...Telefonmen sóilesip jatqanymda «Inshalla», «Alla qalasa» degen sózderdi kóp qoldansam kerek, tútqanyng arghy jaghyndaghy R.Bezertinov birden «Sen islamshylsyng ba? Allagha senesing be?» degen mazmúndaghy birneshe súraqty qoyyp ýlgerdi. Ol súraqtargha jauap berip, «aqtalyp» otyratyn uaqyt joq. Roumingting aqshasy úryp barady. Sodan «Agha, búiyrtsa, jaqynda baramyz. Sol kezde sóileseyik», dedim. Qasymda otyrghan belgili sayasatshy Rashid (Rashid Nutushev) aghagha aityp edim, «əli bayaghy ústanymynda eken-ghoy», dep kýldi.

...Úzaq týnderdi tangha jalghap sayasy saraptama jasaytyn Rahang 90-shy jyldardyng bas kezindegi irgesi shytynay bastaghan odaqtas elderdegi «Halyq maydandary» turaly sóz qozghaghanda Rafael Bezertinov turaly da aitatyn. Sondyqtan da ol kisining sayasy ústanymy, diny kózqarasy turaly biraz aqparatqa qanyq edik.

...Belgili synshy-ghalym Qúlekenmen (Qúlbek Ergóbek) Cheboksardan shyghyp, Qazan shaharyna da jettik. Keliskenimizdey Rafael myrza kýtip aldy. «Qonaqýy sizderge jaysyz bolady, odan da ýige jýrinizder» dep, Qazannyng syrtyndaghy ýiine alyp ketti. Qonaq etti. Sol tónirekte salynyp jatqan aspan astyndaghy ashyq etno-muzeydi aralatty. Sodan bizdi bir ýlken tóbening basyna alyp bardy. Sol tóbege óz qarajatyna ýlken tas ornatypty. Aytuynsha, búl ýlken tas – tәnirshildikting ústyny. Osynda kelip, ózi diny jón-joralghysyn jasaydy eken. Bizding kózimizshe tasty ainalyp, diny ritualyn qalay jasaytynyn kórsetti. Qúlshylyq deytin qúlshylyq ta emes, mening kóz aldyma shamannyng beynesi elestedi.
...Sóz arasynda ol kisi búl jerde jylda jazda lageri úiymdastyrlatynyn, oghan týrki halyqtarynan biraz «belsendiler» kelip qatysatynyn aitty (Qazaqstannan da biz biletin 2-3 eki adamnyng aty-jónin aitty).

...Sodan kýnde qyzu pikir talas. Týrkiler tarihy, týrkishildik negizderi, órkeniyetter qaqtyghysy, mәdeniyetter toghysy, býgingi týrkitanu mәseleleri t.s.s. Ángime auany týrkilerding senimine qaray oiysatyn kezde Qúlekeng әngimeden «týsip» qalady. Tәnirshil men islamshyldyng tartysy qyzyq bolmasa kerek. Biz «qyrqysyp» jatqanda Qúlekenning kózi ilinip ketedi. Oyanyp ketip: «Ey, sender әli otyrsyndar-ghoy» deydi. Bylay shygha bere maghan agham «Qoya salsayshy» deydi. Qaydaghy qoyghan?! «Deshti qypshaq dalasynda islamy әdebiyetting tuuy jәne qalyptasuy» taqyrybynda jazylghan ghylymy júmysymyzdy qayta qorghap jatqanday, qyzyl kenirdek bolamyz-ghoy.
...Sodan besinshi kýni qonaqýige shyqtyq. Tәnirshil men islamshyldyng pikir talasy sayabyrsyghanday boldy. Obaly ne kerek, R.Bezertinov myrza bizdi óz ýiinde qúdayynday kýtti. Eki apta boyyna jasaghan qyzmetine alghysymyzdy aittyq. Sonynda Rafael myrzamen «Pikir talastarda artyq ketsem, keshirim súraymyn. Siz óz seniminizde, biz óz dinimizde qalayyq», dep qoshtastyq.

TÝRKIShILDIKTEN TÁNIRShILDIKKE

Tәnirshildikti uaghyzdap jýrgen Rafael Bezertinov myrzany týsinuge bolady. Oghan eki negiz bar: ósken ortasy men óz últyna degen janashyrlyghy. Kenes odaghy tarardyng aldynda oyanghan keybir týrki halyqtarynda «Halyq maydandary» qúrylyp, azattyq, egemendik úrandarymen qatar, últshyldyq, týrkishildik mәseleleri qayta kóterilgen uaqytta ol kisi Ázerbayjanda bolghan. Sebebi sonda tuylghan. «Halyq maydany» jeniske jetip, marqúm Elchibey biylikke qol jetkizende Tatarstangha qonys audarghan. Qay týrkishildikti ústanamyz? Tәnirshildiktegi me, әlde islamy senimdegi me? Búl súraq týrkishilderdi qashanda mazalaghany belgili (Men biletin sayasattaghy týrkishil ruhtaghy eki aghayyndyny da aiyrghan osy ústanymdar bolatyn).
Rafael myrza ósken Ázerbayjanda músylmandar eki ýlken tarmaqqa bólinedi: sýnnidter men sheyitter (shighalar) (Irandaghy әzerbayjandardyng negizgi bóligi sheyitter). Syrt kózge bәri músylman bolyp kóringenimen de, diny tanymy men kózqarastarynda aiyrmashylyq bar. Al, Rafael myrzanyng óz últynyn, yaghny tatar bauyrlarymyzdyng jayy tipten bólek. Músylmandar jәne hristiandar. Týrkishildik – týrkilerding ruhany tútastyghy emes pe? Onda sýnnid jәne sheyit bolyp ekige bólingen әzerbayjandar men músylman hәm hristian bolyp ekige aiyrylghan tatarlardy qanday senimmen biriktiruge bolady? Sodan islam da emes, hristian da emes, osy eki dinge deyingi tәnirshildik kelip shyqqan. Sondyqtan da R.Bezertinovting tәnirshildiktegi týrkishildikke qaray bet búruynyng astary osynda dep payymdaugha bolady.
R.Bezertinov – óz konsepsiyasyn tәnirshildik platformasymen tolyqtay baylaghan adam. Ózi aitqanyna ózi senedi. Tәnirshildikti bizdegi keybir tәnirshildikti betperde qylghan dinsizderge úqsap, erekshelenu ýshin, yaghny «poza» ústau ýshin aitpaydy. Ózi túrghyzghan ýlken tasqa ózinshe tәuap etedi, bilgeninshe shamandyq ritualdaryn jasaydy. Týrkitanushy-missionerlerding enbekteri negizinde kitaptar jazady. Oqulyqtar qúrastyrady. Sondyqtan da payghambary joq tәnirshildikting býginde ol kisi «yalauashy» (parsysha payghambary, arabsha rasuly) rólin atqaruda desek te bolady.

Osydan onshaqty jyl búrynghy oqighany eske alyp, R.Bezertinovting senimin sóz qyluymyzgha sebep, keyingi kezderi osy kisining kitaptaryndaghy iydeyalarmen qarulanghan bauyrlarymnyng kóbeye týsui bolatyn.

TÁNIRShILDIKTING ARTYNA JASYRYNGhAN DINSIZDER

Al, bizdegi býgingi tәnirshilderding jóni tipten bólek. Tәnirshildikti keninen nasihattap jýrgen bizding «oqyghandardyn» basym bóligi óz aitqandaryna ózderi tolyq sene qoymaydy. Senimderin shyndap otyru ýshin, óz ilanymdaryndaghy qúlshylyqtyng jón-joralghysyn da jasamaydy. Tek qana jazady. Onda da óz senimderin negizdep, ghylymy enbek jazbaydy, tek qana aitady. Aytqanda da, kópshiligi ghylymy ortada emes, әleumettik jelilerde jasyryn, býrkenshik atpen «sýikeydi». Birazy aty-jónderin ashyp jazbaydy. Ashyp jazsa, «pәlenshening balasy kәpir» eken degen sózden ayaq tartady. Erteng ólsem janazam shygharylmay, islamy jón-joralghysyz jerlenuim mýmkin dep shoshidy. Sebebi ústanghan baghyttarynyng týbi shiyki ekenin ózderi de biledi. Sodan әleumettik jelide birneshe paraqsha ashyp alyp, din turaly jazghandardy «andidy». Basqa dindi ústanatyn ózge últtardy emes, ózining músylman qazaq bauyrlarynyng namysyna tiyip, imany senimin ayaqasty etkisi keledi. "Bas tәnirshinin" Islamdy qaralap jazghanyna óz senimin qorghashtap bir músylman jauap jazsa, birneshe paraqshalardy «oynatyp» otyrghan feyk avtorlar shiyebóridey jabylyp, tabalaydy. Dәlel-dәieksiz, kóbinese sózdi oinatady. Ókinishke oray, bizdegi tәnirshilderding keypi osynday býginde.
Tәnirshilmiz degeni ber jaghy, shyn mәnisinde kópshiligi sol senimning artyna jasyrynghan dinsizder, ghylymy tilde aitsaq, ateister, músylmansha atasaq, kәpirler. Olay deuimizge sebep, sol «jazghyshtardyn» ózi tәnirlik senim boyynsha da qúlshylyq qylyp jarytpaydy. Nemese jýreginde Jaratushygha degen tiytimdey imany bar adamnyng basqa dindi ústanushynyng senimine, onyng ar-újdanyna tiyisuding kýnә ekendigin bilse kerek-ti.

"ÓZGEShE" TAQYRYP

Islamgha deyingi senimdi «armandau» bizde ghana emes. Búl ýrdis, tipti, dini men dәstýri sabaqtasqan elderding ózderinde de keyde boy kórsetip jatady. Biraq olarda kópshilik ústanatyn resmy dinge qatty shýilikpeydi, tózimdilik tanytady. Bizde anayylyq basym. Anayylyq emes, jabayylyq. Milliondar ústanatyn Islamgha til tiygizgeni sonshalyq, bir kezderi Allanyng dinine qarsy kitap jazyp, әlemdi shulatqan aghylshyn shpiony Salman Rushdy dalada qaldy. Islamgha shýilikkenderding әdisi belgili, qashanda. Qasiyetti Qúrannan kemshilik izdeu, payghambardyng túla boyynan pendeshilikting izderin tabu jәne t.b. Búl Islamnyng alghashqy jylynan jalghasyp kele jatqan aila. Bizdegi «synshylar» da osy әdiske jýginude. Ondaghy maqsat ne? Osy uaqytqa deyin qazaq danalarynyng bәri qasterlegen Qúrandy mansúqtap, ardaqtaghan payghambaryna til tiygizip, ayaqastynan «aqyldy boludyn» astarynda ne pighyl jatyr? Músylman bauyrynnyng shamyna tii me? Álde júrttyng bәri Islamdy aityp jatqan son, júrttan ózgeshelenip «ózgeshe» taqyrypty qauzau ma? Ghylym-bilimning túralap qaluyna Islam kinәli bolsa, onda tәnirshildikti ústanyp, býginde órkeniyetting shynyna jetip otyrghan bir eldi kórsetkeni abzal bolar edi. Biz biletin shamandyq nemese tәnirlik dindi ústanatyn býgingi týrki halyqtarynyng basym bóligi órkeniyet túrmaq, últ retinde joyylyp ketu qaupining aldynda túrghany aqiqat. Keybir týrki halyqtary sekildi (Ázerbayjandar sekildi eki ýlken aghymgha, tatarlar siyaqty eki dinge) birneshe dinderge bólinbesten, osy uaqytqa deyin bir imany senimde bolyp kelgen qazaqtyng arasynda tәnirshildikti nemese dinsizdikti nasihattaghanda kim útady?

JALANG PIKIR

Jalpy, bizde Islamgha deyin týrkilerding bәri tәnirlik dinin ústanyp, tútastay bir senimde bolghan degen jalang pikir qalyptasqan. Eger týrkilerding bәri óz senimderine berik bolsa, onda Islamgha deyin-aq hristiandyq, buddalyq, maniyheylik dinderding kiyeli mәtinderin arghy babalarymyzdyng kóne týrkige audaruynda ne qajettilik tuyndady eken? Maniyheylik dinin nasihattaytyn «Huastuanift», Hristiannyng neostarian aghymyn ýgitteytin «Abyzdardyng qúlshylyghy», Buddalyq mәndegi «Altyn Jaryq», «Maytry simit nom bitik» jazba jәdigerleri týrkitanuda kóp zerdelengen. Zertteushiler keybir týrki taypalarynyng osy dinderding ilanushysy bolghanyn algha tartqan. Yaghni, kiyeli kitaby hәm payghambary joq tәnirshildik sol zamandaghy dindermen bәskege týse almaghan. Sondyqtan da Islamgha deyin-aq týrki taypalarynyng keybiri tәnirshildikke «qiyanat» jasaghan edi. Týrkilerding basym bóligi bertin kele shynayy imany senimdi Islamnan tapty. Islam órkeniyetin jasaushylardyng biri boldy. Ortaghasyrlyq Islam tarihy, shyn mənisinde, músylman týrkiler tarihy ekeni belgili.

Islamdy qabyldaghan týrki halyqtary ýshin, tәnirshildik – ótip ketken kezen. Yaghni, tәnirshildik týrkilerding balang kezeni bolsa, Islam - kemeldenu kezeni. Sondyqtan da býgingi qoghamda tәnirshildikti din retinde nasihattaudyng qajettiligi de shamaly.

DINSIZDERDING ShYGhUYNA KIM KINÁLI?

«Mandaylaryna músylman bolu baqyty búiyrmaghan» dep qysqa jauap beruge de bolady. Anyghy siz ben biz kinәlimiz. Myng jyldan artyq ata-babamyz ústanyp kelgen dindi dúrys nasihattay almadyq. Ózimiz shynayy ilanushynyng ýlgisi bola almadyq. Qazaqtyng dalasyna músylmanshylyqtyng kelgenine myng jyldan assa da, taza Islam keshegi tәuelsizdikten keyin kelgendey, qazaqy tanymgha, salt-dәstýrge tiyisuden bastadyq. Qoghamdy shirk pen biydghat "jaylady". Myng jyldyq din men dәstýrding sabaqtastyghyn joqqa shyghardyq. Basqasyn bylay qoyghanda, otbasylyq ghúryptardy reformalay bastadyq. Sodan kelinning salghan sәlemi alghys emes, qarghys boldy. Tipti tildi reformalap, Allany – Allah, adaldy – hәlәl dep «týzedik». Imandy jýrekten emes, syrtqy beyneden izdedik. Jýzimizdegi artyq týkti qyrmastan, qaragha býrkendik. Haq dinning aqiqatyn emes, arabtyng dәstýrin ýirenip kelgen dilmarlar «shirk pen biydghat» haqynda uaghyz aitqanda, jergilikti meshit imamdary dalada qaldy. Haqtyng syrlaryn aitady-au degen bauyrlarymyz ijazasy bolmaghandyqtan da sopylyq tariqattardy miday aralastyrdy. Syrttan qadiry bolyp kelip, qoghamda yassauy bolyp kórinuge tyrystyq. Sodan qazaq dalasyndaghy dәstýrli tariqattardyng arasyna syna qaghumen boldyq. Dәstýrli ishandyq hәm ahundyq mektepteri әdirem qaldy. Keybirimiz shetten dúrys dindi ýirenip kelgenimizben de, ózimizdi liyberal retinde kórsetuge tyrysyp baqtyq. Eng soraqysy, alghashynda Islamdy nasihattap kitap jazghanymyzben de, bertin kele Batys órkeniyetining aldynda islamy qúndylyqtardy qúbyjyq retinde kórsete bastadyq. Qajylyqqa baryp, imanyn kýsheytip kelgen ziyalylardyng imany quaty eki-ýsh-aq jylgha jetti. Qasiyetti jerdegi qara tasty sýiip, imamnyng artynda sapqa túrghanymyzben de, qaytyp kelip múnapyqtyng rólin somdadyq. Songhy jiyrma jyldaghy bet-perdemiz osy boldy. Sodan syrt kózge arabqúldar bolyp kórindik. Egemendikting alghashqy jyldaryndaghy dinge degen mahabbat suyy bastady. Júrttyng basy qatty. Eki toptyng aiyrmashylyghyn saralaymyn dep jýrip, diny bilimi bolmaghandyqtan da, dinning «kemshilikterin» kóre bastady. Jalang últshyldyqqa úryndy. Sodan Abay ústanghan dinge syny kózqaras qalyptasty. Keybiri tәnirshildikti nasihattaytyn enbekterden izdegenin tapsa, kópshiligi solardyng aitqanyn jón kórip, arttarynan erdi.

ISLAM – PESSIMISTERDING EMES, OPTIMISTERDING DINI

Onyng ýstine songhy kezderi tym qiyametshil bolyp baramyz. Aqyr zamannyng ýlken hәm kishi belgilerin jii sanamalap jýrmiz. Haziret Mәdining әskeri bolghymyz keledi, Tajaldyng qalay shyghatynyn, Yәjýj-Mәjýj qauymyn kórsek deymiz. Osynday ýreymen senimimizdi kýsheytkimiz keledi. Syn saghatynyng tayap qalghanyn qayta-qayta eske saludy ózimizge mindet qylyp alghandaymyz. Dúrys. Qiyametke ilanamyz, onyng ýlken hәm kishi belgilerine de senimimiz kәmil. Ol auamnyng (yaghni, kópshiliktin) emes, hastardyng (shynayy ghalymdardyn) taqyryby. Árisi Jaratqannyng qúzyryndaghy dýniye. Onyng ýstine jýrekke iman ýreymen emes, mahabbatpen kirgeni abzal. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty, Sen de sýi, Ol Allany jannan tәtti» dep Abay bosqa aitpasa kerekti. Dinning negizi, azap pen ýreyde emes, mahabbat pen ghashyqtyqta. Ortaghasyrlyq jarandardyng aitpaghy da osy bolghan. Sodan «Jýreging – Allada, qolyng – enbekte» bolsyn degen týsinik qalyptasqan. Nemese «Mәngi ólmeytindey enbek qyl, erteng óletindey qúlshylyq qyl!».

-Islam nadandyqtyng emes, ghylym-bilimning dini. Sanada tozaqtyng azaby emes, jýrekte Allanyng mahabbaty oryn tepkeni abzal. Dindi arabtyng dәstýrimen emes, qazaqtyng bay ruhany múrasymen baylanystyra otyryp nasihattau jaghy jetispeydi bizge. Elimizde songhy on-on bes jylda payda bolghan uahabbist-sәlәfiyler tarapynan tuyndaghan mәselelerge qarap, myng jyldyq dәstýrli dinimizden bas tarta almaymyz. Terrorizmmen kýres - Islammen kýres emes. Biz - dini men dәstýri sabaqtasqan músylmanbyz.

QORYTYNDY ORNYNA

Ateisterding zamany keshegi Qyzyl imperiyamen ketti dep oilaytyn edik. Kenester Odaghynda dinsizdik qoghamdy ornatqan orystar dep týsinetin edik. Egemendi elimizde endi tútas imandy qogham ornaydy dep senippiz. Joq. Olay emes eken. Dәstýrli dininen jerinu ýshin bireuge bodan boluyng shart emes eken. Jalang últshyldyqty jalau etip, arandatugha beyim bolsang jetkilikti eken. Syrttan hәm ishten qoldaytyndar tabylady eken.
Demokratiyalyq qoghamda toleranttylyq degen úghym bar. Yaghni, bireuding dinin ústanbasang da, onyng imany senimine týsinistikpen qarau. Ózing qúlshylyqtan ruhany azyq alalmasan, ghibadattan lәzzat alatyndargha bóget jasama. Jat aghym bolsa bir sәri, dәstýrli dindi ústanyp jýrgen óz bauyrynnyng senimin mansúqtau – adamshylyqqa da jat. Demokratiyalyq qoghamdamyz dep, músylman bauyrynynyng imany senimine til tiygizip, auzyna kelgendi aita beru mәdeniyetten emes. Onyng senimi elimizding zanymen qorghalatynyn da úmytpaghan jón.

Tórәli Qydyrdyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz