تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇپكى مەكەنى
ەلباسىنىڭ قۇتتىقتاۋى
تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇپكى مەكەنى
«التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» تۇڭعىش حالىقارالىق فورۋمىنا قاتىسۋشىلارعا سالەم جولدايمىن. التاي ەجەلدەن «وركەنيەت بەسىگى» - ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ اتامەكەنى سانالادى.
ءوزىنىڭ تابيعاتىنان عاجايىپ ولكە ەۋرازيانىڭ گەوگرافيالىق جانە ساياسي ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ءدال وسى جەردە كونە تۇركى جازباسى پايدا بولدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان سىر شەرتەتىن كوپتەگەن قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەر وسى جەرلەردەن تابىلدى. «ۇلى كوشى-قون» ۋاقىتىندا تاۋلى التاي اۋماعى كونە مادەني داستۇرلەردى ساقتاۋشىلاردىڭ ترانسميگراتسياسى وتكەن «ءدالىز» بولادى.
التايدى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ قازىرگى كەزەڭى كوپتەگەن مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەدى. ويتكەنى، بۇل ۇدەرىس بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى مادەني جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ءىس-قيمىل تۇعىرناماسى قىزمەتىن اتقارادى.
فورۋمعا قاتىسۋشىلار شىعىس پەن باتىس حالىقتارىن بىرلىككە ءۇن-دەيتىن عاجايىپ ءوڭىردىڭ قايتا جاڭعىرۋى جولىندا ودان ارعى قادام-دارىن ايقىندايتىنىنا سەنىم بىلدىرەمىن. بارلىقتارىڭىزعا جەمىستى جۇمىس تىلەيمىن!
نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
ەلباسىنىڭ قۇتتىقتاۋى
تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇپكى مەكەنى
«التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» تۇڭعىش حالىقارالىق فورۋمىنا قاتىسۋشىلارعا سالەم جولدايمىن. التاي ەجەلدەن «وركەنيەت بەسىگى» - ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ اتامەكەنى سانالادى.
ءوزىنىڭ تابيعاتىنان عاجايىپ ولكە ەۋرازيانىڭ گەوگرافيالىق جانە ساياسي ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ءدال وسى جەردە كونە تۇركى جازباسى پايدا بولدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان سىر شەرتەتىن كوپتەگەن قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەر وسى جەرلەردەن تابىلدى. «ۇلى كوشى-قون» ۋاقىتىندا تاۋلى التاي اۋماعى كونە مادەني داستۇرلەردى ساقتاۋشىلاردىڭ ترانسميگراتسياسى وتكەن «ءدالىز» بولادى.
التايدى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ قازىرگى كەزەڭى كوپتەگەن مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەدى. ويتكەنى، بۇل ۇدەرىس بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى مادەني جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ءىس-قيمىل تۇعىرناماسى قىزمەتىن اتقارادى.
فورۋمعا قاتىسۋشىلار شىعىس پەن باتىس حالىقتارىن بىرلىككە ءۇن-دەيتىن عاجايىپ ءوڭىردىڭ قايتا جاڭعىرۋى جولىندا ودان ارعى قادام-دارىن ايقىندايتىنىنا سەنىم بىلدىرەمىن. بارلىقتارىڭىزعا جەمىستى جۇمىس تىلەيمىن!
نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
تاريحي اقيقاتتار ءتور التايدا توعىسىپ جاتىر
«تۇركسوي»-دىڭ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىمە ءۇش جىلداي ۋاقىت بولدى. الايدا ەلىمىز ەگەمەندىگىن العالى بەرى ءتۇبى ءبىر تۇركى حالقىنىڭ وكىلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن مۇنداي ءمانى مەن ماڭىزى جوعارى جيىن وتكەن جوق».
«تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ التاي باۋىرىن دۇبىرگە بولەگەن، وبلىس ورتالىعى - وسكەمەندەگى «ءۇلبى» مادەنيەت سارايىندا وتكەن «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى تۇڭعىش حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا وسىلاي دەپ باعا بەردى. شىنىندا دا تۇركى تەكتى حالىقتار كوپ شوعىرلانعان رەسەي، قىتاي، موڭعوليا سەكىلدى مەملەكەتتەردە مۇنداي القالى جيىننىڭ قولعا الىنباعالى قاي زامان...
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى مەن «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمى ۇيىمداستىرعان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان القالى جيىنعا «تۇركسوي» حالىق-ارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دارحان مىڭباي، تۇركيا مەن جاپونيانىڭ ەلىمىزدەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلەرى لالە ۇلكەر مەن حارادا يۋدزو، كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلىمىزدەگى ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلى كۆون دونگ-سوك، قازاقستان رەسپۋب-ليكاسىنداعى رەسەي فەدەراتسياسى ەلشىلىگى ىستەرىنىڭ ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلى سەرگەي تاراسەنكو، ەلىمىزدىڭ بەلدى عالىمدارى سەيىت قاسقاباسوۆ، قويشىعارا سالعارين، ءابىش كەكىلباەۆ، زەينوللا ساماشەۆ جانە پولشا، تۇركيا، قىتاي ەلدەرىنىڭ بىلىكتى عالىمدارى قاتىستى.
الەمنىڭ ون ەكى ەلىنىڭ وكىلى قاتىسقان القالى جيىننىڭ شىمىلدىعى ايماق باسشىسى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ سوزىمەن اشىلدى.
- تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتول مەكەنى، ەجەلگى وركەنيەت بەسىگى اتانعان ءتور التاي وڭىرىنە قوش كەلدىڭىزدەر. ءبىز سىزدەردىڭ كەلگەندەرىڭىزگە وتە قۋانىشتىمىز. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان فورۋمدى وتكىزۋدەگى ماقساتىمىز - ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن ساقتاۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ. كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس كوكجيەگىن ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇسۋ، - دەگەن وبلىس اكىمى شاقىرۋدى قۇپ الىپ، الىستان ات ارىلتىپ كەلگەن قوناقتارعا وبلىس تۇرعىندارى اتىنان العىسىن ءبىلدىردى. ايماق باسشىسىنان كەيىن ءسوز العان پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دارحان مىڭباي فورۋمعا قاتىسۋشىلارعا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جولداعان قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىپ بەردى.
ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ مۇراسى مەن مۇراتىن تۇگەندەۋدى ماقسات تۇتقان كونفەرەنتسيا بارىسىندا التايتانۋ، التايدى زەرتتەۋ-زەردەلەۋ تۇرعىسىندا ءتۇرلى ۇسىنىستار مەن تىڭ پىكىرلەر ايتىلدى. سولاردىڭ ءبىر پاراسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
وقۋلىققا ەنگىزگەننىڭ ارتىقتىعى جوق
دارحان مىڭباي، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
- ءبىز تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىنا، باستاۋلارىمىزعا، تامىرلارىمىزعا وتە ۇلكەن ىقىلاسپەن قارايمىز. 2006 جىلى 26-مامىردا جاستارعا ارناپ وقىعان تاريحي دارىسىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ۇلتتار تاۋارلارمەن نەمەسە قىزمەتتەرمەن عانا باسەكەلەسپەيدى، ولار قوعامدىق قۇندىلىقتار جۇيەسىمەن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىمەن باسەكەلەسەدى» دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. وسى ويدى بۇگىنگى التاي، تۇركى حالىقتارى قارىم-قاتىناسى، باۋىرلاستىعى تۇرعىسىنان بايىپتاي قاراساق، شىنىندا دا بىزگە ورتاق تاريحىمىزداعى قۇندىلىقتاردى قازىرگى كۇننىڭ شىندىعىمەن لايىقتى ساباقتاستىرا ءبىلۋىمىز كەرەك-اق.
جالپى، وتاندىق گۋمانيتارلىق باعىتتاعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ التايتانۋ مەن تۇركىتانۋ باعىتىنداعى ەڭبەكتەرى جۇيەلەنىپ، سالالانىپ كەلەدى. بۇل رەتتە اسىرەسە التايتانۋدى ودان ءارى دامىتۋ بارىمىزگە سىن بولىپ تۇر. ويتكەنى، بۇل - ەۋرازيا ءوڭىرىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن جالعاستىراتىن التىن كوپىر. وسى سالانىڭ وركەندەۋىنە تۇركى ەلدەرىن بىلاي قويعاندا، جاپون جانە كورەي ەلدەرىنىڭ عالىمدارى دا مۇددەلى. وسى تاراپتا مىناداي ويلاردى ورتالارىڭىزعا سالعىم كەلەدى. بولاشاقتا بۇل فورۋم تاريحقا التاي فورۋمى بولىپ ەنەتىنى كامىل. سوندىقتان دا ءدال وسىلاي جۇرەككە جاقىن تىلدە وڭاي ەتىپ اتاعان دا ءجون شىعار. سونداي-اق، اقپاراتتاندىرۋ زامانىندا التايتانۋ مەن تۇركىتانۋعا قاتىستى عىلىمنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جەتىستىگىن ارنايى ەلەكتروندىق سايتقا قويۋ ماڭىزدى دەپ بىلەمىز. ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي ورتالىقتاردا قالىپتاسا باستاعان تۇركىتانۋ ماماندىعىن التايتانۋمەن تولىقتىرۋ دا كەرەكتى ءىس. التايتانۋعا بايلانىس-تى تۇراقتى عىلىمي باسىلىم نەمەسە جيناق شىعارۋ قاجەت دەپ سانايمىز. 2009 جىلى ەلباسىمىز ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر باعىتىندا كافەدرالار اشۋدى ۇسىنعان بولاتىن. بۇگىنگى التايتانۋدى ەۋرازياتانۋدىڭ اياسىندا دا دامىتۋدىڭ ءجونى بار. ءبىلىم جۇيەسىندە پايدالانىلاتىن تاريح جانە مادەنيەتتانۋ وقۋلىقتارىندا التايتانۋعا بايلانىستى ارنايى ءبولىم ەنگىزۋ دە قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.
دۇيسەن قاسەيىنوۆ، «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى:
- زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا، التاي - ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ عانا ەمەس، جۇمىر جەردىڭ بەتىندەگى ەڭ ەجەلگى قونىستاردىڭ ءبىرى. جالپى اقىل يەسى - ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى سانالادى. وسى مادەني فورۋمنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا باستاماشى بولىپ ەرەكشە قولداۋ بىلدىرگەنى ءۇشىن وبلىس باسشىسى بەردىبەك ساپارباەۆ مىرزاعا، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى مەن ۋنيۆەرسيتەت قىزمەتكەرلەرىنە شىن جۇرەكتەن العىسىمدى بىلدىرەمىن.
كەشە عانا «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان 8-حالىقارالىق فوتوسۋرەتشىلەر كەزدەسۋى اياقتالدى. بۇعان دەيىن تۇركيادا، سولتۇستىك كيپردە، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى باشقۇرتستان، تاتارستاندا بولعان بۇل ءداستۇرلى فوتوسۋرەتشىلەر كەزدەسۋى قازاقستاندا العاش رەت وسى التاي وڭىرىندە ءوتتى. كەزدەسۋدىڭ قازاق ەلىنىڭ ەڭ كوركەم مەكەنى شىعىس وڭىرىندە ۇيىمداستىرىلۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس. وبلىس باسشىسىنىڭ ءبىزدىڭ ۇيىمعا دەگەن ەرەكشە ءىلتيپاتى دەپ بىلەمىن. جاقىن ارادا ارنايى فوتوسۋرەتتى كاتالوگ شىعارىلىپ، ول «تۇركسوي» ۇيىمى ارقىلى الەم مەملەكەتتەرىنە تەگىن تاراتىلاتىن بولادى. بۇل شىعىس قازاقستاننىڭ سۇلۋ تابيعاتى مەن مادەني، ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىن دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋىنا ۇلەس قوسىپ، جەرگىلىكتى جەردەگى تۋريزم سالاسىنىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن سەنىمدەمىن.
بۇل فورۋم بۇرىنعى فورۋمداردان وزگەرەك...
سەيىت قاسقاباسوۆ، اكادەميك، م.ءاۋ-ەزوۆ اتىنداعى ونەر جانە مادەنيەت ينس-تيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:
- بۇگىنگى فورۋمدى شىنىمەن دە التاي فورۋمى دەپ اتاۋعا تۇرارلىق. 1920 جىلى باكۋدە رەسەي تۇركولوگتارى سەزد وتكىزگەن بولاتىن. 30 جىل وتكەن سوڭ ءبىز تۇركولوگتاردىڭ ەكىنشى سەزىن وتكىزەمىز دەپ ۇلكەن ماسەلە كوتەردىك. ۇسىنىسىمىزدى ماسكەۋگە جىبەردىك. ماسكەۋ ءۇش اي بويى ويلانىپ، اكىرى بىزگە سەزد دەگەندى قيماي كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە رۇقسات بەردى. 1976 جىلى 50 جىلدان سوڭ الماتىدا وتكەن كونفەرەنتسياعا امەريكا، گەرمانيا، شۆەتسيا سياقتى ەلدەردىڭ تۇركىتانۋشى عالىمدارى قاتىستى. وسى كونفەرەنتسيادان كەيىن ونى وداق رەسپۋبليكالارى اراسىندا ءۇش-ءتورت جىلدا ءبىر رەت وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ جونىندە ۇسىنىستار بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1980 جىلى ءۇشىنشى كونفەرەنتسيا تاشكەنتتە ءوتتى. ول دا كەڭ اۋقىمدى، جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىلدى. 1985 جىلى تۇركىتانۋشىلار اشحابادتا، 1988 جىلى قازىرگى بىشكەك، سول كەزدەگى فرۋنزە قالاسىندا باس قوستى. سودان كەيىن تۇركولوگتاردىڭ كونفەرەنتسياسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتكىزىلمەگەن بولاتىن. بۇگىنگى فورۋم سول كونفەرەنتسيالاردىڭ جالعاسى ىسپەتتى. ءدال بۇگىنگىدەي ەلباسىنىڭ ءوزى ءمان بەرىپ، قۇتتىقتاۋ ءسوزىن جولداپ وتىرعان فورۋم العاش رەت شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەرىندە ءوتىپ وتىر. فورۋمنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتكىزىلۋى تۇركولوگيا سالاسىن، التايستيكانى جاڭا ءبىر ساتىعا كوتەرەدى دەپ ويلايمىن.
سۇلتان جانبولاتوۆ، پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى:
- دوكتور، پروفەسسور م.ءجۇسىپوۆتىڭ «شىنداپ ۇڭىلسەڭ، تۇركى تاريحى مەن تىلدەرىندە باسىمدىق يە: اراب، پارسى، قىتاي، ورىس» دەگەن ءسوزىنىڭ جانى بار. بىراق التايستيكا مەن تۇركولوگياعا بايلانىستى قىتاي ءتىلدى دۇنيەنىڭ ءالى كۇنگە زەرتتەلمەگەن، تولىققاندى اشىلما-عان تۇستارى وتە كوپ. قىتايدىڭ مىڭداعان جىلدىق جازبا تاريحىندا اسىرەسە تۇركى تاريحى جايلى تالاي جازبالاردىڭ جاتقانى راس. بىراق بەرتىنگە دەيىن ساياسي جانە تىلدىك فاكتورلار سەبەبىنەن بۇل عىلىمي رەسۋرسقا باي ءوڭىر تولىق جانە دۇرىس پايدالانىلدى دەي المايمىز. ول ءالى كۇنگە دەيىن تۇركولوگيانىڭ تالاي سىرىن بۇگىپ جاتىر.
التاي - جىبەك جولىنىڭ ەڭ بۇرىنعى تورابى جانە تۇرىكتەردىڭ شاڭىراق كوتەرگەن مەكەنى. نەمىس عالىمى ك.كليمكەيت «ەجەلگى جىبەك جولىنداعى مادەنيەت» اتتى كىتابىندا جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى قالالار مەن ولاردىڭ مادەنيەتىن، جالپى الەم مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى جايلى ايتا كەلە، ولاردىڭ ەڭ نەگىزگى تاعانى التايدى باسىپ وتكەن جىبەك جولى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. ونداعى مادەنيەت پەن وركەنيەتتى الەمدەگى العاشقىلاردىڭ قاتارىنا قوستى.
ەتيبار ەناندج، پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
- الەمدەگى بارلىق تىلدەردىڭ ءتۇپ تامىرى ءبىر تىلدەن تارايدى دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار سياقتى. وعان كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ءبىر عانا بابىل مۇناراسى جايلى اڭىزدى الىپ قارايىق. ونى كوپشىلىگىمىز بىلەمىز. ەرتەدە ادامدار اللاعا جەتەمىز دەپ مۇنارا تۇرعىزا باستاپتى. ول كۇننەن-كۇنگە بيىكتەي بەرگەن ەكەن. سودان قاھارلانعان جاراتقان يە ولاردى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىندەي ەتىپ، تىلدەرىن بىرنەشە تۇرگە ءبولىپ تاستاعان ەكەن.
ەجەلگى داۋىردە بارلىعى ءبىر وتباسىنىڭ ادامدارى بولدى، دەمەك بارلىق ادامزات بالاسى تىلىنە، دىنىنە قاراماستان تۋىس. بىزدەر - تۇركى الەمىنىڭ وكىلدەرىمىز. سوندىقتان ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ مىنەزى مەن بولمىسىنا ساي بولۋىمىز كەرەك.
فورۋم سوڭىندا اتالعان جيىندى ەكى جىلدا ءبىر رەت ءداستۇرلى تۇردە ۇيىمداستىرىپ تۇرۋ، التاي ايماعىنىڭ ەكولوگيالىق، تاريحي-مادەني الەۋەتىن تەرەڭ زەرتتەۋدە بىرلەسكەن عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ، التايدى ەۋرازيالىق كونتينەنتتىڭ ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىعى رەتىندە قالىپتاستىرۋ، ايماقتىڭ تۋريستىك ونىمدەرىن وتكىزۋدە بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرۋ، «التاي - ورتاق ءۇيىمىز» حالىقارالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسى» شەكارالىق ارىپتەستىك بويىنشا ايماقتىق بىرلەستىك اياسىندا ونىڭ قۇرامىنا باسقا دا مۇددەلى مەملەكەتتەردى (كورەيا، جاپونيا) قوسۋ جونىندە قارار قابىلداندى.
- فورۋم بارىسىندا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ورتاق، ءتىلىمىزدىڭ ۇقساس، ءدىلىمىزدىڭ ءبىر، مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس ەكەندىگىنە تاعى ءبىر مارتە كوزىمىز جەتە ءتۇستى. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز - ورتاق تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، دامىتىپ، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى، حالىقتار اراسىنداعى باۋىرلاستىق پەن دوستىق سەزىمدى جالعاستىرۋىمىز كەرەك، - دەگەن وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ كونفەرەنتسيا بارىسىندا ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ ەلەۋسىز قالمايتىنىن، قۇزىرلى ورىندارمەن بىرلەسە وتىرىپ ءتيىستى جۇمىستاردىڭ قولعا الىناتىنىن جەتكىزدى.
مىنا جايتتى ايتپاي كەتۋگە بولماس. پولشادان كەلگەن عالىم گەنريح يانكوۆسكي ءوز بايانداماسىن باستان-اياق قازاق تىلىندە جاسادى. (ونىڭ بايانداماسىنىڭ قىسقاشا نۇسقاسىن جاريالاپ وتىرمىز). ارينە، سۋداي اعىپ تۇرماسا دا اجەپتەۋىر ۇيرەنىپ قالعانى بايقالادى. جۇرتتى سۇيسىنتكەنى - انا تىلىمىزگە دەگەن قۇرمەتى.
- بايانداماسىن قازاق تىلىندە وقىعان گەنريح مىرزادان ۇلگى الۋىمىز كەرەك. اسىرەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن دەپۋتاتتاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. پولشادا التاي ءىلىمىن زەرتتەيتىن ارنايى كافەدرا بار. ول قازاقستاندا بار ما؟ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وسىنى نازارعا السا يگى بولار ەدى، - دەدى وبلىس اكىمى.
* * *
تۇركىلەردىڭ العاشقى تۇڭىلىگىن ءتۇرىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتكەن ءتۇپ مەكەنى - التايدا تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ءوتىپ جاتقان «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانىڭ سەكتسيالىق ءماجىلىسى «التاي» تەحنوپاركىندە جالعاسىن تاپتى.
ماجىلىسكە قىرعىزستان، موڭعوليا، تۇركيا، قىتاي، اقش، تاتارستان، رەسەي جانە وزگە دە مەملەكەتتەردەن ايتۋلى شاراعا ارنايى كەلگەن عالىمدار، ەلىمىزگە ەسىمى بەلگىلى سەيىت قاسقاباسوۆ باستاعان اكادەميكتەر، تاريح عىلىمىنىڭ سالاسىندا جۇرگەن زەرتتەۋشى-لەر، سونداي-اق، س.امانجولوۆ اتىنداعى شقمۋ، د.سەرىكباەۆ اتىنداعى شقمتۋ، شاكەرىم اتىنداعى سمۋ سىندى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عىلىم سالاسىندا جۇرگەن عىلىم دوكتورلارى مەن عىلىم كانديداتتارى قاتىستى.
سەكتسيالىق ماجىلىسكە قاتىسقاندار «تۇركولوگيا جانە التايستيكا»، «كونە ءداۋىر جانە قازىرگى كەزەڭ»، «ادەبيەت تانۋ جانە قازىرگى ءتىل ءبىلىمى ماسەلەلەرى» سىندى تاقىرىپتار اياسىندا عىلىمي باياندامالار جاساپ، ءبىر-بىرىمەن وي ءبولىستى.
- تۇركىنىڭ مادەنيەتىن، رۋحانياتىن ءبىر ارنادا توعىستىراتىن ول - التاي يدەياسى. وزدەرىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، التاي - تۇركىلەردىڭ التىن بەسىگى، التىن ءتاجى بولىپ وتىر. بىراق التاي تاقىرىبى بىرەر كونفەرەنتسيامەن اياقتالمايدى، شىعىس وڭىرىندەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا 300-دەي عىلىم دوكتورلارى، 700-گە جۋىق عىلىم كانديداتتارى بار ەكەن، وسىنىڭ ءبارى شاعىن ۇيىم ەمەس. بۇل - شىعىس وڭىرىندە شوعىرلانعان ءىرى عىلىمي ورتانىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. وسى جاسالعان باياندامالاردى كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاردىق، كەشىگىپ كەلىپ جاتقان ماتەريالدار دا بار. ولاردى تاعى دا ويلاستىرىپ كورەمىز. ماجىلىسكە قاتىسۋشىلارعا ايتارىم، ءبىر-بىرىمىزگە سىن كوزبەن ەمەس، التايدى قالاي كوركەيتەمىز، قالاي كوگەرتەمىز، التايعا دەگەن كوزقاراسىمىزدى قالاي وزگەرتەمىز دەگەن ويمەن كەلۋىمىز كەرەك، - دەدى وسى ءماجىلىستى جۇرگىزگەن، شاكەرىم اتىنداعى سمۋ رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، پروفەسسور ا.ەسپەنبەتوۆ.
قازاق ەلىنىڭ قايىرىمدىلىعىنا ءتانتى ەكەن
وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى ايتۋلى فورۋمعا قاتىسۋعا كەلگەن قۇرمەتتى مەيماندار - قازاقستانداعى تۇركيا مەن جاپونيا مەملەكەتتەرىنىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىلەرى لالە ۇلكەر جانە يۋدزو حارادامەن كەزدەستى.
كەزدەسۋدە ايماق باسشىسى تۇركيا، جاپونيا ەلدەرىمەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني-گۋمانيتارلىق سالالاردا قارىم-قاتىناستاردىڭ بەرىك ورناعاندىعىن، بۇل بايلانىس جىل ساناپ نىعايىپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلە جاتقاندىعىن تىلگە تيەك ەتە كەلە: - سەمەي مەن تۇركيانىڭ بۋرسا قالاسىنىڭ اراسىندا ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىرشاما ۇقساستىقتار بار، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىق، ءبىلىم سالالارىندا، ماتا توقۋ ونەركاسىبىندە. وسىعان وراي ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى كۇشەيتە ءتۇسۋ ماقساتىندا بۋرسا قالاسى باسشىلىعىنىڭ شاقىرۋىمەن قىركۇيەكتىڭ 22-23 كۇندەرى ءبىزدىڭ وبلىستان دەلەگاتتار اتتانعالى وتىر. ناتيجەسىندە ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق اينالىمى ۇلعايىپ، ينۆەستيتسيا كولەمى ارتادى، ءارتۇرلى تىڭ جوبالار جۇزەگە اسىرىلادى، - دەپ اتاپ ءوتتى.
سونىمەن قاتار وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ تۇركيا ەلىنىڭ قازاقستاندا، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وبلىستا ءبىلىم سالاسىنا اسا ماڭىز بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ وتىرعاندىعى تۋرالى دا ءسوز ەتتى. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە حالىقارالىق تالاپتارعا ساي ءبىلىم بەرىپ جاتقان قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنەن باسقا وتكەن جىلى وسكەمەندە 600 ميلليون تەڭگەگە سالىنعان «نۇروردا» حالىقارالىق مەكتەبىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. بۇگىنگى كۇنى اتالعان ءبىلىم مەكەمەسىندە حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا 200 بالا تاربيەلەنسە، كەلەشەكتە بۇل كورسەتكىش ەكى ەسەگە دەيىن وسپەك.
اڭگىمە بارىسىندا تۇرىك ەلىنىڭ بيزنەس وكىلدەرىن جانە كاسىپورىن باسشىلارىن قازاقستانعا شاقىرىپ، پىكىر الماسىپ، ۇسىنىستار تالقىلاپ، بىرلەسكەن جوبالار دايىنداۋ سياقتى ماسەلەلەر دە قاپەردەن تىس قالمادى. ءوز كەزەگىندە تۇركيانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى لالە ۇلكەر حانىم وبلىس اكىمىنىڭ بۇل ۇسىنىس-تىلەكتەرىن قىزۋ قولدايتىنىن جانە ونىڭ ىسكە اسۋىنا بارىنشا اتسالىساتىندىعىن جەتكىزدى.
- قازاقستان مەن تۇركيانىڭ قويان-قولتىق بايلانىس ورناتىپ، قاناتتاس دامىپ كەلە جاتقانىنا دا مىنەكي 20 جىل تولدى. ءبىر-بىرىنە اعايىنداس، باۋىرلاس، دىندەس ەلدەردىڭ باسشىلارى دا ءبىر-بىرىمەن وتە جاقىن دوس-تار. وسىنىڭ ارقاسىندا قازىر سىزدەردىڭ ەلگە تارتىلعان تۇرىك ينۆەستيتسياسى 2 ملرد. دوللاردان اسىپ ءتۇستى، كەلەشەكتە مۇنى 10 ملرد. دوللارعا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلۋدە. وسىندا جۇمىس ىستەيتىن تۇرىك كومپانيالارى وكىلدەرىمەن، كاسىپكەرلەرمەن جانە قاراپايىم جۇمىسشىلارمەن كەزدەسىپ، سويلەستىم. بارلىعى قۋانىشتى، ءوز ۇيلەرىندە جۇرگەندەي سەزىنەتىندىكتەرىن ايتتى. ولارعا كورسەتكەن قولداۋىڭىز بەن جاساعان جاعدايىڭىز ءۇشىن سىزگە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن، - دەپ ايماق باسشىسىنا ءوزىنىڭ شەكسىز العىسىن جەتكىزگەن تۇركيا ەلشىسى سەمەي مەن بۋرسا قالالارىنىڭ ارىپتەستىك بايلانىسىن بەكىتە تۇسۋدە قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسەتىندىگىنە سەندىردى.
2011 جىلدىڭ التى ايىندا شىعىس قازاقستان وبلىسى مەن تۇركيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 35,4 ملن. دوللاردى قۇراپ، بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا 14,2 پايىزعا جوعارىلاعان. تۇرىك ەلىنە شىعارىلاتىن ەكسپورت كولەمى بيىل 1,2 ەسەگە ءوسىپ، 34,1 ملن. دوللارعا جەتكەن.
وبلىستىڭ جاپونيا مەملەكەتىمەن دە ساۋدا-ساتتىق بايلانىسى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. بىلتىرعى وسى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ەكى-جاقتى تاۋار اينالىمى اعىمداعى جىلدىڭ التى ايىندا 1,9 ەسەگە دەيىن ءوسىپ، 18,1 ملن. دوللارعا تاياعان. ال ەكسپورت كولەمى 3,9 ەسەگە جوعارىلاپ، 16,1 ملن. دوللاردى قۇرادى.
- تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ قازاقستان مەن جاپونيا اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستار ارتىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، بۇگىندە اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ، ماشينا قۇراستىرۋ سالالارىندا ارىپتەستىك مىقتى ورناعان. بۇل رەتتە كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى اتوم ونەركاسىبىندە بىرلەسىپ جۇمىس اتقارىپ جاتقان ءبىزدىڭ ماماندار مەن جاپوندىق عالىمداردىڭ جوبالارىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋگە بولادى. سول سياقتى جەڭىل اۆتوكولىكتەردى قۇراستىرۋ باعىتىندا دا بىرلەسكەن شارۋالار جۇزەگە اسىرىلۋدا، - دەگەن ءوڭىر باسشىسى بەردىبەك ساپارباەۆ كۇنشىعىس ەلىندەگى قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان اپاتقا بايلانىس-تى جاپون حالقى مەن باسشىلىعىنا كوڭىلىن ءبىلدىرىپ، قايعىلارىنا ورتاقتاساتىندىعىن ايتتى.
ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنان بولەك جاپوندىقتاردىڭ ءبىزدىڭ وبلىسقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن تاعى ءبىر سالا - تۋريزم. بۇل رەتتە جاپونيانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى يۋدزو حارادانىڭ شىعىسقا كەلگەن ساپارى ەكى ەل اراسىنداعى ءتۋريزمدى دامىتۋعا سەرپىن بەرەتىندىگى، وسى سالادا قىزمەت ەتەتىن كاسىپكەرلەردىڭ قارىم-قاتىناسىن ودان ارى بەكىتە تۇسەتىندىگى تۇسىنىكتى.
- التاي تاريحى مەن مادەنيەتى جايىندا قىزىقتى دەرەكتەر ۇسىنعان وسىنداي ماڭىزدى فورۋمعا شاقىرعاندارىڭىز ءۇشىن شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىن. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە، قۋانىش. كەيبىر عالىمداردىڭ «جاپوندىقتاردىڭ شىعۋ توركىنى التايمەن قاتىستى» دەگەن پىكىرىنىڭ جانى بار. ويتكەنى، ورتالىق ازيانىڭ حالقى، سونىڭ ىشىندە قازاقتار سىرت كەلبەتىمەن جاپون ۇلتىنا ۇقساس كەلەدى. اسىرەسە مەنى قازاقتاردىڭ قوناقجايلىعى مەن قايىرىمدىلىعى، سونداي-اق، جاپون حالقىنا قۇرمەتپەن قارايتىندىعى ءتانتى ەتەدى. تابيعي اپات كەزىندە ءبىز سىزدەردىڭ مەملەكەتتەن عانا ۇلكەن كومەك الىپ قويماي، قاراپايىم ادامداردان دا قولداۋ تاپتىق. كوپتەگەن قازاقستاندىقتار جاپونياعا كەلىپ قايىرىمدىلىق شارالارىن وتكىزىپ، ءبىزدىڭ قايعىمىزدى وزدەرىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاي كورىپ، كومەك قولىن سوزۋدا. سول ءۇشىن سىزدەرگە العىسىمىز شەكسىز، - دەپ اعىنان جارىلدى يۋدزو حارادا.
ەكى ەل ديپلوماتتارىمەن بولعان كەزدەسۋدەن كەيىن وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ رەسمي وكىلدەرگە ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ارنايى ەستەلىك سىيلىقتار تابىس ەتتى.
ءبىزدىڭ سالت-ءداستۇرىمىز الىمساقتان ساباقتاس
تۇساۋى وسكەمەندە كەسىلگەن، ءۇش كەزەڭنەن تۇراتىن «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى حالىقارالىق فورۋم كاتونقاراعاي اۋدانىنداعى بەرەل قورعانىندا جالعاستى. ارعى اتا-بابالارى ىقىلىم زاماندا وسى وڭىردە ءوسىپ-ونگەن ون ەكى حالىقتىڭ ونەرلى ۇرپاقتارى اتا سالتىن جالعاستىرىپ، اسقار تاۋلار مەن قاراعايلى جوتالار كومكەرگەن التايدىڭ اياسىن ءان مەن كۇيمەن تەربەتتى.
وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دارحان مىڭباي، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلباەۆ، حالىقارالىق «تۇركسوي» ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ، امەريكا، جاپونيا، تۇركيا سياقتى الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن قادىرلى مەيماندار ايگىلى بەرەل قورعانى ورنالاسقان التايدىڭ اسقاق شىڭدارى اراسىنداعى، بۇقتىرما وزەنى ساعاسىنداعى سالتاناتقا كەلدى.
تاۋ باۋرايىندا اقشاڭقان كيىز ۇيلەر ساپ تۇزەگەن. بيىك تاۋ بەتكەيىندە جازىلعان «التاي -
التىن بەسىگىم» دەگەن ايشىقتى جازۋ اتا-بابا جەرىن كورۋگە ىنتىققان قوناقتارعا «جەتتىڭىزدەر» دەپ بەلگى بەرگەندەي مەن مۇندالايدى. مارتەبەلى قوناقتاردى باسىنان بۇلت كەتپەيتىن التايدىڭ اقباس شىڭدارى سەبەزگىلەگەن اق جاڭبىرىمەن، جينالعان قاۋىم سەزىم سەرگىتەر ءان-جىرىمەن، اق شاشۋلارىمەن قارسى الدى.
«ايانبا، ءور التايدا شىرقا بۇگىن،
ءىزى بار بابالاردىڭ تۇلپارىنىڭ،
تاريحى تاڭبالانعان ءار تاسىڭا،
نايزالى كوك تۇرىكتىڭ ۇرپاعىمىن». قادىرلى قوناقتاردى اقىن، ءانشى نۇرتاي تىلەۋجانۇلى وسىلاي، دومبىرا ۇنىمەن استاسا اۋەلەگەن اسقاق جىرىمەن قۇتتىقتادى. تۇركى بابالارىمىزدىڭ سالت-داستۇرىمەن كيىنىپ، ۇزىن نايزالارىن جالاۋلاتقان جىگىتتەر، شولپىسى سىلدىرلاعان قىزدار توبى قوناقتاردى ساپپەن قارسى الدى. سولارمەن بىرگە قوناقتاردىڭ بارلىعى دا سۋرەتكە ءتۇسىپ، «وزدەرىن ۇزىن نايزالى، شوشاق بورىكتى، جاراۋ اتتى» كوك تۇرىك بابالارىمەن بىرگە تۇرعانداي اسەرگە بولەندى.
كاتونقاراعاي، كۇرشىم، كوكپەكتى، زىريان، ۇلان اۋداندارىنىڭ قاتىسۋىمەن ازىرلەنگەن فەستيۆالعا ارقايسىسى ەكى-ۇشتەن ەڭسەلى اق وردا تىگىپ، دامگە تولى داستارقان جايعان. ءار اۋدان شىلدەحانا، بەسىك توي، تۇساۋكەسەر، سۇندەت توي دەگەندەي، قازاقتىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى سالت-داستۇرلەرىن كورسەتكەن شاعىن قويىلىم ازىرلەگەن. ءار شاڭىراقتا ءان قالىقتاۋدا. مۇنىڭ ءبارى قوناقتاردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.
بەرەل قورعانىنان تابىلعان بابالارىمىز تۇتىنعان تۇرمىستىق جانە قارۋ-جاراق، ەر-تۇرماندى سايگۇلىكتەر سۇلباسى سياقتى جۇزدەگەن جادىگەردەن قۇرالعان كورمە دە كورەرمەندى تامساندىرماي قويمادى.
توپىراعىن قيمادىم قارت التايدىڭ...
ناعىز دۋمان الدا ەدى. كيىز ۇيلەردى تاماشالاپ شىققان قوناقتار ەندى دالا كونتسەرتىنە لايىقتالعان ەڭسەلى ساحناعا بەتتەدى. اينالانى قوبىز سارىنى كۇڭىرەنتىپ تۇر. ساحنا تورىندە جۇرگىزۋشىلەردىڭ قوڭىر ءۇنى:
«تۇركى حالقى ءۇشىن
تۇندە ۇيىقتامادىم،
كۇندىز وتىرمادىم،
قارا تەرىمدى سىقتىم،
قىزىل قانىمدى توكتىم،
شىعاي حالىقتى باي قىلدىم،
ءولىمشى حالىقتى ءتىرىلتتىم...». بەينە ءبىر كۇلتەگىن بابامىز ءوزى تەبىرەنىپ تۇرعانداي.
فەستيۆال شىمىلدىعىن وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ اشتى.
- قۇرمەتتى قوناقتار! بۇگىن ءبىز كيەلى التاي تورىندە، ساق بابالارىمىزدىڭ ارۋاقتارى باسىندا باس قوسىپ وتىرمىز. التاي، بەرەل ءوڭىرى - ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ مەكەنى. ءبىز سىزدەردى اتا-بابالارىمىزدىڭ كىندىك قانى تامعان جەردىڭ توپىراعىن باسسىن، اۋاسىمەن تىنىستاسىن، تاڭعاجايىپ تابيعاتىنان اسەر السىن، بابالارىمىزدىڭ مىڭداعان جىلدار الدىنداعى ءومىر تىرشىلىگىن كوز الدارىنا ەلەستەتسىن، سول قاسيەتتەن رۋح السىن دەپ، وسىندا اكەلدىك. قازاقستان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن تاريحي قىسقا 20 جىل ىشىندە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن بارلىق سالادا قارىشتى قادام جاسالدى. قوماقتى تابىستارعا قول ارتتى. سونىڭ ءبىر پاراسى - «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اۋقىمىندا ىسكە اسىپ جاتقان، كەڭەستىك داۋىردە ۇمىت بولا باستاعان اتا سالتىمىزدى، ونەر-مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتۋ. ءبىز وسى ءبىر ۇلاعاتتى ىسكە ۇلەس قوسىپ وتىرمىز. ماقسات - جاستارعا وتانشىلدىق رۋحتا تاربيە بەرۋ. اتا-بابا جۇرتىنا قوش كەلدىڭىزدەر، - دەدى ايماق باسشىسى.
كەزەك ەندىگى جەردە اتا-بابامىزدان قالعان كونە سارىنمەن كۇڭىرەنگەن ءان-كۇيگە، اعىن جىرعا بەرىلدى. جەرلەسىمىز، ايگىلى دومبىراشى مۇرات ابۋعازى مەن ايگۇل باتىرقايىروۆانىڭ كۇي تارتىسىمەن باستالعان فەستيۆال شارىقتاۋ بيىگىنە بىرتىندەپ ەمەس، بىردەن كوتەرىلدى، كورەرمەندى باۋراپ اكەتتى. قازاقتىڭ قارا قوبىزى، سارى قۋراي سىبىزعىسى، قاراقالپاقتىڭ قومۋزى، ازەربايجاننىڭ سازى، وزبەكتىڭ تامبۋرى، تىۆانىڭ دوبشىلۋرى، باشقۇرتتىڭ قۋرايى دەگەندەي، ساز اسپاپتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كۇمبىرلى كۇي توكتى، اسپاندا ءان قالىقتادى. اسىرەسە تىۆالىق كومەيشى يگور كوشكەندەيدىڭ دوبشىلۋر ۇنىمەن استاسقان كومەي اۋەنى بىردە جىڭىشكە، بىردە جۋان ماقاممەن شىعانداي شارىقتاپ، شىرقاۋ بيىكتەرگە كوتەرىلدى. الماتىلىق ءانشى قازىبەك ادىكەي قارا قوبىزبەن ءۇنىن استاستىرىپ، «گۇلداريعانى» ەگىلە شىرقاعاندا، كورەرمەندەر ەرىكسىز كوزدەرىنە جاس الدى. جەرلەسىمىز ەرلان رىسقاليەۆ اسەتتىڭ «ءىنجۋ-مارجانىن» داۋىلداتىپ، نوسەرلەتىپ ءبىر سەرپىلتتى. ال ساحادان كەلگەن البينا ايارحان تەمىر قومىزبەن تەبىرەنتتى، التايدى ەن جايلاعان كوشپەندى تۇرىك بابامىزدىڭ كوش كەرۋەنىنە ىلەستىردى، ايدىن كولدە اققۋ سۇڭقىلداعانداي، اۋىزدىقپەن الىسقان ارعىماق كىسىنەگەندەي بولدى.
وسىلايشا شارىقتاي ءتۇسىپ، كورەرمەندەرىن ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىمەن ون-سان ويعا باتىرىپ، كوڭىلىن قوزدىرعان ونەر دوداسى مارەسىنە دە جەتتى. تۇركى تەكتى حالىقتاردىڭ ماناعى سان ءتۇرلى ساز اسپابىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ونەرپازداردىڭ بىرىگىپ شىرقاعان «اعاجاي، التايداي جەر قايدا؟» ءانى بارشا كورەرمەننىڭ جۇرەك قىلىن شەرتتى. «توپىراعىن قيمادىم قارت التايدىڭ، قاراي-قاراي مەكەنگە كوزىم تالدى، اعاجاي، التايداي جەر قايدا-اي». ءان ءماتىنى مەن سازىنان تۇركى بابامىزدىڭ الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن ۇرپاقتارى قارت التايدىڭ قادىرىن شىن تۇسىنگەندەي. ءوز ەلدەرىنە ارتتارىنا قاراي-قاراي قول بۇلعاپ كەتەتىندىكتەرىنە ءشۇبا كەلتىرە المايسىز.
بابالار زيراتىنا ءتاۋ ەتتى
قادىرلى مەيماندار مۇنان سوڭ بەرەل قورعانىندا جاتقان بابالارىنىڭ باسىنا بارىپ، ءتاۋ ەتىپ، باس ءيدى، قۇران باعىشتاتتى. ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇستى. تاعى دا بابالاردىڭ قايران التايمەن ءار زاماندا قيماي قوشتاسقان كوز جاسىنداي اق جاڭبىر توگىپ ءوتتى.
قوناقتارعا ساق بابالارىمىزدىڭ قورعانىنىڭ قىر-سىرىن وسى ءبىر كيەلى شارۋاعا سانالى عۇمىرىن سارپ ەتىپ كەلە جاتقان ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى، عىلىم دوكتورى زەينوللا ساماشەۆ تانىستىردى. جالپى 70-تەن استام وبادان تۇراتىن قورىمنىڭ ارحەولوگتار بۇگىنگە دەيىن 24-ءىن قازىپ، زەرتتەپتى. التىنمەن اپتالعان ەكى بىردەي ساق پاتشاسىنىڭ مۇردەسى تابىلعان. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ءىV-ءىىى عاسىردان سىر شەرتەتىن وزگە دە قۇندى جادىگەرلەر ءوز الدىنا.
- ءبىزدىڭ الداعى ماقساتىمىز، - دەدى عالىم زەينوللا ساماشەۆ، - قالعان زيراتتاردى قازۋ ەمەس، قازىلعان قورعانداردى قالپىنا كەلتىرۋ، اسپان استى مۇراجايىن تۇرعىزۋ. ول ءۇشىن اۋەلى اتشاپتىرىم قورىم اۋماعى قورشالادى. وعان وبلىس اكىمى بيىلدىڭ وزىندە قارجى ءبولىپ وتىر. ال كەلەر جىلدان التىن ادام تابىلعان قورعاندى قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ (بيىكتىگى 4 مەتر، ديامەترى 40 مەتر), ءبىر جاعىنان كىرىپ، ەكىنشى جاعىنان شىعاتىن جەر استى كەسەنەسى جاسالادى، مۇردە سالىنعان اعاش تابىتى، قۇيما تابانى ورنىنا قويىلادى. بولاشاقتا سىزدەر، سىزدەردىڭ ۇرپاقتارىڭىز، كونە وركەنيەتپەن تانىسقىسى كەلەتىن الەم ەلدەرىنىڭ جيھانكەزدەرى تاماشالايتىن، عيبرات الاتىن كيەلى ورىنعا اينالادى.
وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ بۇل ماڭىزدى شارۋانى ءوزى تىكەلەي باقىلاپ، نازار تورىندە ۇستاپ وتىرعانىن، وبلىستان، مادەنيەت مينيسترلىگىنەن قارجى قاراستىرىلىپ جاتقانىن ايتتى. وسى جۇمىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ءتۇرلى لاۋازىم يەلەرى ازاماتتارعا ناقتى تاپسىرمالار بەردى.
ءسويتىپ، ەل تاۋەسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسىنە ارنالعان «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» فورۋمى ءوز جۇمىسىن ءساتتى اياقتادى.
بەرەلدى بۇكىل الەم تاماشالايتىن بولادى
باقبەرگەن سىرىمبەتوۆ، قارا-قالپاقستان:
- قوبىز - ءبىزدىڭ ۇلتتىق اسپابىمىز. اكەم قوبىزشى ءارى ۇستازىم بولدى. التايدى كارتادان بىلەتىنمىن، كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ تاراعان جەرى دەگەندى ەستىگەنىممەن، كەلىپ كورگەن ەمەسپىن. ءبىر كورۋ ارمانىم بولاتىن. ءوز كوزىممەن كورگەندە تابيعات سۇلۋلىعىنا قايران قالدىم. نەتكەن تاماشا تابيعات! مەن التايدى ءدال وسى سۇلۋلىعىمەن كوزىمە ەلەستەتكەن ەمەسپىن.
اتاجۇرتتى عاسىرلار بويى جاۋدان قورعاپ كەلگەن قازاق حالقى قانداي ەرجۇرەك. قوناقجايلىلىعى دا ەرەكشە ەكەن.
تاۋەلسىزدىك مەرەكەلەرىڭىز قۇتتى بولسىن! ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!
ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جاتقان بەرەل قورعانىن كەلەشەكتە بۇكىل الەم حالىقتارى تاماشالايتىن بولادى دەگەنگە سەنەمىن.
يگور كوشكەن-دەي، رەسەي فەدە-راتسياسى، تۋۆا رەس-پۋبليكاسى:
-مەن مۇنداي اۋقىمدى فورۋم، فەستيۆالعا العاش رەت قاتىسىپ وتىرمىن. بۇگىندەرى سايان جوتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتساق تا ارعى بابالارىمىز التاي تاۋى باۋىرايىندا عۇمىر كەشكەنىن بىلەمىز. سوندىقتان وسىندا كەلگەنىمە قۋانىشتىمىن. تۇركى تەكتى كوپتەگەن ەلدىڭ ونەر شەبەرلەرىمەن تانىستىم، كيەلى مەكەندى كوردىم. تاڭىردەن وسىندا قايتا-قايتا كەلۋدى جازسىن دەپ تىلەيمىن. سىزدەر اتاجۇرتتان كىندىك ۇزبەگەن باقىتتى حالىق ەكەنسىزدەر. شىن جۇرەكتەن تاۋەلسىزدىك مەرەكەلەرىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن!
البەرت قاسا-نوۆ، رەسەي فەدەراتسياسى، تاتارستان:
- «قازان» ۆوكزالىندا قاراپايىم جۇمىسشى بولىپ ىستەيمىن. بىراق ونەرگە باسىمدى يەمىن. سىرنايىمدى قولدان تاستامايمىن. مەن قازاقستانعا ەكىنشى رەت كەلىپ تۇرمىن. ماۋسىم ايىندا استانادا وتكەن فولكلورلىق فەستيۆالعا قاتىسقانمىن. استانانىڭ شىرايىن كورىپ، تاڭعالعانمىن. ەندى، مىنە، اللا جول بەرىپ، بابالار مەكەنى - قاسيەتتى التايدى كوردىم. تابيعاتى قانداي كوركەم.
تاتار، قازاق حالىقتارى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ىشىندە تىپتەن جاقىن دەپ ويلايمىن. ءتىلىمىز دە، ءانىمىز دە، سالت-ءداستۇرىمىز دە ۇقساس. ءبىزدىڭ «سابان توي» اتتى مەيرامىمىز سىزدەردە دە بار. قازاقستان - باقىتتى ەل. تاۋەلسىزدىك مەرەكەلەرىڭىز قۇتتى بولسىن!
البينا ايارحان، رەسەي فەدەراتسياسى، ساحا رەس-پۋبليكاسى:
- مەن بۇرىن قىزىلوردادا، استانادا وتكەن ونەر فەستيۆالدارىنا قاتىسقانمىن. ەندى مىنە، اتا-بابا مەكەنى-التايعا جولىم تۇسكەنىنە قۋانىشتىمىن. ساحالاردىڭ ءتىلى قازاققا وتە جاقىن. سىزدەردى تۇسىنەمىن. تەمىر قوبىز - ساحالاردىڭ كيەلى اسپابى. جىن-شايتاندى قۋادى دەپ ەسەپتەيدى. بالا جاسىمنان ۇيرەندىم. سىزدەردىڭ شاڭقوبىزدارىڭىزعا وتە ۇقساس.
تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماق-بەرەكەسى ارتا بەرسىن!
التايدى كورگىسى كەلمەيتىن ادام جوق
«التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» فورۋمى قالاي ءوتتى؟ قانداي دەڭگەيدە؟ نەسىمەن ەرەكشە؟ بەرەلدە وتكەن تۇركى الەمى ونەرپازدارى فەستيۆالىنىڭ ءمان-ماڭىزى قانداي؟ اۋقىمدى جيىن شىعىس وڭىرىنە نە اكەلدى؟ بۇرناعى كۇنى «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ پەن اكادەميك، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سەيىت قاسقاباسوۆ ارنايى ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزىپ، وسى تۇرعىداعى ويلارىمەن ءبولىستى.
كونفەرەنتسيانى اشقان وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ ەڭ اۋەلى ءوڭىر باسشىلىعىنىڭ يگى باستاماسىن قوشتاپ، وسىنداي اۋقىمدى شارانى وتكىزۋگە قولداۋ بىلدىرگەنى ءۇشىن «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسىنا العىسىن ءبىلدىردى. اكىم ورىنباسارى ءوز كەزەگىندە سەمەيدەگى شاكەرىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولداۋىمەن «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى جيناقتىڭ جارىق كورگەنىن اتاپ ءوتتى.
- بۇل ءىس-شارانىڭ «تۇركسوي» ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسقان القالى جيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتكىزىلىپ وتىر. ەرەكشەلىگى سول، استانا مەن الماتىدا ەمەس، ەلىمىزدىڭ وبلىستارىنىڭ ىشىندە العاش رەت شىعىس قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، وسىنداي اۋقىمدى ءىس-شارالاردى وتكىزۋ جونىندە ەلىمىزدىڭ بىرنەشە وبلىسىنا ۇسىنىس جاسادىم. الايدا سونىڭ ىشىندە تەك شىعىس قازاقستان وبلىسى عانا بىزگە ەرەكشە ىنتا، ايرىقشا قۇلشىنىس تانىتتى. بۇل شىن مانىندە قۋانتارلىق جايت، - دەدى دۇيسەن قاسەيىنوۆ.
باس حاتشى بەرەلدەگى ۇيىمداستىرىلعان تۇركى الەمى ونەرپازدارى فەستيۆالىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكەنىن، اۋقىمدى جيىن بارىسىنداعى بارلىق ءىس-شارالاردىڭ تۇركى باسپاسوزىندە جاريالاناتىنىن اتاپ ءوتتى.
ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى بارىسىندا جۋرناليستەر تاراپىنان دا از ساۋال قويىلعان جوق.
- كەلەسى فورۋم قاي جەردە وتكىزىلەدى؟ ول فورۋمنىڭ ەرەكشەلىگى قانداي بولماق؟ - دەگەن ءجۋرناليستىڭ ساۋالىنا:
- «التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى فورۋم شىعىس قازاقستان تاريحىندا عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا العاش رەت وتكىزىلىپ وتىر. ەگەر التايدى مەكەن ەتكەن وزگە مەملەكەتتەر «كەلەسى فورۋمدى ءبىز وتكىزەيىك» دەپ ۇسىنىس ءبىلدىرىپ جاتسا، وعان قارسىلىعىمىز جوق. ەندىگى مىندەت - اتالعان فورۋمدى عىلىمي-كونفەرەنتسيانىڭ قارارىندا كورسەتىلگەندەي ەكى جىلدا ءبىر رەت وتكىزىپ تۇرۋ، - دەپ جاۋاپ بەردى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ.
«بۇل فورۋم قاراپايىم حالىققا نە بەرەدى؟ ماسەلەن، وڭىرگە كەلگەن فوتوسۋرەتشىلەردىڭ سۋرەتتەرىنەن فوتوالبوم شىعارامىز دەپ وتىرسىزدار. وسى البومدى شىعىسقازاقستاندىقتار كورە الا ما؟ سونىمەن قاتار بەرەلدە وتكەن مۋزىكا فەستيۆالىندەگى ورىندالعان اندەر ديسكىسىنىڭ جيناعى شىعا ما؟ ونى حالىق تىڭداي الا ما؟». ءبىر جۋرناليست وسىنداي ساۋال جولدادى.
ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ بۇل ماسەلەنىڭ بۇعان دەيىن تالقىلانعانىن، الايدا فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ، ەلشىلەر مەن عالىمداردىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرە وتىرىپ وسىنداي قادامعا بارعاندارىن جەتكىزدى.
- ءبارىنىڭ دە التايدى كورگىسى كەلدى. ولاردىڭ تالابىن ەسكەرمەسەك تاعى بولمايدى. بالكىم، كەلەسى فەستيۆالدى شاھاردا وتكىزەرمىز، - دەدى اكىم ورىنباسارى.
- جاقسى ۇسىنىس. ەگەر كىمدە-كىم قاتىسۋشىلاردىڭ اندەرىن جيناقتاپ كومپاكت-ديسك شىعارام دەسە قارسى ەمەسپىز. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جازبالارى بار. بۇل ۇسىنىستى قۋانا قابىلدايمىز. ال كونتسەرتكە كەلەر بولساق، قالا تۇرعىندارى ءۇشىن ارنايى كونتسەرت تە ۇيىمداستىرۋعا بولار ەدى. الايدا بارىنە ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ويلايمىن جالپى مۇنداي فەستيۆالدىڭ تىڭداۋشىسى بولۋى كەرەك. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەنى تالقىلايتىن بولامىز، - دەدى دۇيسەن قاسەيىنوۆ.
- تۇركى حالىقتارىنىڭ بۇگىنگى ونەرىمەن تانىستىرۋعا بولماس پا؟ ونەرپازدارىن وسىندا اكەلۋگە بولار ما ەدى؟ ءبىر جۋرناليست باس حاتشىعا وسىنداي ساۋال قويدى.
- ءبىر فەستيۆال مەن ءبىر فورۋم اياسىندا ءبارىن قامتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. «تۇركسوي»-دا وپەرالىق فەستيۆال بار. بىراق ءبىز مۇندا وپەرا انشىلەرىن اكەلە المايمىز. سىزدەردىڭ ولاردى كورگىلەرىڭىز، تىڭداعىلارىڭىز كەلەتىنىن بىلەمىن. سىزدەردە وپەرا تەاترى جوق. وسى رەتتە مىنا جايتتى ايتا كەتەيىن. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءازىربايجاننىڭ مۇناي ءوندىرۋشى كاسىپكەرىنىڭ بىرىنە يتاليانىڭ وپەرا ءانشىسى قاتتى ۇنايدى. ول ونىڭ ونەرىن ماسكەۋدە كورىپ ءتانتى بولادى. كونتسەرت اراسىنداعى ءبىر ارەدىكتە: «ءسىز ماعان وتە ۇنادىڭىز. ونەرىڭىز دە، ءوزىڭىز دە. بىزگە باكۋگە كەلىپ، ونەر كورسەتسەڭىز جاقسى بولار ەدى» دەيدى. وپەرا ءانشىسى: «سىزدەردە وپەرا تەاترى جوق قوي» دەيدى. سوندا كاسىپكەر «ءسىز كەلگەنشە تەاتر دايىن بولادى» دەپتى. راسىندا دا بۇل تەاتر باكۋدە بوي كوتەرەدى. 1908 جىلى. مەن ويلايمىن، سيرەك مەتالدار كەزدەسەتىن ءوڭىر كاسىپكەرلەرى ءۇشىن بۇل قيىن ماسەلە ەمەس شىعار. ەگەر مۇندا جاقسى وپەرا تەاترى بولسا، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ ايگىلى انشىلەرىن اكەلۋگە بولادى، - دەدى دۇيسەن قاسەيىنوۆ.
فورۋمنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكەنىن اتاپ وتكەن اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ تۇركى الەمى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسى تۋراسىنداعى ويلارىمەن دە ءبولىستى.
- قازىر جاڭا زامانعى مۋزىكانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر دەۋگە بولادى. كلاسسيكالىق مۋزىكانىڭ دامۋى دا قالىپتى. ەسترادانىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. ءداستۇرلى مۋزىكانىڭ جايى قالاي؟ گاپتىڭ ءبارى وسىندا. قازىر جاھاندانۋ دەگەن الەمدى جالماپ بارادى. بۇعان بارلىق حالىق الاڭداۋلى. مادەنيەتتىڭ باستاۋى دەگەن ەۋروپانىڭ ءوزى. يتاليا مەن فرانتسيادان مازا كەتكەلى قاشان!!! ەتنيكالىق مادەنيەتىمىزدەن، ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىنان ايىرىلىپ بارا جاتىرمىز دەيدى ولار. مۇنداي جاعدايدا ءار ەل اتا-بابى قانىمەن ءسىڭىستى بولعان ءوزىنىڭ ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر-مادەنيەتىن، تاريحىنان ايىرىلىپ قالماۋعا تىرىسىپ جاتىر. بۇكىل الەم وسىعان الاڭ كوڭىلدە. سوندىقتان بەرەلدە وتكەن فەستيۆال وسى جولداعى يگى قادامداردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى، - دەدى سەيىت قاسقاباسوۆ.
سەرىك قاراباس، «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالى ءۇشىن ارنايى شىعىس قازاقستان وبلىسىنان
