Elbasynyng qúttyqtauy

Týrki halyqtarynyng týpki mekeni

«Altay - týrki әlemining altyn besigi» túnghysh halyqaralyq forumyna qatysushylargha sәlem joldaymyn. Altay ejelden «órkeniyet besigi» - Euraziya qúrlyghyndaghy kóptegen týrki halyqtarynyng atamekeni sanalady.

Ózining tabighatynan ghajayyp ólke Euraziyanyng geografiyalyq jәne sayasy ortalyghy bolyp tabylady. Dәl osy jerde kóne týrki jazbasy payda boldy. Bizding ata-babalarymyzdyng ótken tarihynan syr shertetin kóptegen qúndy tarihy eskertkishter osy jerlerden tabyldy. «Úly kóshi-qon» uaqytynda Tauly Altay aumaghy kóne mәdeny dәstýrlerdi saqtaushylardyng transmigrasiyasy ótken «dәliz» bolady.

Altaydy qayta janghyrtudyng qazirgi kezeni kóptegen memleketter men halyqtardyng mýddesine jauap beredi. Óitkeni, búl ýderis býkil Euraziya qúrlyghyndaghy mәdeny jәne gumanitarlyq yntymaqtastyqty odan әri terendetu ýshin is-qimyl túghyrnamasy qyzmetin atqarady.

Forumgha qatysushylar Shyghys pen Batys halyqtaryn birlikke ýn-deytin ghajayyp ónirding qayta janghyruy jolynda odan arghy qadam-daryn aiqyndaytynyna senim bildiremin. Barlyqtarynyzgha jemisti  júmys tileymin!

 

Núrsúltan NAZARBAEV, Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

Elbasynyng qúttyqtauy

Týrki halyqtarynyng týpki mekeni

«Altay - týrki әlemining altyn besigi» túnghysh halyqaralyq forumyna qatysushylargha sәlem joldaymyn. Altay ejelden «órkeniyet besigi» - Euraziya qúrlyghyndaghy kóptegen týrki halyqtarynyng atamekeni sanalady.

Ózining tabighatynan ghajayyp ólke Euraziyanyng geografiyalyq jәne sayasy ortalyghy bolyp tabylady. Dәl osy jerde kóne týrki jazbasy payda boldy. Bizding ata-babalarymyzdyng ótken tarihynan syr shertetin kóptegen qúndy tarihy eskertkishter osy jerlerden tabyldy. «Úly kóshi-qon» uaqytynda Tauly Altay aumaghy kóne mәdeny dәstýrlerdi saqtaushylardyng transmigrasiyasy ótken «dәliz» bolady.

Altaydy qayta janghyrtudyng qazirgi kezeni kóptegen memleketter men halyqtardyng mýddesine jauap beredi. Óitkeni, búl ýderis býkil Euraziya qúrlyghyndaghy mәdeny jәne gumanitarlyq yntymaqtastyqty odan әri terendetu ýshin is-qimyl túghyrnamasy qyzmetin atqarady.

Forumgha qatysushylar Shyghys pen Batys halyqtaryn birlikke ýn-deytin ghajayyp ónirding qayta janghyruy jolynda odan arghy qadam-daryn aiqyndaytynyna senim bildiremin. Barlyqtarynyzgha jemisti  júmys tileymin!

 

Núrsúltan NAZARBAEV, Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

Tarihy aqiqattar Tór Altayda toghysyp jatyr

«TÝRKSOY»-dyng júmysymen shúghyldanyp jýrgenime ýsh jylday uaqyt boldy. Alayda elimiz egemendigin alghaly beri týbi bir týrki halqynyng ókilderining basyn biriktirgen múnday mәni men manyzy joghary jiyn ótken joq».

«TÝRKSOY» halyqaralyq úiymynyng bas hatshysy Dýisen Qaseyinov Altay bauyryn dýbirge bólegen, oblys ortalyghy - Óskemendegi «Ýlbi» Mәdeniyet sarayynda ótken «Altay - týrki әlemining altyn besigi» atty túnghysh halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyagha osylay dep bagha berdi. Shynynda da týrki tekti halyqtar kóp shoghyrlanghan Resey, Qytay, Mongholiya sekildi memleketterde múnday alqaly jiynnyng qolgha alynbaghaly qay zaman...

Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimdigi men «TÝRKSOY» halyqaralyq úiymy úiymdastyrghan el Tәuelsizdigining 20 jyldyghyna arnalghan alqaly jiyngha «TÝRKSOY» halyq-aralyq úiymynyng bas hatshysy Dýisen Qaseyinov, Preziydent Ákimshiligi Ishki sayasat bólimining mengerushisi Darhan Mynbay, Týrkiya men Japoniyanyng elimizdegi Tótenshe jәne ókiletti elshileri Lale Ýlker men Harada Yudzo, Koreya Respublikasynyng elimizdegi elshiligining konsuly Kvon Dong-Sok, Qazaqstan Respub-likasyndaghy Resey Federasiyasy Elshiligi isterining uaqytsha senimdi ókili Sergey Tarasenko, elimizding beldi ghalymdary Seyit Qasqabasov, Qoyshyghara Salghariyn, Ábish Kekilbaev, Zeynolla Samashev jәne Polisha, Týrkiya, Qytay elderining bilikti ghalymdary qatysty.

Álemning on eki elining ókili qatysqan alqaly jiynnyng shymyldyghy aimaq basshysy Berdibek SAPARBAEVTYNG qúttyqtau sózimen ashyldy.

- Týrki halyqtarynyng tól mekeni, ejelgi órkeniyet besigi atanghan Tór Altay ónirine qosh keldinizder. Biz sizderding kelgenderinizge óte quanyshtymyz. El Tәuelsizdigining 20 jyldyghy qarsanynda úiymdastyrylyp otyrghan forumdy ótkizudegi maqsatymyz - týbi bir týrki halyqtarynyng tarihiy-mәdeny múrasyn saqtau jәne qayta janghyrtu. Kórshiles memlekettermen qarym-qatynas kókjiyegin odan әri keneyte týsu, - degen oblys Ákimi shaqyrudy qúp alyp, alystan at aryltyp kelgen qonaqtargha oblys túrghyndary atynan alghysyn bildirdi. Aymaq basshysynan keyin sóz alghan Preziydent Ákimshiligi Ishki sayasat bólimining mengerushisi Darhan Mynbay forumgha qatysushylargha Elbasy Núrsúltan NAZARBAEVTYNG joldaghan qúttyqtau hatyn oqyp berdi.

