساڭ قاعيدا ارقاۋ بولعانى سونشالىق - ولەڭ شۋماعىنداعى "سەنىڭ جانىڭ سۇڭگى جاقتىڭ جانىپ تۇرعان جازىنىڭ ىستىعىنان جارالعان" دەگەن ءبىر-بىرىنەن بالتالاسا دا ايرىلماس ويدى ەكىنشى تارماقتىڭ سوڭىنا كەلەتىن ءبىر نۇكتەنىڭ قۇدىرەتىمەن ايىرىپ جىبەرگەن. ەگەر ءبىز وسى ءبىر شۋماققا جوعارىداعى قويىلعان تىنىس بەلگىلەرى نەگىزىندە تالداۋ جۇرگىزەتىن بولساق، وندا ولەڭ شۋماعىنىڭ ءتورت تارماعى ءتورت جاققا قىڭىرايعان، ءبىر-بىرىمەن مۇلدە قيىسپايتىن قيسىنسىز دۇنيەگە اينالىپ قالادى. سوندىقتان بۇل قيسىنسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن، تەگىندە، بۇل ولەڭ شۋماعىنىڭ سويلەمدەرى بىلاي ورنالاستىرىلۋى كەرەك ەدى.

بوتا اينالعان مەنىڭ التىن قازىعىم

سۇڭگى جاقتىڭ جانىپ تۇرعان جازىنىڭ

سەنىڭ جانىڭ ىستىعىنان جارالعان.

قىزىل گۇلدەي ۇلبىرەگەن نازىگىم.

بۇل ارادا ءبىز "سۇڭگى" سوزىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋىمىز كەرەك سياقتى. ەگەر ول جەر اتى بولسا، ۇلكەن ارىپپەن جازىلادى دا، ال باعىت-باعداردى ءبىلدىرىپ كەلسە، كىشى ارىپپەن تاڭبالاناتىندىعى انىق.

اقيقات، ادىلدىكتى بەتكە ايتقاننان،

دۇشپانىم قىساستىعىن قاتايتقاننان.

قانشاما سۇرقاي كۇندەر تۋدى ماعان،

كوزى جوق كوڭىلىمدى ورتايتقاننان. (اكىم مەيىربەكۇلى)

بۇل ولەڭ شۋماعىنىڭ تىنىس بەلگىلەرىن قويۋدا ولەڭ يەسى ء"بىرىنشى تارماق سوڭىنا ءۇتىر، ەكىنشى تارماق سوڭىنا نۇكتە، ءۇشىنشى تارماق سوڭىنا ءۇتىر، ءتورتىنشى تارماق سوڭىنا نۇكتە قويىلادى" دەگەن قاساڭ، كوزسىز قاعيدانى ۇستانعان. سول سەبەپتى ولەڭدەگى وي اياقتالماعان ەكىنشى تارماقتىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلعان. ءبىز ونى ولەڭ شۋماعىنىڭ وي سايكەستىگى بويىنشا تىنىس بەلگىلەرىن قويار بولساق، وندا بۇل ولەڭ شۋماعى ءبىر كۇردەلى  قۇرمالاس سويلەم عانا بولىپ شىعادى:

اقيقات، ادىلدىكتى بەتكە ايتقاننان،

دۇشپانىم قىساستىعىن قاتايتقاننان،

قانشاما سۇرقاي كۇندەر تۋدى ماعان،

كوزى جوق كوڭىلىمدى ورتايتقاننان.

تومەندەگى مىنا ءبىر ولەڭ شۋماعى دا ءدال جوعارىداعى ولەڭ شۋماعى سەكىلدى وي اياقتالماي تۇرىپ، ەكىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا نۇكتە قويا سالۋمەن "كوزسىز قاعيدانىڭ" قۇربانى بولعان.

بويعا بىتكەن بۇلاق سىندى دارىنمەن،

ءار ءتۇرلى قۇس ءان قوسقاندا ءار ۇنمەن.

قۇلاعىما قۇيىپ جاتىپ بالقىعام،

ۇمىتقانداي جارىق دۇنيەنىڭ بارىن مەن. (اكىم مەيىربەكۇلى)

ونىڭ تىنىس بەلگىلەرىن بىلاي رەتتەسەك، وندا ول ولەڭ دە ءبىر كۇردەلى قۇرمالاس سويلەم ەكەندىگىن ايگىلەي الادى.

بويعا بىتكەن بۇلاق سىندى دارىنمەن

ءار ءتۇرلى قۇس ءان قوسقاندا ءار ۇنمەن،

قۇلاعىما قۇيىپ جاتىپ بالقىعام،

ۇمىتقانداي جارىق دۇنيەنىڭ بارىن مەن.

ءبىز جوعارىدا مىسال كەلتىرگەن ولەڭ شۋماقتارىن وقىپ وتىرىپ، "تىنىس بەلگىلەرىن قالاي قويۋدى بىلمەيتىن قالامگەرلەردىڭ جازعاندارىن وقىعاندا، توگىلىپ-شاشىلعان قايران سوزدەر-اي دەگىڭ كەلەدى". (جاقان داۋرەنبەكوۆ) الايدا بۇل اقىنداردىڭ عانا كەمشىلىگى ەمەس، باسپاگەرلەردىڭ دە اعاتتىعىمەن ۇشتاسىپ جاتقان ماڭىزدى ماسەلە. ءتىپتى بۇعان ءمۇيىزى قاراعايداي ءتىل ءبىلىمىن زەرتتەيتىن ءتىلشى عالىمدارىمىزدىڭ دا نەمقۇرايلى قاراپ وتىرعاندىعى ءبىزدى تاڭقالدىرادى. ولەڭ ءسوزىنىڭ تىنىس بەلگىلەرىنىڭ ەملە ەرەجەسى جوقتىڭ قاسى. بار بولعان كۇندە دە "ولەڭ تارماقتارى باس ارىپپەن جازىلادى، ولەڭ جولدارىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا ءۇتىر، ەكىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا نۇكتە، ءۇشىنشى تارمعىنىڭ سوڭىنا ءۇتىر، ءتورتىنشى تارماعىنىڭ سوڭىنا نۇكتە قويىلادى" دەگەن سەكىلدى جاتتاندى ەرەجەدەن اسا الماي كەلەمىز.

قىسقاسى باسىم كوپ ساندى اقىندارىمىز بەن باسپاگەرلەرىمىز ولەڭدى ۇيقاس دەپ ءتۇسىنىپ،  ۇيقاستىڭ جەتەگىندە جەلە-جورتىپ كەتەتىندىكتەن، جازعان ولەڭدەرى مەن باسپادان شىعارعان جىر جيناقتارى وقىرماننىڭ كوڭىلىنەن شىقپايدى. "سول سەبەپتى ونىڭ شۋماقتارىنىڭ  الدىڭعى ەكى جولى - سامارقانعا، سوڭعى ەكى جولى - "تۇران الەم بانككە" قاراپ تۇرادى. وسىنداي قيسىنى جەتىسە بەرمەيتىن شۋماقپەن كەلەسى شۋماقتىڭ ءوزارا قيىسىپ كەلۋى، جالعاسۋى وتە ءالسىز، ولار ءار بولەك نارسە سىقىلدى بوپ سەزىنەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولەڭ ءبىر تۇتاس دۇنيە  رەتىندە سەزىلمەيدى". (بەكدىلدا الدامجاروۆ) ولەڭنىڭ قۇدىرەتى ۇيقاستا ەمەس، قيسىندا، قيسىنسىز ولەڭ وقىرمان ويىنىڭ ءادىل تارازىسىنا سىيسىن با؟! - دەپ جاتقان ەشكىم جوق.

قورىتىپ كەلگەندە ەينىشتەيىننىڭ ء"بىر ماسەلەنى ورتاعا قويۋ سول ماسەلەنى شەشۋدەن دە ماڭىزدى" دەگەن اتالى ءسوزى نەگىزىندە ولەڭ ءسوزىنىڭ ەملە ەرەجەسىندە ساقتالىپ وتىرعان كوكەيكەستى ماسەلەنى ءوز كوزقاراسىمىز بويىنشا ورتاعا قويدىق. ەندى بۇل ءتۇيىندى قالاي ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋدى باسپاگەرلەر مەن ءتىلشى عالىمداردىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ وتىرمىز. وعان اتسالىسۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە تۇر، اعايىن! ويلانىپ كورەيىك. ەگەر بۇل ماسەلە دۇرىس شەشىمىن تاپسا، وندا سويلەم قۇراي المايتىن، انا ءتىلىنىڭ دانالىق ەرەجەلەرىنەن حابارى جوق، ۇيقاسشىل اقىنداردىڭ "شىعارماشىلىق" تاعدىرى دا تالقىعا تۇسەدى. ءسويتىپ ولەڭدى كاسىپتەنۋشىلەردىڭ كانىگى، جولبيكە  جولى كەسىلەدى، اقىندىق ونەردەگى كوپ ءتۇيىن وسى ماسەلە ارقىلى شەشىلەدى.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلى

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi

قىتاي ءتىلى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى

«اباي-اقپارات»