Elding birligi, memleketshildik, tarihy sana jәne osy baghytta erekshe mәnge ie azamattyq biregeylik qashanda qogham aldynda túratyn mәselelerding biri. Búnday jeke adam men qogham bolmysyna ortaq mәselelerden ainalyp ótken el tarihta kemde kem. Mәdeniyeti arqyly óneri men ghylymyn kóterip, órkeniyet jolyna betbúrghan memleket aldymenen qoghamdyq sananyng jaghdayyna erekshe mәn bergen. Qoghamdyq sana onyng mýsheleri adamdardyng ózindik sanasynyng negizinde jýzege asyp (damyp, ózgerip, órisin keneytip) otyrady. Ózindik sana dúrys qalyptasuy ýshin tarihy sana qajet, qoghamnyng tarihy sanasyn saqtap, ruhyn kóteretin últtyq intelliygensiya ókilderi. Yaghny naghyz últ ziyalylarynyng últtyq sanasynyng negizinde qoghamdyq sana qoghamgha aiqyn kórinip, qyzmetin joghary dengeyde atqarady.

Aqyl-parasatymen el aldyna shyghyp otyratyn ziyalylar eline tura joldy kórsetumen qatar, elding mәdeniyeti men túrmysyn kóteretin dýniyelerdi nasihattaudy dәstýrge ainaldyrghan. Búghan qarap ziyalylardyng taghylymy, iydeyalary olardyng qoghamyna ýlgi-ónege berip otyratyn bolmysymen tarihy qúndylyqqa ainalatyndyghyn kóremiz. Ziyalylary joq nemese últ isine intellektual adamdary birikpegen qogham, ziyalylardy qoghamynan tәrbiyelep shyghara almaghan el ýnemi últtyng bolashaghyna qatysty mәselelerdi sheshude kedergilerge tap bolady, bir izdilikten qol ýzip, әr tektilikke jol beredi. Búnday jaghdaydyng saldary týptep kelgende qoghamdyq sananyng ýlken daghdarysqa úshyrauyna әkelip soqtyrghan. Qoghamdyq sananyng daghdarysqa úshyrauy búl qogham mýsheleri adamdardyng bir-birine, qoghamgha degen senimsizdigin kórsetedi. Jemqorlyq, qoghamdyq ortada jalghan dýniyelerding oryn aluy, bilim men ónerde sapanyng bolmauy, zannyng ýstemdik qúrudan qalyp, mәdeniyetting tómendeui, adamdardyng bay kedey bolyp bólinui qoghamdyq sananyng daghdarysqa úshyrauynyng bir belgisi deymiz. Sondyqtanda qay zamanda bolmasyn, әsirese býgingi uaqyt jaghdayynda (aqparattyq tehnologiya ýstemdik qúrghan dәuirde) memleket pen qogham, tarih pen halyq arasynda ruhany kópirdi salyp (saqtap) otyratyn naghyz últtyq intelliygensiyanyng qyzmeti.

Naghyz últ ziyalylarynyng taghylymy tarihy sana, ruhany dýniyeleri, iydeyalary nasihattalghan jerde qoghamnyng tútastyghyn saqtap otyratyn qúndylyqtar joyylmaydy. Kerisinshe qoghamdyq sananyng negizine ainalyp otyrmaq. Ziyalylardyng aqiqatty ústanymy, shyndyghy, bilimi arqyly halyq nening dúrys, nening búrys ekendigin bilip otyrady. Qoghamda aghattyqqa, әdiletsizdikke, ótkinshi, ózgermeli jalghan әdetterge jol berilmeydi. Shynayylyq, shynshyldyq siyaqty kóregendikke arqau bolatyn  ruhany qasiyet ýlgileri qoghamdyq bolmystyng baghdar shamyna ainalmaq. Al qoghamdyq ómirding mәdeniyetke, ózindik sana, azamattyq ústanym mәselelerine kelgende tarihy tәjiriybelerinen qol ýzip otyruy, jana uaqyt jaghdayynda memleketshildik sananyng әlsireuine әkeledi. Qoghamdyq sananyng toqyrauyna birden bir sebep osy. Búny aityp otyrghanymyz keshegi ótken ghasyrlarda Abaydyn, odan keyingi alash ziyalylarynyng iydeyalary, ústanymy, qoghamdyq sayasy kózqarastary el mýddesining bolashaghyna qatysty mәselelerdi kýni búryn zerdelep, onyng naqty sheshimderin kórsetip, anyqtap ketu bolghan.

