Qazir Parlamentte qabyldanghan «Parlamenttik oppozisiya turaly» zang jobasy qoghamnyng qyzu talqysynda. El ishinde әrtýrli әngimeler aityluda. Solardyng birsypyrasy: «Parlamenttik oppozisiya turaly» zandy Peruashev «jekelep» alypty», «Aq jol» endi oppozisiya bolady eken» t.b. degen auanda órbigen. Deputat Azat Peruashevting esim-soyyn tilge tiyek etip, synnyng tópesin alypty. Tipti, osydan bes jyl búryn shveysariyalyq «Burson-Marsteller» kompaniyasynyng kenesshisi Mariy-Luiyze Baumann men Azat Peruashevting ekeuara hattaryn qayta jariyalapty. Ondaghy aqparatqa sýiensek, Peruashev Hrapunovty ekstradisiyalaugha Shveysariya sayasatkerlerinen kómek súraghan-mys. Mәselening anyq-qanyghyn bilu ýshin, biz Azat Peruashevting ózin sózge tarttyq.

–  Sizding aty-jóniniz aitylyp jatyr. Shveysariya sayasatkerlerinen «kómek súraghan» ekensiz... Sizshe, búl aqparat qúraldary nelikten bes jyl búrynghy «kompromatty» qayta qoparyp,  jariyalap otyr?

–  Áueli búl – «әblәzovshil» aqparat qúraldarynyng jasap jatqan arandatuy. Meni múny «anqau elge aramza moldanyng aitqan» sandyraghy der edim. Óziniz bayqaghanday, bes jyl búrynghy búl oqigha, Ahannyng (A. Baytúrsynúly) sózimen aitsam, «aq maltany eze beretindey» esh manyzy joq. Qyzyqqandar bolsa, sol kezdegi basylymdargha bergen súqbatymnan oqy alady. Odan «sensasiya» jasau – sasyghan balyqty taghy da saudagha shygharghanmen birdey.

Qazir ótpeli kezendi bastan keshirip jýrmiz. Qalyng eldi eleng etkizetin qúbylys-oqighalar kýnara demesek te, apta sayyn shyghyp jatyr. Byltyrghynyng ózgeristerine toqtalmay-aq, jaqyndaghylaryn alayyqshy: Almatydaghy úshaq apaty, Qorday qaqtyghysy, tengening taghy da qúldyrauy, dәrigerlerding jappay indet júqtyruy, 42 500 tenge ainalasyndaghy olqylyqtar, Qytay basylymdarynyng «Qazaqstannyng qosyluy» turaly maqalalary, ózbek su bógetining qúlap, Maqtaaraldy su basuy... Mine osynday shym-shytyryq jaghdayda bes jyl búrynghy ótirikti qayta qozghau - dalbasa tirlik. Parlamentting qúzyretine kelsek, kimdi bolmasyn elge qaytaru («ekstradisiyalau») deputattyng ókilettiligine qaramaydy. Búl mýlde basqa organdardyng sharuasy.

Aqparattyq shabuyldardyng artynda kimder túr?

«Aq jol» demokratiyalyq partiyasy jemqorlardyng elden syrtqa aqsha tasuyna tosqauyl qongdy jәne ol qarajatty Qazaqstangha qaytarudy basym baghyttardyng biri sanaydy. Osy maqsatta biz birqatar eldegi әriptesterimizben ýnemi baylanystamyz. Qúqyq qorghau organdaryna Kiprdegi, sonymen qatar «Panama tizimindegi», «Júmaq qújattaryndaghy» qazaqstandyq qarajat turaly; bankrotqa úshyraghan Ázirbayjan bankine jýzdegen million zeynetaqy aqshasyn salu turaly, Shveysariyanyng bir bankindegi 82 azamatymyzdyn, sonyng ishinde býgingi sheneunikterding qúpiya shottary turaly ondaghan deputattyq saual jiberildi.

Biyldyng ózin de biz Europarlament delegasiyasyna ýshinshi ret Qazaqstannan úrlanghan aqshany zansyz shygharudyng aldyn alu jәne elge qaytaru ýshin birlesken top qúrudy úsynyp, QR Syrtqy ister ministrligine BÚÚ-daghy da sol siyaqty júmys tobynyng qúramyna bizdi qosynyz degen úsynys jiberdik.

2010 jyldyng ortasynda baspasóz betterinde Hrapunovtar otbasy Qazaqstannan ketip bara jatyp, 5 mln. AQSh dollary somasyndaghy  qarajatty deklarasiyalasa, al  Shveysariyagha taban tiregende olardyng shottarynda 400 mln. dollary bar bolyp shyqty. Biz jergilikti әriptestirimizden osyny anyqtaudy ótindik. Biz osy bir otbasyn elge «ekstradisiyalanudy» emes, onymen birge basqa da alayaqtardyng elden úrlaghan aqshasynyng elge qaytaryluyn kózdedik.

Shveysariya deputattary bizding ótinishimizdi jerge tastamay, ózderining bas prokuraturasyna birneshe saual joldady. Eger sol kezde alynghan jauaptar barshany qanaghattandyrghan bolsa, qazir úry-baysymaqtargha degen kózqaras kýrt ózgerip keledi. Halyqaralyq sahnada «Shyghuy júmbaq baylyq» degen jana týsinik payda boldy jәne búl týsinik shetelde baylyghyn jasyrghan basqalargha da qatysty aityluda. Mýmkin bizge jasalyp jatqan shabuyldardyng ar jaghynda osyghan qatysy barlar túr...

–  Janaghy «әblәzovshilderdin» oiynsha, sizding partiyanyz «QR Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng «parlamenttik oppozisiya» mәrtebesin institusionaldyq túrghyda bekitu turaly tapsyrmasyn oryndau»,  deydi. Búghan ne aitasyz? 

–  Ne deyin, eger olar Preziydent tapsyrmalaryn oqyghan bolsa, dúrys-aq eken. «Aq jol» partiyasy 2013 jyly «Parlamenttik oppozisiya turaly» zang jobasyn әzirlep, ol Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymynyng Demokratiya instituttary jәne adam qúqyqtary jónindegi burosynyng ong baghasyn alghan bolatyn. Mening oiymsha, Qasym-Jomart Toqaev kәsiby diplomat retinde Europadaghy oppozisiyanyng mәrtebesin bizden artyq bilse kerek. Onyng jeltoqsandaghy tapsyrmasy men bizding júmysymyzdyng úshtasuy da sodan shyghar.

Sol sebepten biz bastapqy zang jobasyn qazirgi kezenge ynghaylap, Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymynyng qorytyndysyn jәne Qúqyq arqyly demokratiyagha qaray atty Europa Komissiyasynyng («Venesiya komissiyasy» dep te atalady) «Demokratiyalyq parlamentterdegi oppozisiyanyng róli turaly» bayandamasynyng ústanymdaryn qoldandyq. Onda: «Parlamenttik oppozisiyanyng boluynyng qúqyqtyq sharttary kez-kelgen sayasy jýiening demokratiyalyq kemeldenuin baghalaudyng etalony bolyp tabylady» (23-tarmaq) delingen.

Qazaqstannyng zang kenistiginde «oppozisiya» degen úghym mýlde bolghan joq

Shynyn aitsam, osy zang iydeyasyn jýzege asyru ýshin biz bastapqy jobadan Konstitusiyalyq ózgerister men budjet shyghyndaryna qatysty normalardan bas tartugha mәjbýr boldyq. Sonymen birge Ýkimet parlamenttik oppozisiyany memlekettik aqparattyq tapsyrystar ayasynda biylik partiyasymen teng nasihattau turaly úsynysmyzdy ótkizbedi. Degenmen eng bastysy - Mәjilis «parlamenttik oppozisiya» institutyn bekitudi qoldady, osy ýshin biz palata basshylyghyna, «Nur Otan» fraksiyasyna alghys aitymyz. Óitkeni olardyng qoldauynsyz búl mýmkin bolmas edi.

Osy uaqytqa deyin Qazaqstannyng zang kenistiginde «oppozisiya» degen úghym mýlde bolghan joq, sondyqtan qoghamda «naghyz» oppozisiya kim degen pikirtalastar әli basylar emes. Sonymen birge Europalyq Komissiyanyng bayandamasynda «Parlamenttik oppozisiya degen – parlamentke engen, biraq ýkimetting mýsheleri joq sayasy partiyalardan túrady» delingen (11-tarmaq).

Alayda Mәjilis búl tym ken, jalpylama tújyrymdy dep tapty. Zang jobasy boyynsha, parlamenttegi oppozisiyany biylikke shynymen qarsy bolyp, balama kózqaras úsynyp, qoghamdy tolghandyratyn mәselelerdi kóteruge mindetti. Sondyqtan, «parlament oppozisiyasynyn» anyqtamasynda, búl partiyalar, әdette, biylik partiyasynan ózgeshe sayasat jýrgizuge mindetti degen tezis engizilgen.

Sonymen birge oppozisiya ýshin birqatar qúqyqtyq artyqshylyq qarastyrylghan: mәjilis komiytetterining birine tóraghalyq etu, eki komiytetting hatshysy lauazymdary; әrbir sessiya kezinde parlamenttik tyndau men ýkimet saghattaryn (ministrlerding esebin tyndau) bekitu qúqy, ýkimetting zang jobasyna (oppozisiya kelispeytin) qarsy balama (aliternativti) zang jobasyn úsynu; parlamentting kez-kelgen is-sharasynda, mәjilis pen senattyng birlesken otyrysynda sóz sóileuge kepildik beriledi.

–  Qazirding ózinde, is jýzinde múnday mýmkindik әrbir deputatta bar emes pe?

–  IYә, qәzirding ózinde әrbir deputattyng lauazym ýshin saylaugha týsuge, zang jobalaryn engizuge, is-sharalardyng taqyrybyn úsynugha nemese sóileuge resmy mýmkindigi bar. Biraq osy mәseleler boyynsha naqty sheshimdi parlamenttik kópshilik qabyldaydy. Býgingi tanda parlamenttik azshylyqtyng qolynda bir komiytetting de joqtyghy – sonyng saldary. «Aq jol» deputattary  sóilegen kezde birneshe ret mikrofon óshirildi, biz dayyndaghan baqanday alty zang jobasynyng biri de Mәjiliske ótkizilmedi.

Endi búl zang parlamenttik kópshilikke oppozisiyany shettetuge jol bermeydi. Mysaly eger oppozisiyagha bólingen komiytetke azshylyq ýmitkeri qajetti dauys jinay almasa, ol lauazymgha tek oppozisiya ghana basqa ýmitkerin úsyna alady. Sebebi búl kvota tek oppozisiyagha berilgen. Eger parlamenttik kópshilik pikirtalasty toqtatpaq bolsa da, bәribir oppozisiyagha sóz beruge mindetti. Meninshe, búl oppozisiya «shekpenin kiyip kórmegenderge» ghana únamauy mýmkin.

«Myqtylar iydeyany talqylaydy,  al, әlsizder - myqtylardy ósekteydi»

Zang jobasy qantar aiynan bastap ónirlerde saylaushylar men sarapshylar arasynda ashyq әri keng qoghamdyq talqylaudan  ótti. 10 qantarda Almatydaghy Alma-U uniyversiytetinde talqylanyp, aqparat qúraldarynda jariyalandy. 19 qantarda «Habar» telearnasynda «tikeley efirde» ótkir pikirtalas ótti.

Keyin әleumettik jelilerde tәuelsiz sarapshylar da bey-jay qalmady: 10 sәuirde – «Parlamentarizmdi damytu qorynyn» saytynda jәne 11 sәuirde – Halyqaralyq «Voice of Kazakhstan» YouTube arnasynda pikir almastyq. Yaghny Joba jan-jaqty taldaudan ótti, pysyqtaldy.

Sondyqtan, bizdi synaushylardyng «Toqaevtyng tapsyrmasyn oryndady» deytindey jóni bar. Biraq mәsele basqada. «Myqtylar iydeyany talqylaydy,  al, әlsizder - myqtylardy ósekteydi» degen jaqsy sóz bar. Oppozisiyanyng mәrtebesin zang jýzinde bekitu batyl iydeya boldy. Kim osy osy iydeyany talqylay ma, әlde ony jasaghandardy talqylay ma, ony әrkim ózi bilsin.

– Keybir sarapshyr atalghan zang jobasy parlamentte ózining fraksiyasy bar «Aq jol» partiyasyn qoldaugha baghyttalghan deydi, oghan aitar uәjiniz bar ma?

– Onday bos daqpyrtty aitu ýshin sayasy sarapshy nemese epiydemiolog bolu shart emes. Kez-kelgen «kóldeneng kók atty» sizge dәl sonday saraptama jasap beredi. Olargha ózgening ósegin «ezgiley bergenshe», óz taqyrybyn bilgeni artyq degim keledi.

Senat zang jobasyn maqúldasa, zang 2021 jyldan bastap kýshine enedi. Yaghny búl zang qazirgi fraksiyalar ýshin emes, bolashaq parlamentke arnalghan. Men tipti uaqyt ótken sayyn biz negizin qalaghan parlamenttik oppozisiya mәrtebesi búdan da kýsheye týsedi dep senemin. Sondyqtan biz osy zang jobasyn úsynghanda, keleshekte qoghamymyz búdan da ashyq, parlamentting qúrylymy búdan da kýrdeli, pikiralmasular búdan da ótkir әri ashyq boluyn qaladyq.

Erkin qoghamda kez-kelgen biylik partiyasy erte me, kesh pe oppozisiyanyng ornyn basady. Demokratiyalyq memleketting túraqtylyghy qatyp qaluymen emes, kezek-kezek, jýieli janarumen qamtamasyz etiledi. Sondyqtan demokratiyalyq biylik bilikti, kәnigi, memleketshil oppozisiyagha mýddeli bolyp, al biylik ​​partiyasy - kóshedegi dau-damaydy parlament qabyrghasynda sheshuge tyrysuy kerek. Sonda ghana oppozisiyany kezdeysoq adamdar emes, halyqtyng ózi zang jolymen tandaghan sayatsatkerler qúraydy. Ol «Aq jol» bola ma, basqa bola ma, - saylaushylar ózderi sheshsin.

– Degenmen, keybir sholushy siz osy zang jobasymen ózinizge oppozisiyanyng mәrtebesin bekitudi kózdep otyr dep boljaydy...

– Bәrine de uaqyt tóreshi. Men aitqan tújyrymdar qabyldanghannan keyin, «Aq joldyn» ózin oppozisiya dep aitu qiyn. Oppozisiya, «ereje boyynsha» (yaghny kópshilik jaghdayda, sonyng ishinde dauys bergende de), biylik partiyasynan bólek sayasat jýrgizuge tiyis.

«Aq jol» oppozisiya bola ma?

IYә, biz biylik partiyasymen ýnemi aitysyp otyramyz: keshe ghana kópshilik dauyspen ekonomika komiyteti biznes-klimat turaly zangha «Aq jol» engizgen týzetulerdi ótkizbedi. Býgin Mәjilisting jalpy otyrysynda bizding fraksiyanyng deputattary densaulyq kodeksin qoldamady. Biraq múnday jaghday kóp pe? Joq, jartysyna da jetpeydi. Óitkeni dauly mәseleler negizinen júmys barysynda sheshiledi, al Mәjilisting jalpy otyrysyna, el kózine tek kelisilgen qújattar ghana shygharylady. Tipti Mәjilis burosynda biz qarsylyq bildirgen kezde, spiyker talqylaudy toqtatyp, memlekettik organdardy fraksiyamen kelisuge jibergen sәtter boldy. Búl óte tiyimdi tәsil, biraq sol ýshin ghana býgingi «Aq joldy» oppozisiya deu qisynsyzdau bolady. Sebebi bizder parlamenttegi kópshilikpen әzirge uәjge, ymyragha (kompromiss) keluding jolyn bilemiz. Al bizding zang jobamyz boyynsha bolashaq oppozisiya kompromissiz bolugha mindetti.

Keleshekte, parlamentke ótken partiyalar oppozisiya ekenin jariyalau ýshin resmy sheshim qabyldauy kerek. Kóp nәrse olardyng baghdarlamalaryna ghana emes, sonymen birge biylikpen qarym-qatynas taktikasyna da baylanysty bolady. Meninshe, eng dúrysy, jeniske jetken partiya ýkimetti jasaqtauy kerek jәne de sayasy jýiemizdi soghan jetkizgenimiz jón. Biraq qoldanystaghy Konstitusiyada atqarushy biylik parlamenttegi partiyalyq qúramyna baylanysty emes. Búl jaghdayda partiyalargha týrli mýmkindik berilip otyr.

Mysaly eger parlamenttik azshylyq ókilderining biri ýkimetke kirse nemese jergilikti biylik organdaryn basqaratyn bolsa, onda múnday fraksiya da ózin oppozisiya dep jariyalauy dúrys emes. Áriyne, búl kýmәndi núsqa, biraq biz qazirgi uaqytta esh qalypqa (standart emes) syimaytyn talay sayasy jәne ekonomikalyq sheshimdi kórip jýrmiz. Oppozisiya myqty jәne qajetti qúral. Biraq ol ataq nemese ómirding mәni emes. Memleket, tipti qatardaghy azamat túrghysynan qaraghanda tiyanaqty nәtiyjege jetu, ekonomikany damytu jәne qarapayym halyqtyng kýndelikti ómirin jaqsartu odan әldeqayda manyzdy.

Súhbattasqan Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz