Kie degenimiz ne?

Bar nәrse me ol ózi, joq nәrse me? Bar bolsa ony kie tútuymyz kerek pe, joq pa? Ýsh mysal.

1.Shardarada Bazarbay esimdi bilimdar molda kisi ótti. 70-jyldary bir otyrysta bir daukes jas jigit: "Qúday joq!" dedi. Bazekeng saspay: "Jaqsy, sen anau eng basynda Leniyninning sureti túrghan "Pravda" gazetindi kýnde әjetine jaratyp jýrsin. Endi sony Qúrannyng bir paraghymen istep kórshi" dedi...

2.Astrahan qalasyn orystar alghannan keyin meshitti araq ishetin, jyn-oynaq qúratyn jerge ainaldyrypty. Biraq, «sauyqqoylar» auyrmay-syrqamay óle beripti. "Jalmauyzgha da jan kerek", jaqsy ghimaratty da qimaghan, jan da kerek bolghan nemeler ne isteymiz poptaryna barypty. Olardyng ishinen bireui ghana aqyl-kenes beruge jarapty: "Sender meshitke shoshqa qamandar. Meshitting kýshi tausylghan kýni shoshqalar da ólmeytin bolady. Sodan keyin kirip túra beresinder" depti. Aytqany dúrys kelipti...

3.Dinnen qazaqy qalypqa kósheyik. 80-jyldardyng ortasynda men Betpaqdalada geoekspedisiyada júmys istedim. Aramyzda qyrghyz Alban deytin kýieu bala boldy. Ózi anshy edi. Kiyikke shyqqandy kýrt qoyyp ketti. Sebebin bir kýni súrap edim: "Ádettegidey olardyng Sholaqespedegi artezian qúdyqqa sugha keletin kezin kýtip, qamystyng ishinde jatqanmyn. Keldi. Yq jaqtamyn. Bәri sugha bas qoydy. Endi bireuin atayyn dep oqtala bergenimde tekesi basyn kóterip, tura sezgendey, men jaqqa búrylyp qarady. Mandayynda jalghyz kózi bar eken. Myltyghym qolymnan týsip ketti. Sodan beri shyqqan joqpyn" dedi... 

Jaqsy. Sol Alban bir kýni qasqyr túmaq kiyip keldi. "Tasta, Alban, kiyme, sen әli qyryqqa kelgen joqsyn!" dedim. "Kim aitty?" "Men aittym. Qazaq aitady. Qyryqtan aspay qasqyrtúmaq kiige bolmaydy!" "Qazaq aita beredi" dep, kýldi de qoydy. Eki-ýsh ay ótpey, auyrmay-syrqamay óldi de qaldy... Sózge joq, birtogha jaqsy jigit edi. Sonda nege kózin jetkizip aitpadym dep, ólimine ózim kinәlidey әli kýnge deyin ókinemin...

Kiyeni kie tútpasaq, kepiyeti úrmay ma?

Búnyng bәrin ne ýshin aityp otyrmyn? Biz kәzir "kiye" degendi mýldem úmyttyq. Qazaq týiejýn shekpendi astyna basyp otyrmaytyn. Qansha týiesi men jylqysy baryn, balasynyng sany sekildi, aitpaytyn. Andy atarda «sende jazyq joq, mende azyq joq» dep, aldyn-ala keshirim súraytyn, býgingidey tikúshaqpen, aeroshanamen, avtomatpen ermekke qyrmaytyn. (Kәzir siz kýngeydegi Syrdyng boyynan qyrghauyl tappaysyz). Qasqyrdyng atyn atamay, "iyt-qús" deytin. Er adam da, әiel adam da bas kiyimsiz jýrmeytin, ony eshnәrsege aiyrbastamaytyn. Kelinshek balaly bolghan song oghan sәndi-saltanatty biyik kiymeshek kiygizetin, onyng ANA bolghanyn solay bayqatyp, mәrtebesin kóteretin. Er adamnyng jaghaly kiyimin joghary ilip qoyatyn, kiyimin әielding kiymimen qosyp jumaytyn. Búryn bedeu biyeni tek joryqqa minetin, qansha jýirik bolsa da bәigege qospaytyn, "adal jarys bolmaydy, erkek mal shabysty emes, iyisti oilap ketedi" deytin. Al, kәzir alaman bәigeni alghan baytaldyng bәrin tizip shyghugha bir dәpter kerek... 

Ayta bersek tausylmayly. Kәzir osynyng bәri úmyt bolghan joq pa? Kiyeni kie tútyp jatqan kim bar? Mәsele sol zattyng ózinde emes, ony kie tútatyn psihologiyada, adamy qalypta. Eger siz neni bolsyn kie tútynbasanyz, ol zatta eshqanday qadyr-qasiyet qalmaydy. Yadrolyq fizikanyng atasy E.Rezerford ózining instituty jana ghimaratqa kóshkende, kireberis esikke tagha qaghyp jatsa, bir shәkirti: "Ser, siz osynshama biliminizben soghan senesiz be?» dep súrapty. Sonda ghúlama: Shyraghym, ol mening sengen-senbegenime qaramaydy, ózining isin istey beredi"" degen eken...

 Al, biz eki kýnnen beri "kertartpalar, auyzdaryndy ashpandar, dombyranyng ózi emes, ol tek suret qana ghoy" degen uәjge kómilip qaldyq. Nege onda boksshy Mohammed Ály "Júldyzdar alleyasyna" ózining aty-jónin júrtpen birge jolgha, alleyagha jazdyrtpady (jalghyz ghana onyng esimi jeke qabyrghada, biyikte túr)? Óitkeni, ol payghambardyng esimin kie tútty! Bizding tendessiz, ónerine ózimiz ólerdey ghashyq Roza Rymbaeva qaryndasymyz Mәskeudegi «Júldyzdar alleyasyna» atyn jazghanyna qarsy bolghan joq...

Al, biz nege qaydaghy bir "janashyl danyshpannyn" shanyraqtyng suretin Aq Ordanynyng edenine mozaika etip salghanyna kónemiz? Nege qarsy shyqqan jandy "artta qalghan neme" dep kýstәnalaymyz? Sebebi, kie tútpaymyz! Al, sol kie tútpau, tabangha basyp taptau men kóterem malday ornynan túra almay jatqan ekonomikamyzdyn, tabigha apattardy qospaghanda, tilden eki, dinnen jetpis eki tarmaqqa bólinip ketkenimizdin, jastardyng ózine-ózi qol saluynan әlemning aldyna, jas otaulardyng ajyrasyp-kýireuinen Ortalyq Aziyanyng aldyna shyqqanymyzdyng arasynda eshqanday baylanys joq dep kim dәleldep bere alady?..

Anau bolghym keledi, mynau bolghym...

Bayaghyda bir atamyz jaylauda inisining ýiining shanyraghyn kótere bergende, dambalynyng bauy sheshilip ketipti. Kelinderi betin basyp teris qaraghanda: "Sender qymsynyp qaldy eken dep, men baurymnyng shanyraghyn jerge týsirmeymin, qaday berinder uyqty!" degen eken. Biz sol bir sauatsyz babamyz qúrly bola almay jýrmiz. Nege? Sebebi, "sauatty nadandarmyz". IYә, taghy da "onda túrghan ne bar, әdemi ghoy" dep maghan da, basqagha da arasha jabylyp, itshe talap tastaularynyz bek mýmkin. Óitkeni, sauatty nadannyng kópshilik ekenine әbden kózim jetti. Tipti, "Jer-Ana deymiz, sóitemiz de oghan dәrethana salamyz, endeshe ony nege satugha bolmaydy" degen bir deputattyng sózin neshe týrlendirip, dombyranyng suretin jerge salghandy jaqtaushylar bet qaratpay jatyr. Shetelderde gitarany, anany, mynany ghimarat etip salghan ghoy degen sekildi uәj janbyrsha jauyp, qarsha borap túr. Dúrys! Sol el, sol últtar ýshin dúrys. Óitkeni, olardyng jan-dýniyesi, bolmys-bitimi ony kie tútyp qalyptaspaghan. Onday úghymnyng ózi joq olarda. Mysaly, biz "kiyeli, qasiyetti dastarhan" deymiz. Batys týgili arabyng bilmeydi ony, nanynmen qosa basyp jýre beredi. 

Ary qaray. Batys kәzir әbden damydy. Damyghany sonsha, eshqanday kiyeli, qasiyetti nәrse qalghan joq olar ýshin. Ayuan istemeytin nәrseni istep, erkek pen erkek, әiel men әiel, sheshesi men balasy otbasy qúryp jatyr. Sony jappay zandastyryp jatyr! Siz býgin  sol azghyndardyng «batasyn» almasanyz, әlemdegi eng aqyldy, eng bay jigit bolsanyz da AQSh-tyng preziydenti bolyp saylana almaysyz...

Bizge, "auzy qisyq bolsa da, baydyng úly sóilesin" deytin bizding erme, eliktegish, әueyi, kórseqyzar qazaqqa solardyng isining bәri dúrys, barlyq nәrsede tek solarday bolugha úmtylamyz. Biz de últ edik-au, tamyrymyz tereng edi-au, biz jyl on eki ay boyy ómir ýshin tabighatpen kýresetin, sol tabighattyng jaqsy jaghyn ýirenip, jaman jaghynan jiyrenetin, sol tabighattyng әmbebap zanyna sәikes birde jenip, birde jeniletin, al, ol ýshin ainalasyndaghynyng bәrine oimen qaraytyn, sol jýzdegen jyldar boyy kýresting nәtiyjesinde tuabitti filosof halyq bolyp qalyptasqan últ edik-au demeytin boldyq. Solay boluymyzgha 30 jylghy biylik te orasan zor «enbek sinirdi». Sinirgenining bir ghana dәleli - әli kýnge deyin bizding Últtyq iydeyamyz ne, ony iske asyratyn Últtyq iydeologiyamyz qanday boluy tiyis, ony Kanday jolmen iske asyrsaq bolady, ol jayly bir sheshimge kelip, bir Tújyrym jasaghan joqpyz. Al, ol bizding eng birinshi kezekte iske asyrugha tiyis isimiz edi ghoy! Óitkeni "30 jyldyq dәuirge" qazaqtyng basynyng birikpegeni auaday qajet boldy. Birikken qazaq jemqor biylikti 30 jylda qyrghyzdar sekildi 2 ret emes, 4 ret tónkerip tastar edi.

«Qylkópirge» jaqyndap qaldyq...

Jaraydy, "ótkenge - salauat, aldaghygha - amanat" deyik. Deyik deyin desek, bir jylda osy baghytta auyz toltyryp aitatynday túshymdy, tolymdy isti taghy taba almay qinalyp otyrmyz. Onyng bir dәleli - 40 kýngi karantinde tolyp jatqan telearnadan qazaqtyng ruhy, bolmysy. últtyq óneri men muzykasy jayly bir de bir(!) habar berilgen joq, Últtyq әnder men kýilerdi oryndaushylardyng bir de bireuining jeke konserti berilgen joq (Ramazan Stamghaziyevting konsertin beremiz dep aldap ketti. Keshirim de súramady...) Esesine Túrsynbek pen әzilkeshsymaqtardyng "ónerine" meldektep toydyq. Toyghan biz ghana, azghantay, attyng tóbelindey, bylayghy kóp júrt "osy sender-aq últtyng qamyn oilaghysh ekensinder" dep mysqyldap, "últshyl-patriottar" dep at qoyyp, aidar taghyp, aghash atqa qondyrugha az-qalyp otyrghandar emes eken, oghan keshegi Talghat Temenovting su jana ministr Aida Balaeva hanymgha jazghan Ashyq haty dәlel.

Últtyq ózegi joq adam, "kimi - dos, kimi - qasy ekenin aiyrmaytyn, biri may, biri qan bolyp otyrghan eki úrtty" adam ne istemeydi - kimning aitqanyna bas shúlghymaydy? Oghan ótken jyldardyng ózi kuә. "Qazaqtyng hany shatyr tikpegen, tikse de qisyq shatyr tikpegen" sózge qúlaq asqan adam bolghan joq. "Qazaq әrqashan Ordasyn, orda emes jay otauynyng ózin batysqa emes, tek shyghysqa qaratyp tigedi" degen sóz de eskerusiz qaldy. 

Artyq ketken jerimiz bolsa, keshirim súraymyz. Biraq, Últtyq mәselede, mysaly, qazaq tilining erterek is jýzinde memlekettik tilge ainaluy tәrizdi, ymyra degen bolmaydy. Ymyra bolsa onda odan últtyq әshnәrse qalmaydy... 

IYә, biz, últshyldar, әzirge tek jenilumen kelemiz. Bir jyldan beri jylymyq kelgendey әser bar ekeni de ras. Degenmen, erteng myna "dombyra dauynda" biz taghy da útylamyz. Óitkeni, Gerakldyng (!) ózine jalghyz atqorany tazartugha tútas bir kýn kerek bolghan. Sonyng ózinde ol eki ózenning saghasyn búryp әkelip baryp qana tazalay alghan. Bizdi de aldymyzda óz "ózenderimiz" kýtip túr. 

Tek únjyrghamyz týspeui kerek. Sebebi, biz kýn sanap maqsat-múratymyzgha, Últtyq Memleketimizge jaqyndap kelemiz. Mahatma Gandy myna danalyq sózin tura bizge arnap aitqan sekildi: «Basynda olar seni mensinbeydi, sodan keyin seni mazaq etip kýledi, sosyn senimen kýrese bastaydy. Al, sosyn sen jeniske jetesin».

Biz de kәzir 3-kezendemiz. Kóp emes, az qaldy. Bizge únay ma, únamay ma, biz kәzir, dәl býgin qazaq últynyng tarih sanasynda últ retinde qala ma, qalmay ma degen, taghdyry sheshiletin  tarihy kezende ómir sýrip jatyrmyz. Biz әrbirimiz soghan dayynday bilsek, Gerolid Beliger aghamyz sekildi mәselening bәrine tek qana «osy qazaqqa tәn be, joq pa?  qazaqqa kerek pe, joq pa? qazaqqa paydaly ma, ziyan ba?» degen túrghydan bagha berip ýirensek, soghan sәikes әreket-qimyl jasap ýirensek qana ertengi úrpaghymyzdyng betine tike qaray alatyn bolamyz. «Ásireqyzyl sóz ghoy» deseniz óziniz bilesiz...

Ómirzaq Aqjigit

Abai.kz