Týbi bir týrki júrtynyng múrasy men múratyn týgendeudi maqsat tútqan konferensiya barysynda altaytanu, Altaydy zertteu-zerdeleu túrghysynda týrli úsynystar men tyng pikirler aityldy. Solardyng bir parasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Oqulyqqa engizgenning artyqtyghy joq

Darhan Mynbay, Preziydent Ákimshiligi Ishki sayasat bólimining mengerushisi:

- Biz tәuelsiz elimizding tarihyna, bastaularymyzgha, tamyrlarymyzgha óte ýlken yqylaspen qaraymyz. 2006 jyly 26-mamyrda jastargha arnap oqyghan tarihy dәrisinde Elbasy Núrsúltan NAZARBAEV: «Últtar tauarlarmen nemese qyzmettermen ghana bәsekelespeydi, olar qoghamdyq qúndylyqtar jýiesimen, bilim beru jýielerimen bәsekelesedi» dep atap kórsetken bolatyn. Osy oidy býgingi Altay, týrki halyqtary qarym-qatynasy, bauyrlastyghy túrghysynan bayyptay qarasaq, shynynda da bizge ortaq tarihymyzdaghy qúndylyqtardy qazirgi kýnning shyndyghymen layyqty sabaqtastyra biluimiz kerek-aq.

Jalpy, otandyq gumanitarlyq baghyttaghy ghylymy zertteu instituttary men uniyversiytetterding altaytanu men týrkitanu baghytyndaghy enbekteri jýielenip, salalanyp keledi. Búl rette әsirese altaytanudy odan әri damytu bәrimizge syn bolyp túr. Óitkeni, búl - Euraziya ónirining ótkeni men býginin jalghastyratyn altyn kópir. Osy salanyng órkendeuine týrki elderin bylay qoyghanda, japon jәne korey elderining ghalymdary da mýddeli. Osy tarapta mynaday oilardy ortalarynyzgha salghym keledi. Bolashaqta búl forum tariyhqa Altay forumy bolyp enetini kәmil. Sondyqtan da dәl osylay jýrekke jaqyn tilde onay etip ataghan da jón shyghar. Sonday-aq, aqparattandyru zamanynda altaytanu men týrkitanugha qatysty ghylymnyng osy uaqytqa deyingi jetistigin arnayy elektrondyq saytqa qoy manyzdy dep bilemiz. Uniyversiytetter men ghylymy ortalyqtarda qalyptasa bastaghan týrkitanu mamandyghyn altaytanumen tolyqtyru da kerekti is. Altaytanugha baylanys-ty túraqty ghylymy basylym nemese jinaq shygharu qajet dep sanaymyz. 2009 jyly Elbasymyz elimizdegi joghary oqu oryndaryna Euraziyalyq zertteuler baghytynda kafedralar ashudy úsynghan bolatyn. Býgingi altaytanudy euraziyatanudyng ayasynda da damytudyng jóni bar. Bilim jýiesinde paydalanylatyn tarih jәne mәdeniyettanu oqulyqtarynda altaytanugha baylanysty arnayy bólim engizu de qajet dep esepteymin.

Dýisen Qaseyinov, «TÝRKSOY» halyqaralyq úiymynyng bas hatshysy:

- Zertteushi ghalymdardyng aituy boyynsha, Altay - týbi bir týrkilerding ghana emes, júmyr jerding betindegi eng ejelgi qonystardyng biri. Jalpy aqyl iyesi - adamzattyng altyn besigi sanalady. Osy mәdeny forumnyng úiymdastyryluyna bastamashy bolyp erekshe qoldau bildirgeni ýshin oblys basshysy Berdibek SAPARBAEV myrzagha, oblystyq mәdeniyet basqarmasy men uniyversiytet qyzmetkerlerine shyn jýrekten alghysymdy bildiremin.

Keshe ghana «TÝRKSOY» halyqaralyq úiymy men Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimdigi birlesip úiymdastyrghan 8-halyqaralyq fotosuretshiler kezdesui ayaqtaldy. Búghan deyin Týrkiyada, Soltýstik Kiprde, Resey Federasiyasyndaghy Bashqúrtstan, Tatarstanda bolghan búl dәstýrli fotosuretshiler kezdesui Qazaqstanda alghash ret osy Altay ónirinde ótti. Kezdesuding qazaq elining eng kórkem mekeni Shyghys ónirinde úiymdastyryluy da kezdeysoqtyq emes. Oblys basshysynyng bizding úiymgha degen erekshe iltipaty dep bilemin. Jaqyn arada arnayy fotosuretti katalog shygharylyp, ol «TÝRKSOY» úiymy arqyly әlem memleketterine tegin taratylatyn bolady. Búl Shyghys Qazaqstannyng súlu tabighaty men mәdeni, ekonomikalyq jetistikterin dýniyejýzilik dengeyde nasihattaluyna ýles qosyp, jergilikti jerdegi turizm salasynyng damuyna septigin tiygizedi degen senimdemin.

Búl forum búrynghy forumdardan ózgerek...

Seyit Qasqabasov, akademiyk, M.Áu-ezov atyndaghy óner jәne mәdeniyet ins-titutynyng diyrektory:

- Býgingi forumdy shynymen de Altay forumy dep ataugha túrarlyq. 1920 jyly Bakude Resey týrkologtary sezd ótkizgen bolatyn. 30 jyl ótken song biz týrkologtardyng ekinshi sezin ótkizemiz dep ýlken mәsele kóterdik. Úsynysymyzdy Mәskeuge jiberdik. Mәskeu ýsh ay boyy oilanyp, akyry bizge sezd degendi qimay konferensiya ótkizuge rúqsat berdi. 1976 jyly 50 jyldan song Almatyda ótken konferensiyagha Amerika, Germaniya, Shvesiya siyaqty elderding týrkitanushy ghalymdary qatysty. Osy konferensiyadan keyin ony Odaq respublikalary arasynda ýsh-tórt jylda bir ret ótkizudi dәstýrge ainaldyru jóninde úsynystar boldy. Sonyng nәtiyjesinde 1980 jyly ýshinshi konferensiya Tashkentte ótti. Ol da keng auqymdy, joghary dengeyde ótkizildi. 1985 jyly týrkitanushylar Ashhabadta, 1988 jyly qazirgi Bishkek, sol kezdegi Frunze qalasynda bas qosty. Sodan keyin týrkologtardyng konferensiyasy memlekettik dengeyde ótkizilmegen bolatyn. Býgingi forum sol konferensiyalardyng jalghasy ispetti. Dәl býgingidey Elbasynyng ózi mәn berip, qúttyqtau sózin joldap otyrghan forum alghash ret Shyghys Qazaqstan oblysynyng jerinde ótip otyr. Forumnyng memlekettik dengeyde ótkizilui týrkologiya salasyn, altaistikany jana bir satygha kóteredi dep oilaymyn.

Súltan Janbolatov, professor, qogham qayratkeri:

- Doktor, professor M.Jýsipovtyng «Shyndap ýnilsen, týrki tarihy men tilderinde basymdyq iye: arab, parsy, qytay, orys» degen sózining jany bar. Biraq altaistika men týrkologiyagha baylanysty qytay tildi dýniyening әli kýnge zerttelmegen, tolyqqandy ashylma-ghan tústary óte kóp. Qytaydyng myndaghan jyldyq jazba tarihynda әsirese týrki tarihy jayly talay jazbalardyng jatqany ras. Biraq bertinge deyin sayasy jәne tildik faktorlar sebebinen búl ghylymy resursqa bay ónir tolyq jәne dúrys paydalanyldy dey almaymyz. Ol әli kýnge deyin týrkologiyanyng talay syryn býgip jatyr.

Altay - Jibek jolynyng eng búrynghy toraby jәne týrikterding shanyraq kótergen mekeni. Nemis ghalymy K.Klimkeyt «Ejelgi Jibek jolyndaghy mәdeniyet» atty kitabynda Jibek jolynyng boyyndaghy qalalar men olardyng mәdeniyetin, jalpy әlem mәdeniyetine qosqan ýlesi jayly aita kele, olardyng eng negizgi taghany Altaydy basyp ótken Jibek joly ekenin erekshe atap ótedi. Ondaghy mәdeniyet pen órkeniyetti әlemdegi alghashqylardyng qataryna qosty.

Etibar Enandj, professor, filologiya ghylymdarynyng doktory:

- Álemdegi barlyq tilderding týp tamyry bir tilden taraydy degen sózding jany bar siyaqty. Oghan kóptegen mysaldar keltiruge bolady. Bir ghana Babyl múnarasy jayly anyzdy alyp qarayyq. Ony kópshiligimiz bilemiz. Ertede adamdar Allagha jetemiz dep múnara túrghyza bastapty. Ol kýnnen-kýnge biyiktey bergen eken. Sodan qaharlanghan Jaratqan ie olardy birin-biri týsinbeytindey etip, tilderin birneshe týrge bólip tastaghan eken.

Ejelgi dәuirde barlyghy bir otbasynyng adamdary boldy, demek barlyq adamzat balasy tiline, dinine qaramastan tuys. Bizder - týrki әlemining ókilderimiz. Sondyqtan ejelgi týrki halyqtarynyng minezi men bolmysyna say boluymyz kerek.

Forum sonynda atalghan jiyndy eki jylda bir ret dәstýrli týrde úiymdastyryp túru, Altay aimaghynyng ekologiyalyq, tarihiy-mәdeny әleuetin tereng zertteude birlesken ghylymiy-zertteu jobalaryn jýzege asyru, Altaydy Euraziyalyq kontiynentting emdeu-sauyqtyru ortalyghy retinde qalyptastyru, aimaqtyng turistik ónimderin ótkizude birlesken kәsiporyndar qúru, «Altay - ortaq ýiimiz» halyqaralyq ýilestiru kenesi» shekaralyq әriptestik boyynsha aimaqtyq birlestik ayasynda onyng qúramyna basqa da mýddeli memleketterdi (Koreya, Japoniya) qosu jóninde qarar qabyldandy.

- Forum barysynda bizding tarihymyzdyng ortaq, tilimizding úqsas, dilimizding bir, mәdeniyetimizding birtútas ekendigine taghy bir mәrte kózimiz jete týsti. Bizding endigi mindetimiz - ortaq tarihymyz ben mәdeniyetimizdi kózding qarashyghynday saqtap, damytyp, keleshek úrpaqqa jetkizuimiz qajet. Eng bastysy, halyqtar arasyndaghy bauyrlastyq pen dostyq sezimdi jalghastyruymyz kerek, - degen oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV konferensiya barysynda aitylghan úsynystardyng eleusiz qalmaytynyn, qúzyrly oryndarmen birlese otyryp tiyisti júmystardyng qolgha alynatynyn jetkizdi.

Myna jaytty aitpay ketuge bolmas. Polishadan kelgen ghalym Genrih Yankovskiy óz bayandamasyn bastan-ayaq qazaq tilinde jasady. (Onyng bayandamasynyng qysqasha núsqasyn jariyalap otyrmyz). Áriyne, suday aghyp túrmasa da әjepteuir ýirenip qalghany bayqalady. Júrtty sýisintkeni - ana tilimizge degen qúrmeti.

- Bayandamasyn qazaq tilinde oqyghan Genrih myrzadan ýlgi aluymyz kerek. Ásirese memlekettik qyzmetkerler men deputattardyng qúlaghyna altyn syrgha. Polishada Altay ilimin zertteytin arnayy kafedra bar. Ol Qazaqstanda bar ma? Bilim jәne ghylym ministrligi osyny nazargha alsa iygi bolar edi, - dedi oblys Ákimi.

* * *

Týrkilerding alghashqy týniligin týrip, týtinin týtetken týp mekeni - Altayda Tәuelsizdikting 20 jyldyghyna oray ótip jatqan «Altay - týrki әlemining altyn besigi» atty halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyanyng seksiyalyq mәjilisi «Altay» tehnoparkinde jalghasyn tapty.

Mәjiliske Qyrghyzstan, Mongholiya, Týrkiya, Qytay, AQSh, Tatarstan, Resey jәne ózge de memleketterden aituly sharagha arnayy kelgen ghalymdar, elimizge esimi belgili Seyit Qasqabasov bastaghan akademikter, tarih ghylymynyng salasynda jýrgen zertteushi-ler, sonday-aq, S.Amanjolov atyndaghy ShQMU, D.Serikbaev atyndaghy ShQMTU, Shәkerim atyndaghy SMU syndy joghary oqu oryndarynyng ghylym salasynda jýrgen ghylym doktorlary men ghylym kandidattary qatysty.

Seksiyalyq mәjiliske qatysqandar «Týrkologiya jәne Altaistika», «Kóne dәuir jәne qazirgi kezen», «Ádebiyet tanu jәne qazirgi til bilimi mәseleleri» syndy taqyryptar ayasynda ghylymy bayandamalar jasap, bir-birimen oy bólisti.

- Týrkining mәdeniyetin, ruhaniyatyn bir arnada toghystyratyn ol - Altay iydeyasy. Ózderiniz bayqap otyrghanday, Altay - týrkilerding altyn besigi, altyn tәji bolyp otyr. Biraq Altay taqyryby birer konferensiyamen ayaqtalmaydy, Shyghys ónirindegi joghary oqu oryndarynda 300-dey ghylym doktorlary, 700-ge juyq ghylym kandidattary bar eken, osynyng bәri shaghyn úiym emes. Búl - Shyghys ónirinde shoghyrlanghan iri ghylymy ortanyng bar ekenin kórsetedi. Osy jasalghan bayandamalardy kitap etip basyp shyghardyq, keshigip kelip jatqan materialdar da bar. Olardy taghy da oilastyryp kóremiz. Mәjiliske qatysushylargha aitarym, bir-birimizge syn kózben emes, Altaydy qalay kórkeytemiz, qalay kógertemiz, Altaygha degen kózqarasymyzdy qalay ózgertemiz degen oimen keluimiz kerek, - dedi osy mәjilisti jýrgizgen, Shәkerim atyndaghy SMU rektorynyng kenesshisi, professor A.Espenbetov.

Qazaq elining qayyrymdylyghyna tәnti eken

Oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV «Altay - týrki әlemining altyn besigi» atty aituly forumgha qatysugha kelgen qúrmetti meymandar - Qazaqstandaghy Týrkiya men Japoniya memleketterining Tótenshe jәne ókiletti elshileri Lale Ýlker jәne Yudzo Haradamen kezdesti.

Kezdesude aimaq basshysy Týrkiya, Japoniya elderimen Qazaqstan arasyndaghy sauda-ekonomikalyq, sayasi, mәdeniy-gumanitarlyq salalarda qarym-qatynastardyng berik ornaghandyghyn, búl baylanys jyl sanap nyghayyp, qanatyn kenge jayyp kele jatqandyghyn tilge tiyek ete kele: - Semey men Týrkiyanyng Bursa qalasynyng arasynda ekonomikalyq túrghyda birshama úqsastyqtar bar, әsirese auyl sharuashylyq, bilim salalarynda, mata toqu ónerkәsibinde. Osyghan oray ekonomikalyq әriptestikti kýsheyte týsu maqsatynda Bursa qalasy basshylyghynyng shaqyruymen qyrkýiekting 22-23 kýnderi bizding oblystan delegattar attanghaly otyr. Nәtiyjesinde eki el arasyndaghy sauda-sattyq ainalymy úlghayyp, investisiya kólemi artady, әrtýrli tyng jobalar jýzege asyrylady, - dep atap ótti.

Sonymen qatar oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV Týrkiya elining Qazaqstanda, sonyng ishinde bizding oblysta bilim salasyna asa manyz berip, qoldau kórsetip otyrghandyghy turaly da sóz etti. Mәselen, elimizding әr ónirinde halyqaralyq talaptargha say bilim berip jatqan qazaq-týrik liyseylerinen basqa ótken jyly Óskemende 600 million tengege salynghan «Núrorda» halyqaralyq mektebining alar orny erekshe. Býgingi kýni atalghan bilim mekemesinde halyqaralyq standarttar boyynsha 200 bala tәrbiyelense, keleshekte búl kórsetkish eki esege deyin óspek.

Ángime barysynda Týrik elining biznes ókilderin jәne kәsiporyn basshylaryn Qazaqstangha shaqyryp, pikir almasyp, úsynystar talqylap, birlesken jobalar dayyndau siyaqty mәseleler de qaperden tys qalmady. Óz kezeginde Týrkiyanyng Qazaqstandaghy Tótenshe jәne ókiletti elshisi Lale Ýlker hanym oblys Ákimining búl úsynys-tilekterin qyzu qoldaytynyn jәne onyng iske asuyna barynsha atsalysatyndyghyn jetkizdi.

- Qazaqstan men Týrkiyanyng qoyan-qoltyq baylanys ornatyp, qanattas damyp kele jatqanyna da mineky 20 jyl toldy. Bir-birine aghayyndas, bauyrlas, dindes elderding basshylary da bir-birimen óte jaqyn dos-tar. Osynyng arqasynda qazir sizderding elge tartylghan týrik investisiyasy 2 mlrd. dollardan asyp týsti, keleshekte múny 10 mlrd. dollargha deyin jetkizu kózdelude. Osynda júmys isteytin týrik kompaniyalary ókilderimen, kәsipkerlermen jәne qarapayym júmysshylarmen kezdesip, sóilestim. Barlyghy quanyshty, óz ýilerinde jýrgendey sezinetindikterin aitty. Olargha kórsetken qoldauynyz ben jasaghan jaghdayynyz ýshin sizge rizashylyghymdy bildiremin, - dep aimaq basshysyna ózining sheksiz alghysyn jetkizgen Týrkiya elshisi Semey men Bursa qalalarynyng әriptestik baylanysyn bekite týsude qolynan kelgenshe kómektesetindigine sendirdi.

2011 jyldyng alty aiynda Shyghys Qazaqstan oblysy men Týrkiya arasyndaghy tauar ainalymy 35,4 mln. dollardy qúrap, byltyrghymen salystyrghanda 14,2 payyzgha jogharylaghan. Týrik eline shygharylatyn eksport kólemi biyl 1,2 esege ósip, 34,1 mln. dollargha jetken.

Oblystyng Japoniya memleketimen de sauda-sattyq baylanysy jyldan-jylgha artyp keledi. Byltyrghy osy kezenmen salystyrghanda eki-jaqty tauar ainalymy aghymdaghy jyldyng alty aiynda 1,9 esege deyin ósip, 18,1 mln. dollargha tayaghan. Al eksport kólemi 3,9 esege jogharylap, 16,1 mln. dollardy qúrady.

- Tәuelsizdik alghan jyldardan bastap Qazaqstan men Japoniya arasyndaghy sayasi-ekonomikalyq, mәdeny baylanystar artyp keledi. Atap aitsaq, býginde atom energiyasyn beybit maqsatta paydalanu, mashina qúrastyru salalarynda әriptestik myqty ornaghan. Búl rette Kurchatov qalasyndaghy atom ónerkәsibinde birlesip júmys atqaryp jatqan bizding mamandar men japondyq ghalymdardyng jobalaryn erekshe atap kórsetuge bolady. Sol siyaqty jenil avtokólikterdi qúrastyru baghytynda da birlesken sharualar jýzege asyryluda, - degen ónir basshysy Berdibek SAPARBAEV kýnshyghys elindegi qanshama adamnyng ómirin jalmaghan apatqa baylanys-ty japon halqy men basshylyghyna kónilin bildirip, qayghylaryna ortaqtasatyndyghyn aitty.

Ónerkәsip pen auyl sharuashylyghynan bólek japondyqtardyng bizding oblysqa degen qyzyghushylyghyn arttyratyn taghy bir sala - turizm. Búl rette Japoniyanyng Qazaqstandaghy Tótenshe jәne ókiletti elshisi Yudzo Haradanyng Shyghysqa kelgen sapary eki el arasyndaghy turizmdi damytugha serpin beretindigi, osy salada qyzmet etetin kәsipkerlerding qarym-qatynasyn odan ary bekite týsetindigi týsinikti.

- Altay tarihy men mәdeniyeti jayynda qyzyqty derekter úsynghan osynday manyzdy Forumgha shaqyrghandarynyz ýshin shyn jýrekten alghys aitamyn. Búl men ýshin ýlken mәrtebe, quanysh. Keybir ghalymdardyng «japondyqtardyng shyghu tórkini Altaymen qatysty» degen pikirining jany bar. Óitkeni, Ortalyq Aziyanyng halqy, sonyng ishinde qazaqtar syrt kelbetimen japon últyna úqsas keledi. Ásirese meni qazaqtardyng qonaqjaylyghy men qayyrymdylyghy, sonday-aq, japon halqyna qúrmetpen qaraytyndyghy tәnti etedi. Tabighy apat kezinde biz sizderding memleketten ghana ýlken kómek alyp qoymay, qarapayym adamdardan da qoldau taptyq. Kóptegen qazaqstandyqtar Japoniyagha kelip qayyrymdylyq sharalaryn ótkizip, bizding qayghymyzdy ózderining basyna týsken auyrtpalyqtay kórip, kómek qolyn sozuda. Sol ýshin sizderge alghysymyz sheksiz, - dep aghynan jaryldy Yudzo Harada.

Eki el diplomattarymen bolghan kezdesuden keyin oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV resmy ókilderge ózining rizashylyghyn bildirip, arnayy estelik syilyqtar tabys etti.

Bizding salt-dәstýrimiz әlimsaqtan sabaqtas

Túsauy Óskemende kesilgen, ýsh kezennen túratyn «Altay - týrki әlemining altyn besigi» atty halyqaralyq forum Katonqaraghay audanyndaghy Berel qorghanynda jalghasty. Arghy ata-babalary yqylym zamanda osy ónirde ósip-óngen on eki halyqtyng ónerli úrpaqtary ata saltyn jalghastyryp, asqar taular men qaraghayly jotalar kómkergen Altaydyng ayasyn әn men kýimen terbetti.

Oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV, Preziydent Ákimshiligi Ishki sayasat bólimining mengerushisi Darhan Mynbay, Qazaqstannyng halyq jazushysy, Enbek Eri Ábish Kekilbaev, halyqaralyq «Týrksoy» úiymynyng bas hatshysy Dýisen Qaseyinov, Amerika, Japoniya, Týrkiya siyaqty alys-jaqyn shetelden kelgen qadirli meymandar әigili Berel qorghany ornalasqan Altaydyng asqaq shyndary arasyndaghy, Búqtyrma ózeni saghasyndaghy saltanatqa keldi.

Tau baurayynda aqshanqan kiyiz ýiler sap týzegen. Biyik tau betkeyinde jazylghan «Altay -
altyn besigim» degen aishyqty jazu ata-baba jerin kóruge yntyqqan qonaqtargha «jettinizder» dep belgi bergendey men múndalaydy. Mәrtebeli qonaqtardy basynan búlt ketpeytin Altaydyng aqbas shyndary sebezgilegen aq janbyrymen, jinalghan qauym sezim sergiter әn-jyrymen, aq shashularymen qarsy aldy.

«Ayanba, Ór Altayda shyrqa býgin,

Izi bar babalardyng túlparynyn,

Tarihy tanbalanghan әr tasyna,

Nayzaly Kók Týrikting úrpaghymyn». Qadirli qonaqtardy aqyn, әnshi Núrtay Tileujanúly osylay, dombyra ýnimen astasa әuelegen asqaq jyrymen qúttyqtady. Týrki babalarymyzdyng salt-dәstýrimen kiyinip, úzyn nayzalaryn jalaulatqan jigitter, sholpysy syldyrlaghan qyzdar toby qonaqtardy sappen qarsy aldy. Solarmen birge qonaqtardyng barlyghy da suretke týsip, «ózderin úzyn nayzaly, shoshaq bórikti, jarau atty» Kók Týrik babalarymen birge túrghanday әserge bólendi.

Katonqaraghay, Kýrshim, Kókpekti, Zyryan, Úlan audandarynyng qatysuymen әzirlengen festivaligha әrqaysysy eki-ýshten enseli aq orda tigip, dәmge toly dastarqan jayghan. Ár audan shildehana, besik toy, túsaukeser, sýndet toy degendey, qazaqtyng úrpaq tәrbiyesine qatysty salt-dәstýrlerin kórsetken shaghyn qoyylym әzirlegen. Ár shanyraqta әn qalyqtauda. Múnyng bәri qonaqtardyng kónilinen shyqty.

Berel qorghanynan tabylghan babalarymyz tútynghan túrmystyq jәne qaru-jaraq, er-túrmandy sәigýlikter súlbasy siyaqty jýzdegen jәdigerden qúralghan kórme de kórermendi tamsandyrmay qoymady.

Topyraghyn qimadym qart Altaydyn...

Naghyz duman alda edi. Kiyiz ýilerdi tamashalap shyqqan qonaqtar endi dala konsertine layyqtalghan enseli sahnagha bettedi. Aynalany qobyz saryny kýnirentip túr. Sahna tórinde jýrgizushilerding qonyr ýni:

«Týrki halqy ýshin

Týnde úiyqtamadym,

Kýndiz otyrmadym,

Qara terimdi syqtym,

Qyzyl qanymdy tóktim,

Shyghay halyqty bay qyldym,

Ólimshi halyqty tirilttim...». Beyne bir Kýltegin babamyz ózi tebirenip túrghanday.

Festivali shymyldyghyn Oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV ashty.

- Qúrmetti qonaqtar! Býgin biz kiyeli Altay tórinde, saq babalarymyzdyng aruaqtary basynda bas qosyp otyrmyz. Altay, Berel óniri - ejelgi týrki halyqtarynyng mekeni. Biz sizderdi ata-babalarymyzdyng kindik qany tamghan jerding topyraghyn bassyn, auasymen tynystasyn, tanghajayyp tabighatynan әser alsyn, babalarymyzdyng myndaghan jyldar aldyndaghy ómir tirshiligin kóz aldaryna elestetsin, sol qasiyetten ruh alsyn dep, osynda әkeldik. Qazaqstan Tәuelsizdikke qol jetkizgen tarihy qysqa 20 jyl ishinde Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng basshylyghymen barlyq salada qaryshty qadam jasaldy. Qomaqty tabystargha qol artty. Sonyng bir parasy - «Mәdeny múra» baghdarlamasy auqymynda iske asyp jatqan, kenestik dәuirde úmyt bola bastaghan ata saltymyzdy, óner-mәdeniyetimizdi janghyrtu. Biz osy bir úlaghatty iske ýles qosyp otyrmyz. Maqsat - jastargha otanshyldyq ruhta tәrbie beru. Ata-baba júrtyna qosh keldinizder, - dedi aimaq basshysy.

Kezek endigi jerde ata-babamyzdan qalghan kóne sarynmen kýnirengen әn-kýige, aghyn jyrgha berildi. Jerlesimiz, әigili dombyrashy Múrat Ábughazy men Aygýl Batyrqayyrovanyng kýy tartysymen bastalghan festivali sharyqtau biyigine birtindep emes, birden kóterildi, kórermendi baurap әketti. Qazaqtyng qara qobyzy, sary quray sybyzghysy, qaraqalpaqtyng qomuzy, әzerbayjannyng sazy, ózbekting tambury, tyvanyng dobshyluury, bashqúrttyng qurayy degendey, saz aspaptary birinen song biri kýmbirli kýy tókti, aspanda әn qalyqtady. Ásirese tyvalyq kómeyshi Igori Kóshkendeyding dobshyluur ýnimen astasqan kómey әueni birde jinishke, birde juan maqammen shyghanday sharyqtap, shyrqau biyikterge kóterildi. Almatylyq әnshi Qazybek Ádikey qara qobyzben ýnin astastyryp, «Gýldarighany» egile shyrqaghanda, kórermender eriksiz kózderine jas aldy. Jerlesimiz Erlan Rysqaliyev Ásetting «Inju-marjanyn» dauyldatyp, nóserletip bir serpiltti. Al Sahadan kelgen Alibina Ayarhan temir qomyzben tebirentti, Altaydy en jaylaghan kóshpendi týrik babamyzdyng kósh keruenine ilestirdi, aidyn kólde aqqu súnqyldaghanday, auyzdyqpen alysqan arghymaq kisinegendey boldy.

Osylaysha sharyqtay týsip, kórermenderin oryndaushylyq sheberligimen on-san oigha batyryp, kónilin qozdyrghan óner dodasy mәresine de jetti. Týrki tekti halyqtardyng managhy san týrli saz aspabynyng sýiemeldeuimen ónerpazdardyng birigip shyrqaghan «Aghajay, Altayday jer qayda?» әni barsha kórermenning jýrek qylyn shertti. «Topyraghyn qimadym qart Altaydyn, qaray-qaray mekenge kózim taldy, aghajay, Altayday jer qayda-ay». Án mәtini men sazynan týrki babamyzdyng alystan at terletip kelgen úrpaqtary qart Altaydyng qadirin shyn týsingendey. Óz elderine arttaryna qaray-qaray qol búlghap ketetindikterine shýbә keltire almaysyz.

Babalar ziratyna tәu etti

Qadirli meymandar múnan song Berel qorghanynda jatqan babalarynyng basyna baryp, tәu etip, bas iydi, qúran baghyshtatty. Estelik suretke týsti. Taghy da babalardyng qayran Altaymen әr zamanda qimay qoshtasqan kóz jasynday aq janbyr tógip ótti.

Qonaqtargha saq babalarymyzdyng qorghanynyng qyr-syryn osy bir kiyeli sharuagha sanaly ghúmyryn sarp etip kele jatqan Á.Marghúlan atyndaghy arheologiyalyq institutynyng qyzmetkeri, ghylym doktory Zeynolla Samashev tanystyrdy. Jalpy 70-ten astam obadan túratyn qorymnyng arheologtar býginge deyin 24-in qazyp, zerttepti. Altynmen aptalghan eki birdey saq patshasynyng mýrdesi tabylghan. Bizding dәuirimizge deyin IV-III ghasyrdan syr shertetin ózge de qúndy jәdigerler óz aldyna.

- Bizding aldaghy maqsatymyz, - dedi ghalym Zeynolla Samashev, - qalghan zirattardy qazu emes, qazylghan qorghandardy qalpyna keltiru, aspan asty múrajayyn túrghyzu. Ol ýshin әueli atshaptyrym qorym aumaghy qorshalady. Oghan oblys Ákimi biyldyng ózinde qarjy bólip otyr. Al keler jyldan altyn adam tabylghan qorghandy qaytadan qalpyna keltirip (biyiktigi 4 metr, diametri 40 metr), bir jaghynan kirip, ekinshi jaghynan shyghatyn jer asty kesenesi jasalady, mýrde salynghan aghash tabyty, qúima tabany ornyna qoyylady. Bolashaqta sizder, sizderding úrpaqtarynyz, kóne órkeniyetpen tanysqysy keletin әlem elderining jihankezderi tamashalaytyn, ghibrat alatyn kiyeli oryngha ainalady.

Oblys Ákimi Berdibek SAPARBAEV búl manyzdy sharuany ózi tikeley baqylap, nazar tórinde ústap otyrghanyn, oblystan, Mәdeniyet ministrliginen qarjy qarastyrylyp jatqanyn aitty. Osy júmyspen ainalysyp jýrgen týrli lauazym iyeleri azamattargha naqty tapsyrmalar berdi.

Sóitip, el Tәuesizdigining 20 jyldyq merekesine arnalghan «Altay - týrki әlemining altyn besigi» forumy óz júmysyn sәtti ayaqtady.

Bereldi býkil әlem tamashalaytyn bolady

Baqbergen Syrymbetov, Qara-qalpaqstan:

- Qobyz - bizding últtyq aspabymyz. Ákem qobyzshy әri ústazym boldy. Altaydy kartadan biletinmin, kýlli týrki júrtynyng taraghan jeri degendi estigenimmen, kelip kórgen emespin. Bir kóru armanym bolatyn. Óz kózimmen kórgende tabighat súlulyghyna qayran qaldym. Netken tamasha tabighat! Men Altaydy dәl osy súlulyghymen kózime elestetken emespin.

Atajúrtty ghasyrlar boyy jaudan qorghap kelgen qazaq halqy qanday erjýrek. Qonaqjaylylyghy da erekshe eken.

Tәuelsizdik merekeleriniz qútty bolsyn! Úzaghynan sýiindirsin!

Bizding ata-babalarymyz jatqan Berel qorghanyn keleshekte býkil әlem halyqtary tamashalaytyn bolady degenge senemin.

Igori Kóshken-dey, Resey Fede-rasiyasy, Tuva Res-publikasy:

-Men múnday auqymdy forum, festivaligha alghash ret qatysyp otyrmyn. Býginderi Sayan jotasynda ómir sýrip jatsaq ta arghy babalarymyz Altay tauy bauyrayynda ghúmyr keshkenin bilemiz. Sondyqtan osynda kelgenime quanyshtymyn. Týrki tekti kóptegen elding óner sheberlerimen tanystym, kiyeli mekendi kórdim. Tәnirden osynda qayta-qayta keludi jazsyn dep tileymin. Sizder atajúrttan kindik ýzbegen baqytty halyq ekensizder. Shyn jýrekten Tәuelsizdik merekelerinizben qúttyqtaymyn!

Alibert Qasa-nov, Resey Federasiyasy, Tatarstan:

- «Qazan» vokzalynda qarapayym júmysshy bolyp isteymin. Biraq ónerge basymdy iyemin. Syrnayymdy qoldan tastamaymyn. Men Qazaqstangha ekinshi ret kelip túrmyn. Mausym aiynda Astanada ótken foliklorlyq festivaligha qatysqanmyn. Astananyng shyrayyn kórip, tanghalghanmyn. Endi, mine, Alla jol berip, babalar mekeni - qasiyetti Altaydy kórdim. Tabighaty qanday kórkem.

Tatar, qazaq halyqtary týrki tektes halyqtardyng ishinde tipten jaqyn dep oilaymyn. Tilimiz de, әnimiz de, salt-dәstýrimiz de úqsas. Bizding «Saban toy» atty meyramymyz sizderde de bar. Qazaqstan - baqytty el. Tәuelsizdik merekeleriniz qútty bolsyn!

Alibina Ayarhan, Resey Federasiyasy, Saha Res-publikasy:

- Men búryn Qyzylordada, Astanada ótken óner festivalidaryna qatysqanmyn. Endi mine, ata-baba mekeni-Altaygha jolym týskenine quanyshtymyn. Sahalardyng tili qazaqqa óte jaqyn. Sizderdi týsinemin. Temir qobyz - sahalardyng kiyeli aspaby. Jyn-shaytandy quady dep esepteydi. Bala jasymnan ýirendim. Sizderding shanqobyzdarynyzgha óte úqsas.

Týrki halyqtarynyng yntymaq-berekesi arta bersin!

Altaydy kórgisi kelmeytin adam joq

«Altay - týrki әlemining altyn besigi» forumy qalay ótti? Qanday dengeyde? Nesimen erekshe? Berelde ótken týrki әlemi ónerpazdary festivalining mәn-manyzy qanday? Auqymdy jiyn Shyghys ónirine ne әkeldi? Búrnaghy kýni «TÝRKSOY» halyqaralyq úiymynyng bas hatshysy Dýisen Qaseyinov pen akademiyk, M.Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutynyng diyrektory Seyit Qasqabasov arnayy baspasóz konferensiyasyn ótkizip, osy túrghydaghy oilarymen bólisti.

Konferensiyany ashqan oblys Ákimining orynbasary Týsiphan Týsipbekov eng әueli ónir basshylyghynyng iygi bastamasyn qoshtap, osynday auqymdy sharany ótkizuge qoldau bildirgeni ýshin «TÝRKSOY» halyqaralyq úiymynyng bas hatshysyna alghysyn bildirdi. Ákim orynbasary óz kezeginde Semeydegi Shәkerim uniyversiytetining qoldauymen «Altay - týrki әlemining altyn besigi» atty jinaqtyng jaryq kórgenin atap ótti.

- Búl is-sharanyng «TÝRKSOY» ýshin manyzy erekshe. Óitkeni týbi bir týrki júrty ókilderining basyn qosqan alqaly jiyn bizding elimizde ótkizilip otyr. Ereksheligi sol, Astana men Almatyda emes, elimizding oblystarynyng ishinde alghash ret Shyghys Qazaqstanda úiymdastyryldy. Reti kelgende aita keteyin, osynday auqymdy is-sharalardy ótkizu jóninde elimizding birneshe oblysyna úsynys jasadym. Alayda sonyng ishinde tek Shyghys Qazaqstan oblysy ghana bizge erekshe ynta, airyqsha qúlshynys tanytty. Búl shyn mәninde quantarlyq jayt, - dedi Dýisen Qaseyinov.

Bas hatshy Bereldegi úiymdastyrylghan týrki әlemi ónerpazdary festivalining joghary dengeyde ótkenin, auqymdy jiyn barysyndaghy barlyq is-sharalardyng týrki baspasózinde jariyalanatynyn atap ótti.

Baspasóz konferensiyasy barysynda jurnalister tarapynan da az saual qoyylghan joq.

- Kelesi forum qay jerde ótkiziledi? Ol forumnyng ereksheligi qanday bolmaq? - degen jurnalisting saualyna:

- «Altay - týrki әlemining altyn besigi» atty forum Shyghys Qazaqstan tarihynda ghana emes, elimizding tarihynda alghash ret ótkizilip otyr. Eger Altaydy meken etken ózge memleketter «kelesi forumdy biz ótkizeyik» dep úsynys bildirip jatsa, oghan qarsylyghymyz joq. Endigi mindet - atalghan forumdy ghylymiy-konferensiyanyng qararynda kórsetilgendey eki jylda bir ret ótkizip túru, - dep jauap berdi Týsiphan Týsipbekov.

«Búl forum qarapayym halyqqa ne beredi? Mәselen, ónirge kelgen fotosuretshilerding suretterinen fotoalibom shygharamyz dep otyrsyzdar. Osy alibomdy shyghysqazaqstandyqtar kóre ala ma? Sonymen qatar Berelde ótken muzyka festivalindegi oryndalghan әnder diskisining jinaghy shygha ma? Ony halyq tynday ala ma?». Bir jurnalist osynday saual joldady.

Týsiphan Týsipbekov búl mәselening búghan deyin talqylanghanyn, alayda forumgha qatysushylardyn, elshiler men ghalymdardyng talap-tilegin eskere otyryp osynday qadamgha barghandaryn jetkizdi.

- Bәrining de Altaydy kórgisi keldi. Olardyng talabyn eskermesek taghy bolmaydy. Bәlkim, kelesi festivalidy shaharda ótkizermiz, - dedi Ákim orynbasary.

- Jaqsy úsynys. Eger kimde-kim qatysushylardyng әnderin jinaqtap kompakt-disk shygharam dese qarsy emespiz. Olardyng әrqaysysynyng jazbalary bar. Búl úsynysty quana qabyldaymyz. Al konsertke keler bolsaq, qala túrghyndary ýshin arnayy konsert te úiymdastyrugha bolar edi. Alayda bәrine ýlgeru mýmkin emes. Men oilaymyn jalpy múnday festivalidyng tyndaushysy boluy kerek. Aldaghy uaqytta búl mәseleni talqylaytyn bolamyz, - dedi Dýisen Qaseyinov.

- Týrki halyqtarynyng býgingi ónerimen tanystyrugha bolmas pa? Ónerpazdaryn osynda әkeluge bolar ma edi? Bir jurnalist bas hatshygha osynday saual qoydy.

- Bir festivali men bir forum ayasynda bәrin qamtu mýmkin emes. Búl - ýlken jauapkershilik. «TÝRKSOY»-da operalyq festivali bar. Biraq biz múnda opera әnshilerin әkele almaymyz. Sizderding olardy kórgileriniz, tyndaghylarynyz keletinin bilemin. Sizderde opera teatry joq. Osy rette myna jaytty aita keteyin. Ótken ghasyrdyng basynda Ázirbayjannyng múnay óndirushi kәsipkerining birine Italiyanyng opera әnshisi qatty únaydy. Ol onyng ónerin Mәskeude kórip tәnti bolady. Konsert arasyndaghy bir әredikte: «Siz maghan óte únadynyz. Óneriniz de, óziniz de. Bizge Bakuge kelip, óner kórsetseniz jaqsy bolar edi» deydi. Opera әnshisi: «Sizderde opera teatry joq qoy» deydi. Sonda kәsipker «Siz kelgenshe teatr dayyn bolady» depti. Rasynda da búl teatr Bakude boy kóteredi. 1908 jyly. Men oilaymyn, siyrek metaldar kezdesetin ónir kәsipkerleri ýshin búl qiyn mәsele emes shyghar. Eger múnda jaqsy opera teatry bolsa, býkil týrki әlemining әigili әnshilerin әkeluge bolady, - dedi Dýisen Qaseyinov.

Forumnyng óte joghary dengeyde ótkenin atap ótken akademik Seyit Qasqabasov týrki әlemi halyqtarynyng dәstýrli muzykasy turasyndaghy oilarymen de bólisti.

- Qazir jana zamanghy muzykanyng dәureni jýrip túr deuge bolady. Klassikalyq muzykanyng damuy da qalypty. Estradanyng tasy órge domalap túr. Dәstýrli muzykanyng jayy qalay? Gәpting bәri osynda. Qazir jahandanu degen әlemdi jalmap barady. Búghan barlyq halyq alandauly. Mәdeniyetting bastauy degen Europanyng ózi. Italiya men Fransiyadan maza ketkeli qashan!!! Etnikalyq mәdeniyetimizden, tilimizding tazalyghynan aiyrylyp bara jatyrmyz deydi olar. Múnday jaghdayda әr el ata-baby qanymen sinisti bolghan ózining әdet-ghúryp, dәstýr-mәdeniyetin, tarihynan aiyrylyp qalmaugha tyrysyp jatyr. Býkil әlem osyghan alang kónilde. Sondyqtan Berelde ótken festivali osy joldaghy iygi qadamdardyng biri deuge bolady, - dedi Seyit Qasqabasov.

Serik Qarabas, «Abay.kz» aqparattyq portaly ýshin arnayy Shyghys Qazaqstan oblysynan