Til tóniregindegi jana teketires

Kelesi jyly el tәuelsizdigining 30 jyldyghy keng kólemde atap ótiledi. Biraq últtyq sanadaghy azattyq «Ata Zannan orys tilinin «últaralyq qatynas tili» mәrtebesin alyp tastau jayly» mәselede qaqqa jarylyp keledi. Jalpy últtyq memleket qúru jayly kózqarastar men prinsipter boyynsha qazaq qoghamy tildik faktorgha baylanysty eki topqa bólinip, әzirshe beybit týrdegi «aqparattyq soghysqa» úlasyp otyr.

Kezinde biylik basyndaghylar qazaq qoghamy alatayday býlinip, jikshildik pighyl oryn almauyn oraylastyryp orystildi kópshilik ýshin «qazaqstandyq últ» pen «orys tili últaralyq qatynas tili» degen sayasy sharghyny qoldanugha mәjbýr boldy. Endi bir kezdegi orys tildi kópshilikting zaman auanyna oray etnikalyq azshylyqqa ainaluy jana sayasy faktordy tughyzdy. Qazaq tildi BAQ ishinde pikir ekige jaryla bastady. Biri – jappay qazaqtandyrudy qolgha alugha ýndese, ekinshileri – ishinara týgestire qazaqtandyru prosesin birte-birte jýrgizuge shaqyrady.

Songhy kózqarasty ústanushylar Ata Zandaghy «orys tili últaralyq qatynas tili» degen túsqa esh ózgeris jasamay tek osy uaqytqa deyin qabyldanghan barsha zandardyng tek qazaq tilinde ghana qoldanyluyn jәne memlekettik tilding qoldanu ayasyn әkimshilik, parlament, zan, salyq, bank salalarynda barynsha keneytuge baghyt ústanudy talap etedi. Sonymen birge, QR 2020-2025 jyldargha arnalghan til sayasatyn jýzege asyrugha qatysty memlekettik baghdarlamasy ayasynda budjettik memekeler men úiymdardyn, týrli dengeydegi deputattyq korpustardyng qazaq tilinde ghana is-qaghazdaryn jýrgizuge 3-5 jyl tónireginde birte-birte kóshuin qalaydy. Ári jarnamanyn, mekeme men úiymdar, biznes qúrylymdar mandayshalarynyng qazaq tildi kópshilikke týsinikti boluy ýshin  tek orys jәne latyn jazuymen memlekettik tilde jazyluy kerek dep sanaydy. Bir kezderi qabyldanghan barsha zandar men zannamalar qazaq tilinde sauatty ózgeris jәne tolyqtyrular engizilingen son, qayyra qabyldanyp, memlekettik tildi qorghaytyn әleumettik-әkimshilik reformalar  jýrgizilip, qazaq tildi kópshilikting ishindegi bilikti jastardyng týrli dengeydegi biyliktegi orys tildilerdi almastyruy kezek kýtirmeytin mәselege ainalyp otyr degendi algha tarta bastady.

Qazir qoghamda óte qauipti qúbylys: orys tilin bilmeytin hәm qajet sanamaytyn qandastarymyzben qany qas, sana-sezimderi Resey iydeologiyasymen ulanghan, qazaq tilin kerek etpeytin birynghay orys jәne ne oqyp, ne jaza almaytyn, ana tilin tek auyzeki dengeyde ghana, shala-sharpy, «biylik pen biznes ýshin» uaqytsha mengergen reseyshil qazaqtandyqtardyng ózara auyz jalasqan «әleumettik toby» payda boldy. Alghashqylary aghylshyn, qytay jәne ózge tilderdi qansha jerden jetik bilse de, eng bastysy memlekettik tilding barsha funksiyasyn tartyp alghan últaralyq qatynas tili sanalatyn orys tilin bilmegendikten basshylyq qyzmette istey almaydy. Orys tilin biletinder bolsa, qazaq tilin ghana emes, aghylshyn, qytay jәne ózge tilderdi bilmey-aq, memlekettik mekemelerde qyzmet ete alady. Ádilettilik qayda!? Konstitusiyada jazylghan azamattyq qúqyq qayda?

Mine osy ýndeuler men shaqyrular 1991 jyldan beri ornyghyp qalghan. Biraq kýni sanauly «qazaqstandyq últ» konsepsiyasymen aruaqtanghan orystildi ziyaly qauym ókilderi men ghylymy ortagha esh únamay, olar auyzdaryna ne týsse, sony aityp, oilaryna ne kelse sony sandyraqtaugha mәjbýr bola bastady. «Qazaq ýni» kótergen bastamadan keyin «Avaaz» saytynda jәne Ermek Taychiybekov bastamasymen warren_buffet@mail.ru-da orys tiline memlekettik til mәrtebesin beru mәselesin kótergen internet shaqyrular tóbe kórsetti.

Til tóniregindegi atalghan mәselege qatysty óz oilaryn bildirgen orys tildi qandastarymyzdyng pikirlerimen «Abai.kz» oqyrmandaryn tanys etudi jón kórdik.

Jalpyalashtyq әdilettilikting jana qadamyn jasap otyr

Jәnibek Sýleev, web-baspager, jurnalist jәne publisist:

- Ýsh jyldan son, «Qazaq ýni» («Golos kazaha») gazetining negizin salushy Qazbek Isa bas bolyp, jalpyalashtyq әdilettilikting jana qadamyn jasap otyr. Shyndyghynda búl qadam ózine qarsy bas kóterulerdi de tughyzdy...

Qazbek Isagha sener bolsaq, 2017 jyly 50 myng adam qol qoyghan eken... Biraq orys tilining mәrtebesin janyn sala qorghashtaushylardyng sany shyndyghynda óte kóp. Búl arada eng birinshi petisiya qanday auanda jazyldy soghan kóz jibereyikshi!? Onda orys tilin qazirgi mәrtebesinen aiyryp, qazaq tilin jeniske jetkizu kózdelingen. Oghan qasarysa qarsy shyghushy avtorlar tap sony orys tiline qatysty talap ete bastady. Olardyng maqsaty dýniyeni bastan ayaq tónkerip, «últaralyq qatynas tilin» «memlekettik tilge» ainaldyru. Eki qadam da Ata Zangha ózgeris engizudi qalaydy.

Mine, osy orayda últaralyq qatynas tilinde «Kim jenip shyghady?» degen mәsele tuyndaydy. Menishe, eki tilde jeniliske úshyraydy…

Eger orys tili zannan tys dep tabylsa, is-qaghazdary men tehnikalyq qújattardyng dayyndalu dengeyi tómendeydi.

Qazaq tilin jetildirip qana әlemdik dengeydegi til mәrtebesine jetkizu arqyly búl teketiresting aldyn ala alamyz. Qazirgi bireuler ýshin shekesin shylqytyp otyrghan lingva-frankadan (orystildilik faktorynan) aryltu ýshin týrli saladaghy kәsiby mamandar men bizding  filologtardyng eren enbegi kerek. Búl endi bólek әngime. Ári eshkimning basyn jaryp, kózin shygharmaytyn jaghdayat…

Búl dau-damaydyng ayaghy nege әkelip soqtyrady?

Erkin Baydarov, R.B. Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu Institutynyng jetekshi ghylymi  qyzmetkeri filosofiya ghalymdarynyng kandidaty:

- Karantin kezinde Ortalyq Aziyanyng qos eli – Qazaqstan men Ózbekstan bir mezette tildik mәseledegi týiitkildi qoghamdyq oigha qozghau salyp, keng dengeyde kótere bildi. IYә, qúlannyng qasuyna, myltyqtyng basuy kezenin naq anghara paydalandy. Búl mәsele ejelden qazaq jәne orys tildiler arasynda ýnemi teke-tirestik tughyzyp keletini jasyryn emes. Meninshe, búl orayda uaqyt basty ról oinap túrghan joq.

Eng bastysy: búl dau-damaydyng ayaghy nege әkelip soqtyrady? Óz basym әldebir әleumettik dýrbeleng tughyzady dep esh oilamaymyn. Búl mәsele – qashanda qazaq tildilerding qanyn qyzdyratyn, ýnemi ózine qayyra soqtyryp otyratyn qoghamdyq pikir-talas kenistigi. Biraq bir mezette qazaq qoghamyndaghy azshylyqtaghy kópúlttyqtyng tabighy damu prosesin «tastalqan» etetin proseske ainalmauy kerek.

Asyghys sheshim qabyldaugha esh bolmaydy. Ómirding ózi bәrin óz ornyna qoyady. Beybitshilik pen tynyshtyq birinshi orynda túruy kerek. Qúmyrany tas-talqan etu onay, al ony qayyra qalpyna keltiru onay dýnie emes, sondyqtan, sәl jaryqshaqtyng ózi-aq jiberilgen qatelikterden syr shertedi.

Ashyq moyyndaymyn. Óz basym orys tilin onyng býgingi iyelenip otyrghan mәrtebesinen aiyrushylar jaghyndamyn. Biraq búl qylyghym mening osy tilge hәm osy tilde sóileytin orys tildilerge qarsymyn degendi esh bildirmeydi. De-fakto orys tili últaralyq qarym-qatynas tili bolyp qala beredi, búl qúqyghyn odan eshkim tartyp alghaly otyrghan joq. Degenmen, QR Konstitusiyasynda memlekettik til tek qana qazaq tili boluy kerek degen berik senimnen meni eshkim de bas tartqyza almaydy. Búny men zatym qazaq bolghan song auyzgha alyp otyrghanym joq, qayta elimiz qoghamynyng basym kópshiligin qúraytyn últymyzdyng atyn iyelenip, osy jolda qazaq júrty azapty mehnat shegip, aldynghy qatarly úl-qyzdarynyng qanyn suday tókkendikten qúqyly ekendigin sóz etip otyrmyn.

Al, mening kózqarasymsha, orys tiline resmy ekinshi memlekettik til mәrtebesin beru aqyldan adasqyndyq bolyp tabylady. Mәslen, óz basym «Avaaz qauymdastyghy» mýshelerining  «shyn mәnisinde qazaq tilinde elimizding azamattarynyng jartysynan astamy ghana sóileydi»  degen uәjdaularymen esh kelispeymin. Búl derekter qaydan alynyp otyr?.. Nemese «Barlyq saladaghy qújat ainalymy, tehnikalyq qújatnama, zannamalyq akitiler ne tek qana orys tilinde, ne bolmasa eki tilde kezektesip, kóbine orys tilinen audarma týrinde, qazaq tilinen esh audarylyp qoldanylmaydy» degen oy týiindeuler qaydan shyqty? Men búny fakti emes, memlekettik qyzmetkerler tarapynan QR «Til turaly» Zanyn tiyisti dengeyde oryndamay jasap otyrghan qaskóy qastandyqtary dep ataymyn.

QR 2020-2025 jyldargha arnalghan til sayasatyn jýzege asyrugha qatysty memlekettik baghdarlamanyng mazmúndaghy resmy mәlimetter boyynsha elimizde oryn alyp jatqan jaghdaygha kóz jiberetin bolsaq, memlekettik tilde sóileytin azamattardyng sany jyldan-jylgha artyp keledi. Egerde Qazaqstannyng týrkitildes túrghyndaryn alar bolsaq: onda ózbekterding – 95,5%, úighyrlardyng – 93,7%, qyrghyzdardyng – 92,7% juyghy qazaq tilinde túrmystyq dengeyde sóiley alsa, 12% – emin-erkin qoldana alady. Slavyandyq etnostar arasynda auyzsha qazaq tilin týsinetinder sany: orystar – 25%, ukraindar – 21,05%, belorustar – 19%, polyaktar – 20,9%, sonday-aq, nemis diasporasy ókilderi – 24% bolyp kelse; oqy jәne jaza biletinder – 2,9% qúraydy.

Alysqa barmay-aq, 2009 jylghy sanaqtyng nәtiyjesin eske alatyn bolsaq, onda elimizding azamattarynyng 74%-y auyzsha qazaq tilin týsinetinderin, qazaq tilinde erkin oqy alatyndar  – 64,8%, óz oiyn jazyp jetkize alatyndar – 62% boldy. Al mynau eng songhy 2018 jyly jýrgizilgen әleumettik zertteuding nәtiyjesi: orys diasporasynyng ókilderining – 2,7%, ózge últ ókilderining – 9,4% qazaq tilin óz ana tilim dep kórsetken. Demek, qazaq tilinde sóileushilerding ýlesi tek jergilikti últ ókilderi arasynda ghana emes, sonymen  birge ózge etnostar arasynda ósip keledi. Búl týiindeulerding bәri aspanan alynyp otyrghan joq «Qoghamdyq pikir» zertteu institutynyng derekteri boyynsha tújyrymdalyp otyr. Onda  memlekettik tildi mengergen túrghyndardyng ýlesi 2017 jyly – 83,1%, al, 2018 jyly – 85,9% qúraydy dep kórsetilgen.

Barsha hәm resmi, әm jeke zertteuler orys tilining qoldanyluyna qatysty kerisinshe qúbylysty anghartsa da, nelikten «Qazaqstan azamattaryn Ýndeudin» avtorlary el ómirining barsha salasyndaghy qazaq tilining súranysqa iyeligin joqqa shygharugha tyrysady? Onyng ýstine eki tarap ta isti dabyraytpay, aqylgha salyp, ondy jolmen sheshuge talpynys jasaugha tiyis…

Búl jol tónkeristik emes, tabighy boluy tiyis

Qanat Tasiybekov, elge tanymal «Jaghdayattyq qazaq tili» tilsharlary toptamasynyng avtory:

- Sózdi orys tiline ekinshi memlekettik til retinde mәrte beru jayly petisiyadan bastaghym keledi. Men búghan ýzildi-kesildi qarsymyn, әri últarazdyghyn qozdyrushylyqqa tyrysushylyq dep sanaymyn. Shyndyghynda da qogham kelisip, júrt moyyndaghan dýniyeni joqqa shygharushylyq kimge ne ýshin qajet bola qaldy?

Al, ekinshi petisiyagha qarata aitar bolsam, qazaq tilining resmy qújattarda ghana emes, kýndelikti ómirde de de-yre ghana emes, sonymen qatar de-fakto da, ózine layyqty oryn iyelenuin shyn jýregimmen qalaytyn janmyn. Sondyqtan at-arbanyng aldyna týsip alyp dalbanday jýgirudi úsynatyndardy esh qoldamaymyn. Olar tap osynday sheshim qabyldau ýshin oghan say bazany qalyptastyru kerektigin tars esterinen shygharyp alady. Bәrimizding bir biletinimiz týpting týbinde Konstitusiyagha ózgeris engiziledi, biraq biz búghan sauatty, mәrtebeli әm kәsiby túrghyda saqaday say dayyn boluymyz shart. Búl jol tónkeristik emes, tabighy boluy tiyis.

Onyng ýstine tilge qatysty qol jinaumen jәne protestik aksiyalardy úiymdastyrumen ziyaly qauym ókilderi, aqyn-jazushylar emes, birynghay tek sayasatkerler ghana ainalysugha tiyis.

Týiin. Memlekettik til mәselesi elimizde tirkelgen sayasy partiyalardyng belsene aralasuysymen QR 2020-2025 jyldargha arnalghan til sayasatyn jýzege asyrugha qatysty memlekettik baghdarlamasy ayasynda budjettik memekeler men úiymdardyn, týrli dengeydegi deputattyq korpustardyng qazaq tilinde ghana is-qaghazdaryn jýrgizuge 3-5 jyl tónireginde birte-birte kóshuin qaghaz jýzinde emes, is jýzinde jýzege asyrylatyn uaqytynyng jetkenin tanytyp otyr.  Qazir de-ngre memlekettik til bolyp tabylatyn qazaq tilin QR 2020-2025 jyldargha arnalghan til sayasatyn jýzege asyrugha qatysty memlekettik baghdarlamasy ayasynda kәsiby mamandar men filologtar de-fakto ózine layyqty oryn iyelenui ýshin sózben emes, ispen jýzege asyruy kerek.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz