Kezinde  Abaymen bizdi qauyshtyrghan dana Múhan: «Búl dәuirde óz tilin bilmegen , qadirlemegen adamdy tolyq  mәndi intelliygent emes deuge de bolady. Sebebi,  ol qandaylyq mamandyq bilimi bolsa da, ruhany oy tәrbiyesinde synar jaq bolady» -degen eken. Dәp býginge turalaghan ispetti. Qogham «Tilder turaly zandy» jiti nazarynda ústap, óz ýnin shamalary kelgenshe bildirip, ýlken dau-damay bolyp jatqaly biraz uaqyttyng jýzi boldy. Osy mәselening tónireginde bizden bir eli jaqyn jýrgen, tughan tilim erteng óletin bolsa, men býgin óluge dayarmyn deytin azamat Dos Kóshim myrzamen súhbattasudy jón kórdim. Mәrhabat...

1.  Talqylanyp jatqan tilder turaly zang jobasy, búl halyqtyng úzaq uaqyt aralyghyndaghy yqpaly ma, әlde kóksegen basqa oidyng nәtiyjesi me?

Kezinde  Abaymen bizdi qauyshtyrghan dana Múhan: «Búl dәuirde óz tilin bilmegen , qadirlemegen adamdy tolyq  mәndi intelliygent emes deuge de bolady. Sebebi,  ol qandaylyq mamandyq bilimi bolsa da, ruhany oy tәrbiyesinde synar jaq bolady» -degen eken. Dәp býginge turalaghan ispetti. Qogham «Tilder turaly zandy» jiti nazarynda ústap, óz ýnin shamalary kelgenshe bildirip, ýlken dau-damay bolyp jatqaly biraz uaqyttyng jýzi boldy. Osy mәselening tónireginde bizden bir eli jaqyn jýrgen, tughan tilim erteng óletin bolsa, men býgin óluge dayarmyn deytin azamat Dos Kóshim myrzamen súhbattasudy jón kórdim. Mәrhabat...

1.  Talqylanyp jatqan tilder turaly zang jobasy, búl halyqtyng úzaq uaqyt aralyghyndaghy yqpaly ma, әlde kóksegen basqa oidyng nәtiyjesi me?
-Búl mәselege mening eki týrli kózqarasym bar. Birinshisi - biylikte otyrghandar da qazaq tili  mәselesining ushyghyp, belgili bir әleumettik qauipti dәrejege jetkenin, endi «asyqpayyq» dep aita berse, arty ýlken bir jarylysqa әkeletindigin jaqsy týsinip, qoldanysta jýrgen «Tilder turaly» zangha ózgerister men tolyqtyrular engizudi qolgha aldy ma degen oi. Ekinshisi - últtyq úiymdar «Memlekettik til turaly» zang jobasyn ózderi dayyndap, halyqtyng aldyna salyp, sony tu etip ústaghan qazaq tildiler alangha shyghyp ketuleri mýmkin degen oimen, olardyng aldyn alyp, ózderi orys tildilerding shuyn dayyndap, keyin bizderge «kórdinizder me, qolymyzdaghy, paydalanyp jýrgen, júp-júmsaq «Til turaly» zannyng bir babynyng ózine orys tildiler óre týregeldi, al senderding dayyndaghan zang jobalaryng dýniyege kelse, olardyng atqa minui de mýmkin» dep qorqytu ýshin jasalghan sayasy tehnologiyanyng bir tәsili.

2. Osy uaqytqa deyin til mәselesine qyruar qarajat júmsalyp keldi. Nәtiyjesin kózimiz kórip, ishimiz biledi. Osynshama qarjy berilse til mәselesin sheshudi neden bastaushy ediniz? Jalpy búl mәseleni, aqshany qoya túrghanda, qalay sheshu kerek ózi? Sheshimi bar ma, joq pa?
-Aqshany qoya túrghanda da, aqshany tókkende de, búl mәsele tek zannyng ayasynda sheshimin tabady. Ol zannyng aty - «Memlekettik til turaly» zang bolmaq. Bizde búltyn-búltyng etken, ózine ózi qarsy túratyn, azamattar týgil zangerlerding ózin tyghyryqqa tireytin Konstitusiyadaghy jetinshi bap bar da, naqty qos tildilikke negiz bolatyn «Tilder turaly» zang bar. Búlardyng ekeui de Qazaq jerinde memlekettik tildi túghyryna ornata almaydy. Ornata almauy bylay túrsyn, soghan qarsy júmys isteydi. Al endi aqsha mәselesine keleyik. Áriyne, tildi damytugha osy jyldary kólemdi qarjy bólindi, biraq eshkim minbege shyghyp, esep bermepti...Korrupsiya jaylaghan elde búghan bәrimizding etimiz ýirenip ketken siyaqty. Men osydan bes jyl búryn tildi damytugha bólingen qarjynyng qayda ketkenine taldau jasaugha tyrysyp kórdim, biraq, sypayylap aitqanda, «qúiryghyn da ústay ala almadym». Eger maghan qarajat berse, sol qarjyny qazaq tilindegi ghylymy enbekter jazamyn degen ghalymdargha, tәjiriybeli oqytushylargha qoldau kórsetip, bes jyldyng ishinde Reseyding kitaptaryna jaltaqtamaytyn dengeyge jetkizer edim.

3.  Qazaqshalanu qay ónirde aqsap túr?
- Qazaq tili mәselesi kýiip túrghan oblystardyng reytingin shyghar dese, birinshi oryngha Qostanay men Petropavldy qoyar edim, ekinshi oryndy Pavlodar men Óskemenge, al ýshinshi qatargha Aqmola men Qaraghandyny jatqyzar edim.

4. Tolyq, qashan jetemiz naqty jetistikke?
- Boljam jasaghym kelmeydi. Biraq «naqty jetistikke» jetu - bizding naqty kýresimizding arqasynda ghana keledi. Bayqaysyz ba, qazaqtyng barlyq mәselesi tek kóshege shyqqanda, atqa mingende ghana sheshimin tabady eken. Jeltoqsandy alynyz, nemese Shanyraq oqighasyn qaranyz, qarsylyq bolghanda ghana jenis bolady. Al as ýidegi әngimeden asa ala almasaq, osy taz qalpymyzda qalamyz. Búny kóteriliske ýndeu dep qalmanyz, atam qazaq «jaghalasqannyng jany qalady» dep bayaghyda-aq aityp ótken...

5.   Osy zang jobasynyng nәtiyjesinde halyq ekige bólindi dep jatyr, kelisemiz be?
-  Kelispeymin. 140 adamnan bes jaltaq shyqsa, búl - bólinis emes. Jalpy alghanda, qazaq tilining mәselesinde bizding baghytymyzdy 99 payyz qazaq qoldaydy dep oilaymyn. Osy kýnge deyin óz tilinen bezgen halyqty kórgen joqpyn.

6. Qazirgi talqylanyp jatqan zang jobasy qashan halyqtyng talqylanuyna jiberiledi? Oghan qalaysha óz ýnimizdi qosa alamyz?
-   Ol jaghyn bilmedim.

7. Osy zang jobasy óz júmysyna ense, orys, basqa da ózge últ ókilderi  shabadandaryn týiip kóshemiz demekshi, halyqta ýlken migrasiya oryn alady dep boljamdauda, shynymen agha ne bolady?
-   Rudan - taypa, taypadan - halyq qúralady. Halyq damudyng belgili bir dengeyine jetkende - últqa ainalady. Al últ, shamasy kelse, memleket qúrugha tyrysady. Bizder de osy joldarmen óttik. Sol arqyly ózindik erekshelikteri saqtalghan, ózindik ómir salty bar qogham jasaydy. Búl qoghamnyng zandary keybireulerding kóniline únamasa, әriyne, ózderi qalaghan elderine ketu qúqyghy bar. Olar ketip qalady eken dep, ózining ana tilin túsaulap, auyzdaryna qaqpaq qoyyp otyru - aqymaqtyqtyng belgisi. Migrasiyany jasandy joldarmen toqtatu - adam qúqyghyna qarsy shyghumen birdey. Orys tildiler Resey jerinde erkin ómir sýre alady, al qazaq tildiler qazaq jerinde ghana kókirekterin kerip erkin dem alady. Búl - qarapayym shyndyq. Sol shamadandaryn kóterip, Germaniyagha, Fransiyagha kóshken azamattarymyz erten-aq sol elding tilin tolyq mengerip alady. Qabaqtaryn týiip, eshkimge qoqanloqqy jasamaydy. Al dónaybattaryn bizge kórsetulerining syry bireu-aq - olar bizding sypayylyghymyz ben jarqyn kónilimizdi qorqaqtyq dep qabyldaydy. Mýmkin, «jiyrma jyl boyy bizding auzymyzgha qaqpaq bolghan joqsyndar,  shydadyndar, endi biz óz elimizdi tabayyq, senderge rahmet» dep qazaq tilinde sóileudi ózderine  qorlyq kóretinder shynynda da kóship keter. Meninshe, búl tragediya emes, - tandau!

8. Biz qazaq tilin bilmeytin qauymdy erkeletip alghan joqpyz ba, әlde olargha týsindiruge tyryspadyq pa?
-  Biyliktegiler qazaq tilin bilmeytin qauymdy qalqan etip ústady, sondyqtan da olardyng ketui - biyliktegi orys tildiler ýshin, ýlken apat. Al mening óz basyma keletin bolsam, osy uaqytqa deyin «erteng balalaryng shang qauyp qalady, qazirden bastap qazaq tildi mektepke berinder» dep oblys, audandardy aralap, orys tildi qauymmen kezdesumen, olargha til mәselesin týsindirumen kelemin. 

9. Mamandar tapshylyghyn kóremiz degen tipti baybalamdar da salynuda, osyghan qosylasyz ba?
-   Eshqanday negizsiz, bos sóz!

10.  Ýkimet, jalpy biyliktegiler,  qazaq tilining ýstem boluyna  nege mýddeli emes?
-  Ókinishke oray, olardyng basym kópshiligi qazaq tilin jetik mengermegen, sondyqtan bolar, basqa tilde sóilegendi ynghaysyzdyq dep sanamaydy, qorlanbaydy. Bir shyndyq bar, eger qazaq tilining qoldanylu dengeyi orys tilimen birdey bolsa, biyliktegilerding 80 payyzy júmyssyz qalady, olardyng orys mektepterinde oqyghan balalarynyng 90 payyzy júmysqa ornalasa almaydy, al qazir Angliya ne Shveysariyada oqyp jýrgen   nemerelerining 100 payyzy qazaq jerinde júmys istey almaydy. Sondyqtan da olar qazaq tilining ýstemdigine әrqashan qarsy júmys isteydi, kerek deseniz qoldaryna qosauyz myltyq ústap kóshege shyghugha da dayyn dep oilaymyn. Qazir ózderining balalarynyng bolashaghy ýshin, olar eshqanday zanda joq,  «ýshtúghyrly til» degendi shygharyp aldy. Áriyne, mektepte aghylshyn tilin oqyghan qarapayym qazaq balasynan shetelderde oqyghan baydyng balasy ozyq túratyny belgili. Qazaq tilinde bәsekelese almaytyn bolghandyqtan, olar aghylshyn tilin bәsekege salyp otyr. 

11. Ózbekterge basqa tilde súraq qoysang adam ghúrly kórmeydi, osynday tәsil bizge de kerek shyghar, kinә halyqtan emes pe, jasyq bolyp qalghanbyz ba, qalay ózi?
- Meninshe, osy tәsilge bizder de keletin bolarmyz. Áriyne, búl - últtar arasynda belgili bir jaghdaylarda kiykiljing tughyzatyny da anyq, biraq odan basqa jol qalmaghan siyaqty. Búl tәsil qazaqtar ýshin óte qolayly, sebebi bizderding kópshiligimiz qos tildi azamattarmyz. Ekinshiden, búl tәsil (men búl tәsildi, shartty týrde «qyrsyqtyq tәsili» dep ataymyn) adam qúqyghyna eshqanday qayshy kelmeydi. Orys tilinde jón súraghan adamgha «Men sening qanday tilde maghan sóileu qúqyghyndy shektemeymin, sening tandauyndy syilaymyn, biraq qazaq tilinde ghana jauap beremin, sen de mening tandau qúqyghymdy syila» deuge tolyq bolady. Alayda, aita ketu kerek, búl «qyrsyqtyq tәsili» býkil halyqtyq sharagha ainalghanda ghana ózining nәtiyjesin beredi.

12. Qazaq tilin tolyq qoldanudy Elbasy ózinen bastasyn desedi, keybir aitqyshtar, solay ma? Aldynghy arbagha, shynymen  erer me edik?
-Eger halyqtyng barlyghy qazaq tilin qoldansa, Elbasynyng jalghyz ózi basqa tilde sóileydi dep aita almaymyn. Halyqtyng kýshi Elbasynyng biyliginen joghary. Meninshe, onyng qay tilde sóileui - ózining úyatynda, namysynda, ruhynda... Oghan qarap basqa bastyqtar qazaqsha sóilep, odan son, kelesi Preziydentke qarap, nemisshe sayrasaq, últ bola almaymyz!

13.  Súhbatynyzgha rahmet, alla jar bolsyn!

Fariza BAYELI

http://www.mtdi.kz/kz/sybat/tilshi-galymdar/654-atka-minbesek