Abaydyng múralary qay uaqytta bolmasyn, qazaq qoghamynyng әrbir uaqyt jaghdayynda tuyndap otyratyn mәselelerine qajet tәjiriybe. Ol qoghamynyng barlyq mәselesin kýni búryn zerdelep, týiindep otyrady. Óz zamanynda syrttan enip jatqan iydeologiyanyng saldarynan ózgergen minezding týptep kelgende últtyq mәselege ainalatyndyghyn eskergen, sol ýshin jauapsyzdyqpen, danghoylyqpen, nadandyqpen kýresti. Qoghamnyng ruhyn qayta qalpyna keltiruge úmtyldy. Oishyl múralarynyng búnday tereng dengeyde (әlemdik danalyqtyng tәjiriybesin týgelimen qamtyghan) jazylyp, tarihta qaluy danalyghy, últjandylyq qasiyetterimen qatar, enbekqor, óz isine adal adam bolghandyghyn kórsetedi. Últynyng qasiyetin aldymenen ózi iyelenip, danalyghy, aqyl-parasaty, túlghalyq bolmysy arqyly qoghamyna kórsete bilgende halyqtyng últtyq sanasynyng kýsheyetindigin qazaq ziyalylarynyng qashanda bilgendigin olardyng múralarynan bayqaymyz.

Últtyq bolmystyng ruhany úiytqysy últtyq sana. Sol kezdegi qazaq qoghamyndaghy últtyq sana mәselesine qatysty Abay ýshinshi qara sózinde bylay degen: «Qazaqtyng birining birine qaskýnem bolmaghynyn, birining tileuin biri tilespeytúghynynyn, ras sózi az bolatúghynynyn, qyzmetke talasqysh bolatúghynynyn, ózderining jalqau bolatúghynynyng sebebi ne?!»[1.8-b.]. Últtyq sana mәdeniyetti adamdardyng azamattyq biregeyligin, el bolmysynyng ruhany terendigin negizdep, ziyalylardyng qogham aldyndaghy jauapkershiligin, bostandyghy men mindetin daralap otyratyn qasiyet, tarihy mәnge ie úghym. Úttyq sanany tarihy mәnge ie úghym dep otyrghanymyz, el mәdeniyetining qalyptasuynda últtyq sananyng tabighaty, ruhy erekshe kózge týsedi. Atap aitsaq sezimtaldyq, tabandylyq, biyik adamgershilik, kórkem minez, sauattylyq, imandylyq, tereng bilim, jauaptylyq, iske túraqtylyq búnyng barlyghy últtyq sana negizinde jeke adam men el bolmysynyng boyynda birige alady, qoghamdyq damudyng negizgi tiregine ainalyp otyrady. Abay mysal qylyp kórsetken qaskýnemdik, jalqaulyq, jaghympazdyq, qyzmetke talasqysh kelu ózindik sananyng tayyzdyghynan shyghady. Últtyq sananyng joqtyghy, tarihy sananyng әlsireuinen kórinedi. Tarihy sananyng qyzmeti adamnyng ózindik sanasynyng dúrys qalyptasuyna yqpal etedi. Tarih pen bolashaq aldynda óz-ózine esep bere alatyn úrpaqtyng týsinigi ózindik sanadan bastau alghan. Ózindik sananyng dúrys qalyptasuynyng shynayy kórinisi adamdy әdiletilikke, shynayylyqa jәne biyik adamgershilikke jeteleytin týsinik. Ózindik sananyng dúrys qalyptasuynyng negizinde últtyq sana qalyptasady. Abay ózindik sananyng tútqasy (negizi) estilik degen: «Árbir qúmarlyq ózine bir dert bolady eken, әrtýrli qúmar bolghan nәrsege jetkende, yaky әne-mine, jeter-jetpes bolyp jýrgende, bir týrli mastyq payda bolady eken.

Árbir mastyq boydan oghatty kóp shygharyp, aqyldyng kózin baylap, tónirektegi qaraushylardyng kózin ashyp, «anany-mynany» degizip, boydy synatatúghyn nәrse eken. Sol uaqytta esti kisiler ýlken esi shyqpay, aqyldy qoldan jibermey boyyn synatpay jýrip izdenedi eken» [1.32-b.]. Qogham ómirindegi últtyq sananyng belgisi, basty beynesi elding birliginde, qogham bolmysynyng ruhany terendiginde. Últtyng birligining qalyptasuy men saqtalyp otyruyna әser etetin jekelegen adamdardyng birligi, yaghny azamattyq biregeylik. Abaydyng búl mәselege qatysty kózqarastary sol kezdegi qazaq qoghamynda oryn alghan jaghdaylargha baylanysty qalyptasqan. Abay zamanynda qoghamda oryn alghan jaghdaylardyng basym bóligi jeke adam men qoghamnyng psihologiyasymen tyghyz baylanysty. Atap aitsaq últtyq sananyng әlsireui, qoghamdyq bolmystyng tayyzday týsui, ózindik sananyng dýniyelik nәrselermen shektelip qaluy, el mýddesine qayshy keletin is-әreket týrlerining oryn aluyna әser etken. Osynyng saldarynan qazaq qoghamynyng bolmysyna, tútastyghyna syzat týsti, әr adamnyng jeke basynyng paydasynan asa almaytyn qam-qareketi el mýddesine qatysty mәselening kýsheyip otyruyna sebep boldy.

Áleumettik mәseleler jeke adamnyng ózindik sanasynyng dengeyimen shektelmeydi, últtyng bolmysy men mәdeniyetining nyghayyp otyruyna kedergi bolatyn mәseleler osy әleumettik mәselelerding qordalanuynan tuyndaydy. Áleumettik mәseleler dúrys sheshilmey últtyng mýddesine qatysty mәseleler dúrys qoyylmaydy. Kez kelgen qoghamnyng ishki qúrylymyna qatysty dýniyeler әleumettik mәselelermen tyghyz baylanysty keledi. Búny Abay qogham mýshelerining dengeyimen, olardyng boylarynda el bolmysyna jat әdetterding kýsh aluymen týsindiredi. Taghyda qaytalap aitar bolsaq, paydakýnemdik, uaqytsha, ótkinshi, ózgermeli nәrselerge boy aldyrudyng saldarynan oryn alatyn qaskýnemdik qoghamynyng uaqyttan útylyp jýruine әkeledi. «Osy elding ýnemi qylyp jýrgeni nemene? Eki nәrse. Áueli – úrlyq, úry úrlyqpen mal tabam dep jýr. Mal iyesi artylyp alyp taghy da bayimyn dep jýr. Úlyqtar alyp beremin dep, daugerdi jep, qútqaramyn dep úryny jep jýr. Qarapayym júrt úrlyq aityp mal alamyn dep, úrygha atymdy satyp paydalanam dep, ne ótkizbesin arzangha týsirip alam dep jýr. Ekinshi – búzaqylar bireuding oiynda joq pәleni oiyna salyp, býitseng bek bolasyn, býitseng kóp bolasyn, býitseng kek alasyn, myqty atanasyng dep, auqattylardy azghyrghaly әlek bolyp jýr...» - deydi Abay. [1.26-b.]. Memleketting bolmysy tarihy uaqyt kenistiginde ózine deyingi uaqyt pen keler uaqyt arasyndaghy últtyq qúndylyqtardy jalaghap túratyn kópir siyaqty. Memleket bolmysynyng onyng qúndylyqtary negizinde uaqytyng kópirine ainalyp otyruy sebebi, qoghamdyq sananyng dengeyine tәueldi. Mәdeniyet, zan, sayasat, bilim neghúrlym órisi ken, bedeli joghary bolghan sayyn onyng dengeyi terendey týspek. Barlyq nәrse, barlyq mәselening sanadan bastau alyp, sanagha kelip tirelip otyratyndyghyn Abay aityp otyr.

Mansapqorlyq, jemqorlyq, osydan shyghatyn zúlymdyq, jalqaulyq, jaghympazdyq qoghamnyng kemshiligi ghana emes, memleketting ómirin jalghap otyratyn últtyng bolmysyn kýiretetin nәrseler. Sondyqtan qoghamgha tarihy sana, tarihy sanadan shyghatyn ózindik sana, últtyq sana qajet. Búlardyng biri dúrys bolmayynsha qoghamdyq bolmystyng ishki qúrylymy saqtalmaydy.

Abay qoghamdaghy әleumettik mәselelerge filosofiyalyq túrghyda qaraghan adam. Oishyldyng qoghamdyq mәselelerding oryn aluy barysyna filosofiyalyq negizde qarauy adam men qogham, últtyq mýdde mәselesining ontologiyalyq sheshimderining naqty kórsetiluine yqpal etti. Endigi jerde elding bolashaghyna onyng bolmysynyng negizinde qaraytyn bolsaq, barlyq mәselening týiine ruhany negizge kelip tireledi. Yaghny sana, tarihy tәjiriybe, últtyq qúndylyqtar negizinde tәrbiyelenui tiyis. Últtyq qúndylyqtardy dәriptep, nasihattaytyn, ónegesi arqyly qoghamdyq ortagha intellektualdyq әser qaldyryp otyratyn ziyalylyq. Qazaq qoghamyndaghy intelliygenttik sana mәselesine qatysyt Abay mynaday tújyrym jasaghan: «Úlyqtar «pәli-pәli», búl tabylghan aqyl dep, men seni býitip sýieymin dep, anany jep, seni býitip sýieymin dep, mynany jep jýr. Qara halyq mening sonsha ýiim bar, sonsha auyl-aymaghymmen soyylyndy soghayyn, dauyndy aitayyn dep, qay kóp bergenge partiyalas bolamyn dep, Qúdaygha jazyp, jatpay-túrmay salyp jýrip basyn, auylyn, qatyn-balasyn satyp jýr. Osy bir úry, búzaqy joghalsa, júrtqa oy da týser edi, sharua da qylar edi. Bay baryn baghyp, kedey joghyn izdep, el sekildenip talapqa, tileuge kiriser edi» [1. 26-b.].

Adam ómirge, qogham bolashaqqa biyik sanamen qarauy tiyis. Sebebi uaqyt adamnan aqyl súramaydy, adam da, qogham da uaqyttan tәjiriybe alghan. Adamnyng uaqyttan aqyl súrauy búl ónerding qúndylyghyn týsinip, tәjiriybeni mengerip otyru isimen ten. Abaydyng aityp otyrghany memleket aldymenen uaqyttan últylmauy tiyis. Memleket adamynyng birligi myqty bolghanda ghana uaqytqa ilesip otyrady. Qoghamdaghy halyqtyng ruhany bolmysyna jaqsy әser beretin dengey, memleketshil adamdardyng mәdeniyeti qashanda elding uaqyt aghymyna ilesuine úiytqy bolghan. Qoghamdyq sanadaghy kemshilikti qoghamnyng ózi kótergenimen, uaqyt kótermeydi. Uaqyt kótermegen song ol kemshilik qoghamnyng negizgi problemasyna ainalyp, әleumettik problemalardyng tuyndauyna sebep bolmaq. Sondyqtan kez kelgen adam aldymenen qoghamdy uaqyt aghymyna, yaghny mәdeny damugha baylanystyryp otyratyn әleumettik normalardy mengerui tiyis. «Egerde esti kisilerding qatarynda bolghyng kelse, kýninde bir mәrte, bolmasa júmasynda bir, eng bolmasa, aiynda bir ózinnen ózing esep al! Sol aldynghy esep alghannan bergi ómirindi qalay ótkizding eken, ne bilimge, ne ahiyretke, ne dýniyege jaramdy, kýninde ózing ókinbestey qylyqpen ótkizippisin? Joq, bolmasa, ne qylyp ótkizgenindi ózing de bilmey qalyppysyn?» - dep jazyp ketken oishyl [1.32-b.]. Ár zamannyng qiynshylyghy, jetistigi, óz kemshiligi bar. Kez kelgen adam óz bolmysyn parasattylyq dengeyine kóterude osy ýsh nәrseni eskerui qajet. Óz bolashaghyn elining mýdesimen úshtasyratyn, el mýddesining bolashaghyna uaqyttyng zandylyghymen qaraghan adam, zamanynyng jetistigi bolyp sanalatyn dýniyelerdi mengeruge, sol arqyly qoghamyn ilgeriletuge úmtylady.

Elding birligi ziyalylardyng qogham aldynda ýlken bedelge ie boluynan shyghady. Halyqtyng boyyndaghy qoghamgha, memleketke degen senim, halyq pen biylikting arasyn baylanystyryp otyratyn últtyq iydeya memleketting tútastyghyn, túraqtylyqty saqtaydy. Osy sebepten Abay, «adamnyng adamshylyghy isti bastaghanynan bilinedi, qalaysha bitirgendiginen emes» dep aityp ketken. Búny oishyldyng qazaq ziyalylaryna, qoghamdy basqaratyn adamdargha arnaghan ýndeui dep te aita alamyz. Sebebi oishyl aitqan birlikting basy senim, qoghamyna adaldyq, bilim, adamgershilik. Adamgershilik tәrbie men bilim qatar ómir sýrip otyrghan ortadan bastau alady degen oy jatyr oishyl múralarynda. Últtyq mýdde qúndylyqtaryn tarihtan kele jatqan amanat dep týsinetin elding adamdary, endigi jerde jeke bastyng qamynan әri asa almaytyn boldy. Búl jaghday әrmen qaray bara berse el joyylmaq. Osy sebepten Abay ýshin últtyng birligine qyzmet etu, últtyq sanany qayta qalpyna keltiru isimen ten. Qoghamnyng ruhy әlsirey týskennen keyin, qoghamnyng tarihy sanasyn qalyptastyratyn qúndylyqtar zerttelip jazyluy kerek.

Oyshyl adamdardyng óz qoghamynan oqshau túryp, el bolashaghyn alystan aqyl biyigimen kórgen dengeyining ózi elding basyn biriktirip otyratyn dýniye. Kez kelgen qoghamnyng qateligin týzep otyratyn uaqyt. Uaqyttyng shyndyghymen qoghamnyng kemshiligi betpe-bet kelgen sәtte úrpaq oishyl adamdarynyng danalyghyna oralyp otyrady. Sebebi ziyalylar bolmysy biyik túlghasymen últtyq mýddening ruhany qazyghyna ainalyp otyrghan. Últynyng keleshegin oilaytyn úrpaq aldymenen tarihtaghy últ túlghalarynyng ónegesin bilui tiyis. «Qay júrttyng bolsa da jany әdebiyet, -  dep jazady Mirjaqyp Dulatov «Qazaq» gazetinde jazghan Abay turaly maqalasynda, - jansyz tәn jasymaq emes. Qaydan órbigenin, qayda óskenin, ata-babalary kim bolghanyn, ne istegenin bilmegen júrtqa búl talas-tartys tar zamanda arnauly oryn joq. Sondyqtan Abaydyng aty joghaluy, múnan keyin de shyghatyn Abaylar sonday eskerusiz úmytylu yqtimaly qazaqtyng joghaluy, qazaq atty halyqtyng úmytyluymen birdey»[2. 104-b.].  Shynymende últtyq biregeylik negizi, elding birligi ortaq tarihy sanadan, últtyng ruhaniyaty men mәdeniyetinen, últ túlghalarynyng ruhany taghylymynan kelip shyghady. Últtyng qalypty ómir sýrui últtyq mýddenin, ony qorghaudan shyghyp otyrghan tarihtyn, úrpaqty tektilikke tәrbiyelep otyrghan el dәstýrinen kórinedi.

Alash ziyalylarynyng úghymynda qazaqtyng ruhaniyaty qúr әdebiyetqana emes, onyng boyynda tarihy sana, tariyh, til men dil, din men dәstýr, óner, bilim, mәdeniyet bar.  Últ ruhaniyaty últtyq bolmystyng túlghasyn saqtap otyratyn qúndylyqtardyng úyasy. Úrpaqtyng últ túlghasy dengeyine jetuining sebebi últtyq tabighatpen tәrbiyelenip, qogham bolmysynyng tabighatyn saqtap otyratyn últtyng mәdeniyetine ýlesin qosyp otyruynda.

Abay danalyghy últtyq ruhtyng negizi. Jana aityp ótkenimizdey oishyl adamdar nemese naghyz ziyalylar óz zamanynyng shyndyghy men shynayy dýniyelerin tolyq bilip, mәdeniyetining damuyna janasha serpilis beretin adamdar. Osy jolda oishyl adamdardyng túlghasyna jýktelip otyratyn nәrse, qoghamnyng sanasy men әleumettik tanymyn dúrys baghytqa búru bolyp tabylady. Nemis filosofy IY.Kant jazyp ketkendey, «Adam danalyghynyng kez kelgenining bastauy jýrekting ólsheuge qiyn terenderine (túnghiyghyna) ýniluge úmtylatyn ózin-ózi moraldyq tanu bolyp tabylady. Shynynda, tirshilik iyesi erigining týpki maqsatpen ýilesuinen túratyn danalyq, eng aldymen adamnyng óz boyyndaghy ishki kedergilerdi joygha úmtyla týsuin, sodan song izgi yqylastyng eshqashan joghalmaytyn alghashqy nyshandaryn ayalap jetildiruin qajet etedi» [3.110-b.].

Abaydyng últ isine aralasyp, qoghamdyq ortadan danalyghy, ústanymy arqyly oqshau túruynyng negizinde onyng últtyq ruhynyng jatqandyghyn bilemiz. Abay ózin ghana emes, últynyng bolmysyn, adamzat mәdeniyetining qúndylyqtaryn, qoghamynyng jaghdayyn  aldymenen adamgershilikting negizinen tanyghan adam. Oishyldy sol kezdegi qoghamynyng jaghdayymen kete berudi adamgershiligi jibermedi. Bizding oiymyzsha adamgershilik, tәrbie zanyna baghynghan adamnyng memleketining bolashaghyna ýlken qauip tóndirip túrghan nәrselermen kelispeytindigi anyq. Filosof Kant aitqan kez kelgen últtyng danalyghynyng oishyldyng adamgershilik qasiyetterimen kýsh alatyndyghy osydan aq belgili. Búny ólenderinde Abaydyng ózi de aityp ketken:

Ólsem, ornym qara jer syz bolma ma?

Ótkir til bir úyalshaq qyz bolma ma?

Mahabbat, ghadauatpen maydandasqan

Qayran mening jýregim múz bolmay ma?

Amalsyz taghdyr bir kýn kez bolmay ma?

Bireuge jay, bireuge tez bolmay ma?

Asau jýrek ayaghyn shalys basqan

Jerin tauyp, artqygha sóz bolmay ma?

Sonda jauap bere alman men bishara,

Sizderge erkin tiyer, bayqap qara.

Eki kýimek bir jangha әdilet pe?

Qany qara bir janmyn, jany jara[4.199-b.]

Memleketting bolashaghy últtyng biregeyligi men birliginen, ziyaly adamdardyng birigip qoghamgha paydaly is atqaruynan shyghady. Ziyalylar últtyng bolashaghyna ortaq isterge birige almasa qoghamda tútastyq, túraqtylyq saqtala bermeydi. Ýnemi úrpaq aldynda túratyn mindet, negizgi mәsele tarih órisindegi oishyldarynyng ruhany dýniyelerin qoghamynyng iygiligine jaratu, sonyng negizinde óz zamanynda oryn alatyn adam men qogham mәselesin aqyl men bilimning tarazysyna salyp otyru dep esepteymiz.

Ádebiyet:

1. Abay. Qara sózderi. – Almaty: Óner. 2010. - 124 bet.

2. «Qazaq» gazeti / Bas redaktor Á.Nysanbaev. -Almaty: «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy, 1998. -560 bet.

3. «Álemdik filosofiya». Jiyrma tomdyq. «kant jәne Gegeli filosofiyasy». 8-tom.-Almaty:Jazushy, 2006. – 520 bet.

4. Abay. Qalyng elim, qazaghym...Ólender – Almaty: Atamúra, 2002. – 224 bet.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly,

filosofiya ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz