Sol jyly qys erte týsip, kәrine mine keldi. Qarashanyng basynda búrq-sarq borandatsa, jeltoqsan tumay sary ayaz saqyldap túryp aldy. Teriskeyden soqqan ýskirik erteli-kesh azynaydy. Bәrinen qiyny óristing tarylghany edi. Beluardan qar týsip, jylqy bitken tebindey almay qyrylatyn bolghan son, el daladan auylgha aidap әkelgen. Sauyn siyr men úsaq malgha jyinaghan azyn-aulaq shóp qaysyna jetsin, qantardyng tóbesi kórinbey jatyp ortalandy.  

Júrt ne isterin bilmey antarylghan osynday qytymyr kýnning birinde atam atqa qonyp, auyldan on bes shaqyrymday jerdegi Ospan qoyshygha ketti. Keshke: – Kelistim, qoy-eshkini otaryna qosyp baghatyn boldy, – dep keldi. –  Qystauynan ary qarayghy qúba jondardy qar almapty, sәuirge deyin órisi tarylmaytyn týri bar. Reti kelgende jylqyny da solay qaray bettetermiz. 

Keshke dәm ýstinde kýrk-kýrk jótelip, mazasy ketip otyrdy. 

– Men, sirә erteng jolgha shygha almaspyn, sýiek-sýiegimdi kemirgen bir dert dinkemdi qúrtyp barady, – dedi әkeme. – Qoydy Ospangha sen aidap apar. 

– Mektepte sabaghym bar ghoy, jeksenbige deyin bosay almaymyn, –  dep kýmiljidi әkem. 

 – Oghan deyin tabany kýrektey bes kýn, – dep keyidi atam. – Al qoy-eshki shópten qysyp edik, birining jýnin biri jey bastady. 

– Ornyna múghalimderding biri sabaq bere salmay ma? – dedi әjem әkeme. 

– Manaydaghy qoyshylargha qoy qosatyn jalghyz biz be? Toghyz әielding tolghaghy bir kýnde keldi degendey, ýsheui keshe súranghan. Solardyng barlyq sabaghy mening moyynymda. 

– Qalay deseng de jeksenbini tosatyn jaghday joq, – dep kesip aitty atam. 

– Onda, – dedi әkem maghan qarap, – Ospannyng qystauy alys emes, mynau da aidap aparady. 

– Qarshaday balany qaqaghan qysta sendeltpeksing be?!

– Qarshadayy nesi?! On ekige toldy, biyl jetini bitiredi.

* * *

Jolgha erte shyqtym, qoydy auyldan úzay bere kezikken shiyge jarty saghattay jayyp alghanym bolmasa, bógelgen joqpyn. Synyq mýiiz serke bar edi, sol algha týsip alyp, soza tartty da otyrdy. Biren-saran toqty-torym keyindese, ýiden ere shyqqan Aqtós dýregey әupildep quyp әkeledi. 

Kýn týske tarmasqanda Ospannyng qystauy kórindi. Birneshe it jarysa ýrdi, sol qol jaqtan salt attyly shauyp shyqty. Tayau kelgende tanydym, Ospannyng biyl әskerden kelgen ortanshy úly Qadyr eken. 

– Assalaumaghaleykum! – dep sәlem berdim janyma kelip atynyng basyn tartqanda. 

– Uaghaleykum! – dedi ol. – Búl kim desem, Zeynolla múghalimning balasy ekensing ghoy. Ákeng aman ba?

– Aman.

– Aman bolsa, qys ishinde seni nege qoy sonyna salyp qoya bergen?

– Mektepte sabaghy bar, qoly tiymedi. 

– Solay de.

– Óziniz qoy jaya shyghyp pa ediniz, otar kórinbeydi ghoy. 

– Joq. Bir-er kýn boldy, auyldy úyaly qasqyr toruyldap jýr. Sonyng izin kesip kóreyin degem. Osy kele jatqanda ana Aydaharly jaqty aryltyp kelemin. 

– Dalanyng an-qúsyn qyryp bitip, auylgha auyz salayyn degeni me?!

– Qys mynau, kýnde boran, kýnde ayaz. Ang atauly Betpaqtan asyp, Shugha aughangha úqsaydy. Sodan keyin auyldy jaghalamaghanda, qaytedi?!

– Ózderi kózge týspedi me?

– Kórinushi me edi, jyryndy pәle emes pe?

Moynyndaghy myltyghyn týzep, edәuir jerdegi Aydaharlygha, odan qarly jazyqqa qarady. 

– Búlar bir soyqan jasamay toqtamaydy, – dedi. 

* * *

Qoyly auyl erte túrady ghoy, qúlqyn sәride shay ishildi. Men kiyinip syrtqa shyqqansha Qadyr atymdy erttep qoyypty. 

– Qansha oghyng bar? – dedi qolymdaghy qos auyz myltyqqa qarap.

– Bir patrontaj tolyq, – dedim. 

– Dúrys, – dedi. – Keshegi jolyna týs te jeldirtip otyr. Ay dalada týlki-qoyan kezikse, quamyn dep bosqa әurelenbe. Jazyqtyng qary qalyn, atyng oppygha týsip ketse, maltyghyp shygha almaydy. 

– Ákene sәlem ait! – dedi osy kezde ýiden shyqqan Ospan qoyshy. 

– Sau bolynyzdar! – dep atqa qondym.

* * *

Shaydan song bir tostaghan ezgen qúrt iship edim, sonyng qyzuy ma, tanghy suyq sezile qoymady. Al ainala sarshúnaq ayazdan shanghytyp túr. 

Týnimen shópte túrghan tor besti qamshy saldyrmay jortyp keledi. Osy aradan Atasu ózenine ýsh-tórt shaqyrym qalghansha qúmdaq jon, at tizesi batatyn qar joq. 

Qayda qarasang da qan-sólsiz bozarghan bir әlem, sústy, suyq. Ong qaptalda dónkiygen Aydaharly qytymyr qysta búrynghysynan da yzbarlana týsken. Úshqan qús, jýgirgen ang kórinbeydi, myna bezbýirek dýniyeden bezip ketkendey. 

Qadyrdyn: "Auyldy úyaly qasqyr toruyldap" jýr degen sózi oigha oraldy. Sekemdenip aldy-artymdy kýdikti sholyp shyqtym. Aydalada ýiir-ýiir qaraghan-tobylghydan basqa kóz sýriner belgi joq. Jahanda jalghyz qalghanday qúlazydym. 

Bizding auylda ne kóp, qasqyr jayly әngime kóp. Ýreyindi úshyratyn oqys oqighalar da bolghan. Sonyng bәri aidalada jamyrap qoya berdi. 

Aldynghy jyly auylgha audan ortalyghynan Tayjan degen milisiya keldi. Ýlkenderding aituynsha sonau Otan soghysynan beri ústatpay kele jatqan Dauylbay qashqyn qysta Ayshyraqtaghy eldi saghalap jýr dep estipti.

Sodan bir jeti jýrdi. Mektepke júrtty jyinap: – Shyndaryndy aityndar! Kelgeni ras pa? Qayda ketti? – dep zirkildedi: Odan jeke-jeke shaqyrdy. Manaydaghy qystaqtargha bardy. Kýn shyqsa par at jekken qashaua shanasyn qonyraulatyp shauyp bara jatady, kesh týsse shauyp kele jatady. 

– Yapyr-ay! – deytin atam sonynan qarap túryp. – Bayaghy shash al dese, bas alghan jalantós belsendilerden aunysayshy!

Osylay ala qúiyndatyp jýrip, kelgen jaghyna ketti-au. Ony sonda, qysqy úzaq jolda qanday qater kýtip túrghanyn kim bilgen?! Arada onshaqty kýn ótkende audangha baryp qaytqan Kәdirsiz zapperme janyng týrshigetin suyq habar alyp keldi. 

* * *

Ayshyraqtan otyz shaqyrym jerdegi Manaqa ózenining Aqtau duanyna qarayghy mýiisin qystap otyrghan Ysqaq qoyshy tanerteng kómekshi shopanmen birge qoydy órgizuge shyqqanda qoranyng janynan par at jegilgen shanany kóredi. "Týndeletip suyt jýrgen búl kim boldy eken?" dep oilaydy.

– Au, kimsin? – deydi dauystap. 

Jauap bolmaydy. 

Abaylap tayalsa, o toba, qos attyng sauyryn qan japqan, týnimen shapqan ba, aqkóbiktenip qalsh-qalsh etedi. 

Shananyng ishinde eki qasqyr jatyr, birining ýstine birin aiqastyryp tastay salghan. Býktetilip qalghan týlki ishikti kótergende astynan bylghary sómke men tapansha shyghady. 

Sodan ne kerek, Ysqaq qoygha kómekshisin jiberip, ózi shananyng izine týsedi. Qystaudan úzap shyqqanda qardyng ýstinde әldene qarayady. Astyndaghy aty ýrkektep osqyrynady. Myltyghyn ontaylap jetkende keude jaghy bar, bókse jaghy joq qasqyr men júlym-júlymy shyqqan sholaq tondy, adamnyng shashylghan sýiegin kóredi. Ýreyi úshyp qystaugha qaray túra shabady. 

* * *

Kәdirsiz osylay irkilgende júrt jaghasyn ústady. 

– Tayjandy qasqyr jep ketken be?

– Ne bolypty?

– Aytsanshy?! – dep shulady.

– Shamsy qúlatýzde ketip bara jatqan at-shanagha qasqyr shapqan, – dedi Kәdirsiz. – Jetken bette attyng sauyryna auyz salghan eki-ýsheuin Tayjan atyp týsiredi. Qalghandary myltyqtyng gýrsilinen bytyray qashqanda, ólgen bórilerdi alyp ketpek bolyp keri qaytady. Shanagha ekeuin salyp, ýshinshisin әkeluge ketkende qasqyrlar qaytadan tap berip, qos at shauyp ala jónelgen.

– Aydalada qarusyz qalghan bayghústy ýiirli qorqau tiriley talady-au! – dep shoshyndy dәriger Bәdelhan. 

– Jemtikke ainalghan úyalasyn da qosa jegen ghoy, – dedi Ábdikәrim múghalim. 

Qúlaghyma shybyn jany shyrqyraghan Tayjannyng janúshyrghan dausy keldi, túla boyym týrshikti. 

* * *

Kýn arqan boyy kóterilse de sarshúnaq ayazdyng beti qaytpaghan, ainala әli shanghytyp túr. Bar manay tonazyta jýdep, kónilindi qúlazytady. Tóniregindegi kóp taudyng ensesin basyp, tóbesinen qaraghan Sanghyru biyigi ghana qaharly qysqa qasarysa zorayyp, shyrqau shynyna búlt qondyrmay asqaqtaydy. Odan bergi jalpaq jazyq tu biyening jayasynday tónkerilip jatyr.  

Ong qaptalda dónkiygen Ógiztau jaqtan beymәlim saryn kóterildi, birneshe qorqau qosyla úlyghanday. 

Jazghannyng jazymy kóp, moynyma asynghan myltyghymdy qolyma alyp, oqtadym. 

Atasu ózenining taldy arnasyna әli bes-alty shaqyrym jer bar, soghan jetsem, auyl ar jaghynda tiyip túr. 

Joldy óndirtip alayyn dep tor bestini sar jeliske saldym. Álden song at qúlaghyn qayshylap, әredik osqyrynyp, jýrisinen janyla berdi. 

Iz keskensip ainala jortyp jýrgen Aqtós abalap alasúrdy. Álgi beymәlim saryn kóterilgen jaqtan ne kórgenin bilmeymin, aibat shegip, úmtylyp bardy da shabalanyp keri qaytty. Birese attyng aldyna, birese artyna shyghyp ars-ars etti. 

O, toba! Ong qaptaldan eki qasqyr kórindi. Ekeui de arlan bolar iri, kóldenendep baryp toqtady. 

"Qadyr aitqan úyaly qasqyrdyng maghan kezikkeni me?! – dep oiladym. – Onda qalghandary qayda?"

Olar alysta emes eken, әlgi ekeuge әueli ýsheui, sodan keyin tórteui kelip qosyldy. 

– Úzyn sanyng toghyz boldy ghoy, – dedim. Nege aitqanymdy bilmeymin. Qoryqqan-qoryqpaghanym da belgisiz. Túla boyym suynyp, kóp qorqaudyng aldyndaghy tayynshaday kókjalgha jasqana qaradym. 

Kýdikti oy azynap qoya berdi. Ózenge aman jetsem – sau qalghanym. – Al  toghyz qasqyr júbyn jazbay tap berse, qúryghanym. 

* * *

Múnysy nesi eken, qar jamylghan tastaq jon dirildeytindey. Joq, tor besti qara terge malshynyp qalsh-qalsh etedi. Bir sәt býgile berip shauyp ala jóneldi. Sol-aq eken, úyaly qasqyr shashyray jayylyp sonyma týsip berdi. Toghyz emes, toqsan qasqyr qúiyla qaptaghanday. 

Týz taghysy qashqandy óshige, órshelene quady deushi edi, jýregim auzyma tyghyldy. Kóp qorqaudyng aldynda andyzdaghan qos arlangha qarata dýrkin-dýrkin attym. Tor besti myltyqtyng gýrsilinen ýrikti me, әlde sýrinip ketti me, búlt etip jýrisinen janyldy. 

Búghan ne boldy desem, Aqtós bauyryna kirip alghan, ayaghyna oratylyp, qynsylaydy.  

Ekpindep tayalyp qalghan qasqyrlargha ýsti-ýstine oq jaudyrdym. Toghyz qorqau qayta toptanyp, endi qaptaldasa erdi. Jay ermey, eki aralyqty eppen qysqartyp keledi. Lap qoyatyn úrymtal sәtti andyp kele jatyr. 

Ishim alay-týley, neshe týrli súmyray oy sumang qaghady. Qalyng qasqyr oq atqanyma qaramay tarpa bas salsa, ne isteymin? Jantalasyp ýsheu-tórteuin súlatarmyn, tastalqanymdy shygharugha qalghan beseui de jetip jatyr. 

– Aldymen atymdy jaryp tastaydy, – dedim ózimmen ózim sóilesip. – Sodan keyin meni jәukemdeydi, odan Aqtósting janyn jahannamgha jiberedi. Bәrimizding sharuamyzdy bitirgen song toryny asyqpay jeuge kirisedi. 

Esime Tayjan týsti. Ol ne oilady eken? Ýreyi úshyp shapqan attyng sonynan essiz jýgire bergen bolar. 

Al Aqtós tor bestining astynan shyghatyn emes. 

– Maghan sen pәle bolmasang ne qylsyn?! – dedim. Enkeye bere qamshymen tartyp jiberdim. Qanq etip attyng alqymyna tyghyldy. 

Myna jýrispen Atasudyng taldy arnasyna týske tarmasa jetsem de jaqsy. Oghan deyin oghym bitse she?!

Patrontajdy syrtynan syipap, qaptaldasqan qasqyrlargha qaradym. Eki ara qysqara týskendey. Qos arlan anadaydan aibat shegip, taban astyndaghy qardy alay-týley boratty. 

Seskenip qayta-qayta attym. Soghan eregiskendey әlgi eki kókjal jandaryna tayanghan úyalastaryn ars-ars talady. 

Taldy arna men jaqyndaghan sayyn әri qaray yghysa ma, jetkizbey dinkeletti. Atty jeldirtip otyrghanda, endigi iligetin edim. 

– Seni nege erttim! – dep aighayladym Aqtóske. 

Tor bestining bauyryna enkeye berip edim, búlt etip arghy jaghyna shyqty. Maghan, odan qaptaldaghy qasqyrlargha jýni jyghyla qarap, ýreyli qynsylady. Zyp etip qaytadan attyng astyna tyghyldy. 

Al toghyz qorqaudyng jartysy endi sógile bólinip, tu syrtymdy orap alypty, sol qol jaghyma qaray jortyp barady. Jyryndy pәleler endi osylay eki býiirden qusyrayyn degen ghoy. 

Antarylyp Atasudyng taldy arnasyna qaradym. Ári ketse ýsh shaqyrym jer. Soghan ne tez iligemin, ne myna toghyz jyrtqysh qos qaptaldan quyryp týbime jetedi. 

Tor besti úshqyr edi, qúighyta jónelse kóp bóri qúiryq tisteskenshe ózennen aghyp óte shyghar edi. 

Myltyqty qos qaptaldan qúrsaulaghan qasqyrlargha qarata birneshe ret atyp, attan týstim.

Qos auyzdy oqtap, shýrippesin qayyrghanda, Aqtós ayaghymnyng astyna qynsylap jata qaldy. 

– Seni atyp tastamaq bolghanymdy qaydan bildin? – dedim. – Mende basqa laj joq qoy. Attyng ayaghyna oralghy bola bersen, bәrimiz de ana toghyz qorqaudyng jemtigine ainalamyz. 

Kýshik kýninen asyraghan oghan qabyrgham qayysa qaradym. 

O, jasaghan! Mynandayda mýsәpir, beykýnә janar bolady eken ghoy! Batar kýnning songhy jalqynynday sónip bara jatqan qarashyghyna tilsiz maqúlyq ataulynyng barlyq qayghy-múny úyalap, azynap qoya bergendey.

Jýregim auzyma tyghyldy. 

– Túr! – dep aighay saldym. – Túr! Qúrt kózindi myna jerden!

Aqtós tóstabandap jyljyp ayaghyma basyn qoydy. 

– Ket! – dedim taghy da. – Joghal!

It kýizele qorqyraghanday, bәlkim jantәsilimde kýnirene úlyghany ma, tóbe qúiqamdy shymyrlata azynady. 

– Ket! – dedim ózim de anyrap. 

Ol ynyrana jyiyryldy da ars etip atyp túrdy.

– Joghal! – dedim aqyryp.  

It maghan, odan qos qaptaldaghy qasqyrlargha alma kezek qarap, ózenge qaray qústay úshty. 

Tor bestige qarghyp minip, men de jóneldim. Qasqyrlar da lap qoydy.

Myltyqty ýsti-ýstine atyp kelemin. Atqan sayyn atoy salamyn. Qiqu shyqsa tor besti shabysyn ýdete týsedi. Bastapqyda býgile jýitkip edi, qyza kele bauyry jazylyp jeldey esti. 

Aqtós kózime shalynghan joq, endigi ózennen óte shyqqan shyghar.

Taldy arna kesekóldeneng kólbendeydi, qyrsygha tartylghan qyl kópir dersin. Ber jaghy – tozaq, ar jaghy – júmaq. 

Ong qol jaqtan әldene qylandady. Azuy aqsighan arlan. Myltyqty oqtap ýlgergenshe kýrkirep atyldy. Tor besti osqyryna jaltaryp, sytylyp ketti. 

Erden auyp baryp týzeldim. Álde әlgi qorqau, әlde basqasy, tayynshaday arlan endi sol jaghymnan kórindi. Múghdarlap basyp saldym, qarghyp baryp shókesinen týsti. 

Sol sәt taldy arnagha da iliktim. Qoltyghy sógilip, qúiynday qúldyraghan tory búta-shilikti kýtir-kýtir japyryp, arghy betke óte shyqty. Kóp bóri de satyr-sútyr shygha keldi. 

Tamaghymdy jyrta atoyladym. Auyldyng qarasyn tanyghan januar kisinep qoya berdi. 

Qarsy bette әldene qarandaydy. Toghyz qorqau aldymdy orap ýlgergeni me?!

Joq, mynau Aqtós qoy! Tosyp alyp qatarlasa josyldy.  

Tastap ketpegeni me? Maghan alandaghany ma?

Kókiregim kóriktey qyzdy. Ayghaylap kelemin be, anyrap kelemin be, bilmeymin. Auyldan shauyp shyqqan salt atty janymnan qiys óte berip tizgini qolymnan týsip ketken torynyng shylbyryn ústay alghanda, attyng jalyn qúshaqtay qúladym. 

* * *

Ákem besin aua men atyp týsirgen qorqaudy shanagha salyp alyp keldi. Kórgen el: – Astafyralla, mynau qasqyr emes qabylan ghoy! – dep jaghasyn ústady. 

Al Aqtós sodan beri menen eki eli qalmaytyn boldy. 

Aldan Smayyl

Abai.kz