Tәuelsizdikten beri ótken shiyrek ghacyr ruhany qúndylyqtarymyzdy týgendeude tarih ghylymy ýshin az uaqyt emes. Ásirese tarihy oqighalar men olargha qatysty ústanymdargha últtyq túrghydan bagha beruding ózi ýlken jetistik. Alayda, últtyng ruhy men jigeri bodandyqpen qalay synalsa, erkindik pen tәuelsizdik kezinde de solay synalady. Óz qolymyz auzymyzgha erkin jetkende tarihymyzdy zerdeleu barysynda taghatsyzdyq tanytyp, sodan keybir kelensizdikterge úrynyp jatatynymyz qúpiya emes. Búl kelensiz kórinister tarihty qoldan jasaugha tyrysu men mifologizasiyamen baylanysty. Múnday ýrdis tarihty búrmalap qana qoymay, elding ishin alatayday býldirip, ziyaly qauymnyng arasyna irtki saluymen qauipti. Tarihy mәselege qatysty kez-kelgen pikir talastyng sonyndaghy komentariylerge kóz jýgirtinizshi. Jaghanyzdy ústaysyz. Soghan qarap eger 1937-38 jyldardaghy sayasy qughyn-sýrgin býgin bolatyn bolsa, onda qazaq ziyalylarynyng bireuining de izi qalmaushy edi degen tújyrym jasaugha bolady.

Egemendik alghan alghashqy jyldary-aq ziyaly, ghylymy qauymdy dýr silkindirgen qúbylys oryn aldy. Búl XVIII ghasyrda ómir sýrgen Qazybekbek Tauasarúlynyng «Týp-túqiyannan ózime sheyin» atty shygharmanyng basylyp shyghuymen baylanysty boldy. Atalmysh tarihy shygharma jayynda onyng jaqtaushylary men qarsylastarynyng arasynda baspasóz betterinde talay pikir-talastar oryn alghany belgili. Búl shynymen songhy orta ghasyrda jazylghan derek pe, әlde qoldan jasalghan tuyndy ma? - degen eki pikir ústanghandardyng arasynda úlken dau tudyrdy.

Ayta ketetin bir jayt, kenes dәuiri kezindegidey qazaq tarihyna qatysty jana taqyrypty da, pikir-talasty da kóteregen taghy da jazushy qauymy boldy. Al tarhshy ghalymdar múndayda pikir talastan nege shet qalady?! Shynyn aitu kerek, búnyng sebebi sýbeli degen tarihshylardyng ózi 90-jyldar túrmaq býgingi kýnning ózinde konformizm fenomenine boy aldyrghan.

Qazybekbek Tauasarúlynyng «Týp-túqiyannan ózime sheyin» atty shygharma basylyp shyqqannan keyin oghan alghashqylardyng biri bolyp syn aitqan Qazaqstannyng halyq jazushysy Q. Júmadilov boldy. Týp núsqasy joq sol kitaptyng býgingi kýnning tuyndysy ekeni turaly jazushy bylay deydi: «Ásili, múnday kóne múrany baghalauda búltartpaytyn tarazy – tekstologiya, yaghny shygharmanyng tili ghoy. Al «Týp-túqiyan» jalpy stili, sóz saptau, sóilem qúrylysy jaghynan sonau 18-ghasyrdy bylay qoyyp, tipti bergi Abay dәuirine de jaqyndamaydy. Týp-týgel býgingi kýnning qoltanbasy, onda da ózimiz kýnde oqyp jýrgen «Sosialistik Qazaqstannyn» qasang tili. Búrynghy qazaqtardyng sózdik qorynda bolugha tiyis emes, tek bergi Kenes dәuirinde audarma arqyly engen jana tirkester... kitaptyng ón boyy 18-ghasyrgha janaspaytyn jana sózderge syqyp túr». Sonymen qatar osy maqalada jazushy atalghan shygharmada tarihy qisyngha kelmeytin, oidan shygharylghan ótirik mәlimetterge de syn aitady. Solardyng eng dórekisi biz pir tútyp jýrgen Tóle by men qaz dauysty Qazybek by qara qyldy qaq jaryp, әdildigimen ýsh jýzge ýlgi bolghan asa bir qasiyetti kisiler emes, ata saltyn ayaqqa basqan, Áz-Tәukedey hangha opasyzdyq jasap, handy da, halyqty da taqyrgha otyrghyzyp ketken, kóz boyaushy, alayaq. Al, Abylay han men Jolbarys han qaradan tughan teksiz bireuler bolyp shyghady [1].

Shygharma HH ghasyrdyng tuyndysy ekeni turaly qanshama dәlel aitylyp, syngha úshyrasa da Qazybek-bek Tauasarúlynyng kitabyn jaqtaushylar eshbir taldausyz ony ghylymy ainalymgha qosugha tyrysyp baqty. Ara-kidik osy shygharmagha arnalghan ghylymy konferensiyalar men oqular úiymdastyryp, búl kitaptyng qazaq tarihy ýshin qanshalyqty manyzdy ekenin dәleldeu ýshin ol shygharmany dәripteudi qayta-qayta janghyrtyp, ol turaly tarihshy-ghalymdardyn, qogham qayratkerlerining pikirlerin algha tartatyn boldy. Biraq shygharmanyng týbinde bir shiykilikting bar ekenin sezgen azamattar ústamdylyq tanytyp, ony jyghyla dәripteuden boylaryn aulaq ústady [2].

Al, bizding maqsatymyz búl shygharmany qayta taldau emes. Onyng qoldan qúrastyrylghan enbek ekeni turaly birqatar ghalymdar men jazushylar óz pikirlerin bildirgen jәne bildirip jatyr.

Mәsele búl kelensiz ýderisting búdan keyin de tarihty búrmalaugha jol bastap beruinde bolyp otyr. Qazaqstan tarihynda «mifologizasiya» ýderisi jappay kórinis ala bastady. Tarihy oqighalardy ózining qalauynsha ózgertip, úsaq ru-taypalyq, toptyq mýdde ýshin aqiqatty búrmalau keng etek jaya bastady.

Mysaly, Jetisu jerinde monghol-jonghar noyandarynyng esimimen baylanysty jer ataulary men eldi mekender az emes. Qytay shekarasynan bastalyp Qyrghyzstangha deyin múnday ataular jol boyy ýzilmey kóptep kezdesedi. Narynqol, Bayynqol, Sýmbe, Kegen, Shamalghan, Qaskelen, Qaljat, Dardamty, Shonjy, Qapshaghay, Borolday, Qorday, Dordoy (Bishkek manynda) siyaqty ataular búl jerlerge bir kezderi jonghar noyandary iyelik etkenin kórsetedi. Al, qyzyq bolghanda múndayda mifologizasiyagha úrynghandar endi tarihyna da qaramay «qasterli jerlerdi» qoldan ózi bilgeninshe jasap alyp otyr. Olar Qorday asuynda qazaqtyng «Qorday batyryna» arnap kesene túrghyzypty. Endi ary-beri ótken jolaushylar arnayy at basyn búryp, soghan taghzym etuine bolady. Búl ne? Qorday degen jonghardan qazaq batyryn jasau ne ýshin kerek boldy eken?! Eldi adastyratyn búdan asqan nadandyq bola ma?! Tiyisti anamastikalyq qyzmetter qayda qarap otyr?! Masqara!

Bir ótirik jýz ótirikti tudyrady. Sondyqtan da qazaq tarihyndaghy tarihy túlghalar men oqighalargha, jer-su ataularyna qatysty anyqtaytyn mәseleler kóp-aq.

Qazirgi kezde osynday bir dauly pikir-talas 1643 jyly Jәngir hannyng 600 sarbazben Batyr qontayshynyng 50 myng әskerine qarsy úrys bergeni tónireginde, әsirese shayqastyng qay jerde ótkeni jayly bolyp jatyr. Ókinishke oray shayqastyng qay jerde ótkenin dóp basyp kórsetetin, shayqas barysyn sipattaytyn derek joq. Pikir talas sol sebepti órbip otyr. Ol turaly eki pikir bar. Birinshisi, shayqas Jarkent qalasynan 200 shaqyrym jerdegi Beljaylauda boldy dese (B. Núrjekeev), ekinshi pikir  shayqas – Orbúlaqta emes, Kegennen Ystyq-kólge asyp týsetin Qarqara asuynda ótken (Q. Júmadilov) deydi. Osy mәselening sәl de bolsa anyq-qanyghyna jetu ýshin birqatar súraqtardy taldap kóreyik.

Birinshiden, jalpy qazaqtar XV-XVII ghgh. ot qarudy jongharlardan búryn qoldanghany ras, ol turaly jazba derekter mәlimdeydi [3].

Sh. Uәlihanov ta óz enbekterinde qazaqtardyng qaru-jaraghy turaly aitqanda myltyqqa qatysty da qyzyqty mәlimetter keltirgen. Ol qazaqtarda myltyqtyng óte siyrek bolatynyn, atadan balagha múra retinde beriletinin jәne әr myltyqtyng qasiyetine qaray «kóz kesh», «kýldir-mamay» siyaqty óz attary bolatynyn, oqtardy qorghasynnan qúiyp jasaytyny turaly, sonymen qatar, myltyqty qoldanugha baylanysty kerekti barlyq qosalqy jaraqtardy da tolyq sipattap ketken [4]. Sol siyaqty Sh. Uәlihanov «Qazaq oq-dәrisining qúramy» atty enbeginde qazaqtarda oq-dәrining jasalu joldary turaly qúndy mәlimetter qaldyrghan [5].

Onda 1643 jyly 600 sarbazdan túratyn qazaq jasaghy men 50 myng jonghar qolynyng arasynda bolghan shayqastyng mәn-jayyn týsinip, bayybyna baru ýshin aldymen XV-XVII ghgh. myltyqtyng oq atu sipatymen tanysayyq.

Búl kezde myltyqtardyng deni pilteli (fitilinye) bolghany belgili. Alghashqy mushketterding atu qashyqtyghy ortasha 300 qadam bolghan [6].

Endi XVII ghasyrda myltyqtyng qalay oqtalatynyna nazar audaryp kóreyik. Terminderden shataspau ýshin myltaqqa t.b. mәselelerge qatysty barlyq mәlimetti oryssha berudi jón kórdik.

«Prosedura zaryajaniya mushketa: otdeliti fitili, vysypati v stvol poroh iz zaryadsa, izvlechi shompol iz loja, zabiti shompolom pervyy pyj iz podsumka, zabiti shompolom pulu, zabiti vtoroy pyj, ubrati shompol v loje, otkryti polku y vysypati na neyo poroh iz rojka, zakryti polku, prisoediniti fitili… V to vremya redko delaly bolee odnogo zalpa za srajenie [7].

Kóz aldaryna elestetu ýshin qazaqtardyng pilteli myltyq atyp jatqan eki tәsilin kórseteyik, mysal ýshin. (1, 2-suretter) [8].

1-suret

2-suret

HIH ghasyrdyng 70-jyldary Otalyq Aziyagha sayahat jasaghan orys zertteushisi N.M. Prejevaliskiy sayahat kezinde jolshybay kezdesken  әrtýrli jergilikti әskerding qaru jaraghyna nazar audaryp, olardyng otqarudy qanshalyqty mengergenin jәne myltyqtyng ózine sipattama berip ketedi.

Ne degenin kóreyik: «Fitilinye rujiya, upotreblyaemye mongolamy y v osobennosty tangutami, gorazdo luchshe vysheopisannyh voyskovyh, tak kak iymeiyt dlinnyy stvol y pulu odinakovogo s nim kalibra, pritom zaryad pribivaetsya kusochkom voyloka. No vse-taky dalinosti boya y etih vsegda gladkostvolinyh rujey ne prevoshodit dvuhsot shagov, da y to s vesima maloy metkostiu. Izgotovlenie je k vystrelu, daje pospeshnomu, zanimaet mnogo vremeni, ibo neobhodimo snachala ustanoviti rujie na soshki, pomestitisya samomu vozle nego na kolenyah, vlojiti tleishiy fitili v kurok, snyati pokryshku s polki, zatem priyselitisya y strelyati. Esly je goryashego fitilya net nagotove, to prejde vsego neobhodimo dobyti ogoni, vyrubaya ego iz kremnya. Posle vystrela zaryajenie takje vesima slojno y nachinaetsya s togo, chto vynimait zajjennyy fitili iz kurka, nasypait iz porohovnisy v merku, a inogda y pryamo na ladoni zaryad porohu, kotoryy kladut zatem v stvol, zabivait ily spuskayt tuda pulu, nasypaut na polku poroh, y esly nujno totchas strelyati, to opyati vkladyvayt v kurok tleyshiy fitili. Posledniy prigotovlyaetsya iz peniky v viyde tonkoy verevky y pomeshaetsya v osobom kojanom meshochke sboku priklada. Etot priklad delaetsya dlinnym y uzkiym, tak chto napominaet otchasty ruchku pistoleta; sevie je prodoljaetsya na vsu dlinu stvola y iymeet bliz svoego konsa utolsheniye, k kotoromu priydelyvaiytsya soshki. Pry nosheniy rujiya na remne za spinoy soshky ety otgibaitsya kverhu y uderjivaitsya v takom polojeniy zatychkoy, vkladyvaysheysya v dulo stvola [9].

Kórip otyrghanymyzday eki ghasyr ishinde myltyqtyng tehnikalyq mýmkindikteri esh ózgerissiz qalghan. Búl jerden shygharatyn basty qortyndymyz pilteli myltyqtan bir atqannan song ony qayta tez oqtaghannyng ózinde birneshe minut (3-5 miyn.) ketetini anyq.

Al, endi Orbúlaq shayqasy ótti degen jerding bederine nazar audarayyq (3, 4 suretter) [10].

3-suret

4-suret

Berilgen sýrettegi jerding bederine múqiyat qarasaq búl jer 600 sarbazdyng 50 myng qoldy toqtata alatyn jeri boluy mýmkin be?, - degen súraq eriksiz tuady. 3-5 minutta atty әsker qansha jerge shauyp bara alady? Alghashqy atylghan oqtan keyin esin jighan jongharlar qaytadan úiymdasyp qarsylyq kórsetetini anyq. Sol zamanda jongharlardyng ot qaruy bolmasa da, olar Sbir jerin jaulaugha kelgen orys kazak әskerimen jaghalasyp jýrgende ot qarudy qalay qoldanatynyn, onyng mýmkindikteri jóninde týsinigi men tәjiriybesi joq emes.

Pilteli myltyqty qayta oqtap atqansha ótetin uaqyt jonghar qolyna óz qarsylastaryn japyryp ótuge mýmkindik beretini anyq.

Beljaylaudaghy jer bederi jongharlargha qazaq jasaghyn kez kelgen jerden tau bókterlerimen tu syrtynan ainalyp úrugha kóp mýmkindik beretini anyq kórinip túr (5-suret) [11]. Or qazylghan jotagha tura shappay ainala say-salamen birneshe jerden shabuyldap, qorghanysty búzyp ótuine әbden bolatyn jer. Múnday pikirdi Orbúlaq shayqasynyng 350 jyldyghyn toylaugha qonaq bop kelgen sheteldik meymandardyng óz auzynan estigen kuәlar da bar.

5-suret

Sonymen qatar, orys derekterinde qazaqtardyng tas arasyna bekingeni turaly aitylady. 1, 2-suretterge taghy da nazar audarsanyz shayqas ótti degen Beljaylaudaghy ordyng ishinde de, syrtynda da, ainala tau bókterlerinde de eskertkishten [12] basqa bir tas joq.

Taghy bir mәsele úrys kezinde pilteli myltyqty qoldanudyng tiyimdi tәsili turaly kelesi mәlimetke nazar audarayyq: «Dlinnyy stvol obespechival mushketu otnosiytelino horoshuiy dlya gladkogo rujiya tochnosti. V cheloveka mushketer popadal uje ne s 20-25, a s 30-35 metrov. No namnogo bolishee znachenie iymelo uvelichenie effektivnoy dalinosty zalpovoy streliby do 200–240 metrov. Na vsem etom rasstoyaniy puly sohranyaly sposobnosti porajati rysarskih loshadey iy probivati jeleznye dospehy pikiynerov» [13].

Úrys kezinda múnday myltyqtardan 200-240 metrge deyin qashyqta oqty borata atqanda ghana (zalpovyy ogoni) tiyimdiligi aitarlyqtay artatynyn nazarda ústayyq. Odan basqa, sarbazdar oqty әr-jerden emes, bir-birimen iyq tiresip, shep qúryp atqanda ghana múnday pilteli myltyqty qoldanudyng tiyimdiligi artady.

Sonymen qatar, shauyp kele jatqan jaugha qarsy toqtausyz oq jaudyru ýshin qazaq jasqtary ýsh nemese eki qatardan túratyn shep týzeui qajet edi. Arttaghy eki shep atyp bolghansha alghy shep myltyghyn oqtap ýlgirer edi (5-suret) [14].

 Qorghanys kezinde syzyq boyy shep qúru tәsilinen (liyneynaya taktika) mysal – 1854 jyl, 25-qazan Balaklav shayqasy, britandyqtar orystardyng atty әskerining shabuylyna toytarys berude.

«Liyneynaya taktika na sushe poluchila razvitie v svyazy s osnasheniyem suhoputnyh armiy ognestrelinym orujiyem y povysheniyem roly ognya v boy. Voyska dlya vedeniya boya raspolagalisi v linii, sostoyavshui iz neskolikih shereng (ih kolichestvo opredelyalosi v zavisimosty ot skorostrelinosty orujiya), chto pozvolyalo odnovremenno vesty ogoni iz naibolishego kolichestva rujey. Taktika voysk svodilasi v osnovnom k frontalinomu stolknovenii. Ishod srajeniya vo mnogom reshalsya moshiu pehotnogo ognya» [14].

Jer bederine, úrysta qoldanylatyn qarulardyng (mysaly zenbirektin) týrine t.b. maqsat-mindetterge qaray әsker shebining úzyndyghy men onyng qatar sany әrtýrli bola alady.

Qyzyq úshin salystyrmaly mysal retinde ot qarudyng ozyq týrimen qarulanghan býgingi jasaqtardyng mýmkindigin kóreyk: «Motostrelkovyy vzvod mojet vesty oboroniytelinyy boy, nahodyasi v pervom ily vtorom eshelone roty, v boevom ohraneniy bataliona ily je na peredovoy pozisiy polka. Motostrelkovyy vzvod oboronyaet opornyy punkt protyajennostiu po frontu do 400m., y v glubinu do 300m. Pry vypolneniy zadachy boevogo ohraneniya vzvod mojet oboronyati do 500 m. po frontu. Boevoy poryadok vzvoda sostoit iz pozisiy otdeleniy, kotorye mogut raspolagatisya v linii (vse otdeleniya raspolagaitsya v pervoy transhee), v dve liniy (flangovye otdeleniya raspolagaitsya v pervoy transhee, a sentralinoe vo vtoroy transhee, ustupom vpravo ily vlevo (odno iz flangovyh otdeleniy raspolagaetsya vo vtoroy transhee, a dva ostalinyh v pervoy)» [15].

Kórip túrghanymyzday minutyna jýzdegen oq boratyp atatyn qarumen qarulansa da, motoatqyshtar vzvody (30 adam) 400-500 m. deyin ghana maydan shebin qorghay alatyn bolsa, rota (100 adamgha deyin) – 1000-1500 m., batalion (500 adamgha deyin) – 3000-5000 m. deyin maydan shebin bekinip qorghay alady. Onyng ýstine olar әskery tehnikamen de kúsheytilgenin eskeru kerek.

Al Orbúlaqtaghy oqpana-ordyng úzyndyghy qansha boldy dep oilaysyz?

Myna sózge nazar audarayyq: «Ózderiniz kórip túrghanday, mynau oqpana-ordyng jalpy úzyndyghy 2,5-3 shaqyrymday. Ony qazghan 600 adam. Oqpananyng jau jaq beti kisi týregep túratynday dengeyge deyin biyiktetilgen. Al syrt jaghy jaydaq, 1,5 metrdey jer jotanyng eng shetin ala tegistelip otyrghan. Sirә, qaru-jaraq qonggha, baylanys jasaugha ynghayly boluyn oilastyrghan. Múnyng bәri qazaq qoly kýnibúryn bekinis jasap, jau qolyn qaytken kýnde de Jalantós bahadýr kelgenshe bógep túrudy maqsat etken dep joramaldaugha negiz berse kerek, - dedi belgili jazushy (Beksúltan Núrjekeúly) [16].

Sonda 2,5-3 shaqyrymgha sozylghan oqpana-ordyng ishinde bekinip otyrghan qazaq sarbazdarynyng arasyndaghy ara-qashyqtyq qanday bolmaq?

«...voyska de bylo s Yangirom 600 chelovek. Y Yangir de, pokopav shansy mej kameney, y v te shansy posadil 300 chelovek s vognenym boem, a sam s tremya stami, stav v prikrytie za kamenem» [17].

Orys dereginde kórsetilgendey 2,5-3 shaqyrymgha sozylghan «tas bekinisterge» 300 emes, 600 adamnyng bәri bekindi degenning ózinde sarbazdardyng arasy 4-5 m. bolmaq. Múnday jaghdayda pilteli myltyqty qoldanudyng tiyimdiligi de paydasy da mýlde joq degen sóz.

Endigi bir mәsele qazaq sarbazdarynyng or qazuy jóninde. Sharuashylyq ómirde kýrek ústamaytyn kóshpeli qazaqtardyng 3 shaqyrym oqpana-or qazyp shyghuy qanshalyqty shyndyqqa janasady dep oilaysyz? Orys derekteri aityp otyrghanday qazaq jasaqtary tastyng arasyna bekindi. «Pokopav shansy mej kamney» degen sóz «tastardyng arasynan oqpana-or qazdy» degendi bildirmese kerek. Kóp bolsa qazaqtar tau ishinde tastardyng arasyna bekinip,  bir-birining ýstine qúrastyryp qoyghan tastardyng qozghalmay myghym túruy ýshin oiyp alghan shymmen bekitkenin aitqan shyghar. Búny anyqtau ýshin kóne slavyan tilining mamandaryna qolqa salu kerek shyghar.

Rasynda Beljaylaudaghy or baghzy zamanda ang aulau úshin, aq-qyzyl bolghan azamat soghysy jyldarynda nemese «qyzyl qyrandyrdyn» qytaygha jer auyp jappay kóship bara jatqan qazaq auyldaryn qyru ýshin qazylghan okoptyng orny boluy әbden mýmkin. Ne bolsa da sol jerde jer qoynauynda jatqan tarihy jәdigerler tabylmay mәselening anyq-qanyghyna jetu mýmkin emes. Úrys júrgen jerde qaru-jaraqtyng qanday da bir qaldyqtary shyghu kerek qoy.

Qorta kelgende, jogharyda keltirilgen mәlimetterge qarap, 1643 jyly qazaq pen jonghar arasyndaghy shayqastyng Beljaylauda ótkeni turaly payymdaular eshqanday syn kótermeydi dep esepteymiz. Shayqas ótken jer ne bolsa da jonghar qolyn maydan aldynda shep týzep, jappay shabuyldaugha mýmkindik bermeytin tar jerde ótkeni sózsiz.

1643 jyly Jәngir men Batyr qontayjynyng arasynda oryn alghan shayqas turaly әli de oilanatyn súraqtar kóp. Mysaly, Jonghar qoly qyrghyzdy Qarqara asuynan asyp Ystyq-kólding janynan nege shappay Toqmaqqa Shugha  deyin jortadydy? Álde jongharlardyng qoly ekige bólindi me eken? Bir qol Toqmaqqa, ekinshi qol Ystyq-kólding jaghalauymen jyljyp Shu boyynda kezdesetin bolyp sheshti me? Ol jaghy belgisiz. Biraq, jonghar qoly tosqauylda jasyrynyp otyrghan qazaq jasaghyna qalay úrynyp jýr? Qalyng qoldyng aldyna bir kýndik, eng bolmasa jarty kýndik jerge algha jiberiletin sholghynshylar, barlaushylar qayda? Mýmkin dittegen jerine jetu ýshin ol jerden basqa ótetin basqa bir ótkel ne asu joq boldy ma eken? Qarap túrsanyz súraq kóp...

Osy mәsele boyynsha tarihy shyndyqqa jetu ýshin әli de biraz jýieli týrde izdenu qajet. Ótirikten órnek órushiler kóbeyip ketkeni sonsha býgin Otandyq tarihtyng eng basty ústanymy – eldi aljastyrmau bolatyn boldy! Keyde biz ózimizdi ghana emes, dýniyejýzin de aldap kelippiz ghoy. Biyliktegi bireulerge jaghynu ýshin be, әlde asyghystyqtan ba tarihymyzgha qatysty aitylghan óz pikirlerimizden talay ret opyq jegen joqpyz ba?! Sonyng saldarynan, bir kezderi Týrkistan qalasynyng myng jarym jyldyghyn  býkil әlemge jar salyp, asyghys YuNESKO kóleminde dýrkiretip úlan asyr toy ótkizip, konferensiyalar úiymdastyryp atap ótkizgen edik. Artynan odan da kóne eki myng jyldyng qabaty shyqqan kezde tilimizdi tistedik...

Jalpy, tarihpen ainalysyp jýrgenderge taghatsyzdyq pen asyghystyq jaqpaydy. Ár bir tarihy mәseleni sabyrlyqpen, asyqpay zerttep taldau qajet. Búl patriottyq sezimning azdyghynan emes, búl aqiqat pen qisyngha arqa sýieytin ghalymdardyng ústanymy.

Qoldanylghan әdebiyetter tizimi:

1, Júmadilov Q. Bir shejirening qúpiyasy. Nemese «aldamshy» biyler, «quyrshaq» handar haqynda // Qazaq әdebiyeti. – 1993. – 5 qarasha.
2, «Anyz adam» jornaly, 2019, № 20 (224).
3,https://ehistory.kz/ru/publications/view/kazahi_polzovalis_ognestrelnim_oruzhiem_ranshe_dzhungarov__2741
4, Sh. Sh. Uәlihanov. Voorujenie kirgiz v drevnie vremena y ih voennye dospehy / Bes tomdyq shygharmalarynyng tolyq jinaghy. T.1. – Alma-Ata: An Kaz SSR, 1961. – 463-468-bb.
5, Sh. Sh. Uәlihanov. O sostovnoy chasty kirgiyz-kaysaskogo poroha / Bes tomdyq shygharmalarynyng tolyq jinaghy. T.3. – Alma-Ata, An Kaz SSR, 1964. – 21-22-bb.
6, Karl Rassell. Rujiya, mushkety y pistolety Novogo Sveta. Ognestrelinoe orujie XVII-XIX vekov.
7, Vremya mushketyorov. Taktika evropeyskih armiy XVII veka. 
8. 1, 2-suretter Kazahy polizovalisi ognestrelinym orujiyem ranishe djungarov.  © e-history.kz
9, Prejevaliskiy N.M. Iz Zaysana cherez Hamy v Tiybet y na verhoviya jeltoy reki. – M.: Diyrekt-Media, 2015. – 662 s. – S. 368.
10, «Qabdeshting qyryq ótirigi...»
11, https://kazakh-tv.kz/ru/programms/viewArchive?id=9655
12, Po mestam kazahsko-djungarskih srajeniy. Orbulakskaya bitva
13, Ognestrelinoe orujie srednih vekov
14, Vikiypediya. Liyneynaya taktika.
15, Veremeev Yu. Anatomiya armii. Taktika Suhoputnyh Voysk. Oborona motostrelkovogo vzvoda Sovetskoy Armiy (vosimiydesyatye gody). 
16, «Qosqolang taudyng etegi, tarihtan syr shertedi» // Ana tili. – 10.09.2009. 
17, Russko-Mongoliskie otnosheniya. 1636-1654 / Sbornik dokumentov. – Dok. № 64.

Júmadil A.Q. 

t.gh.k., QBTU qauymdastyrylghan professory,
әl-Faraby atyndaghy QazÚU dosenti

Abai.kz